Bzzlletin. Jaargang 11

[p. 38]

Jan Kees van de Werk
Ngugi Wa Thiong'o, schrijver uit Kenia

In het begin van deze eeuw verankerde Engeland zijn koloniale aanwezigheid in Kenia met de onteigening van vruchtbare lappen land die zich vooral over de Hooglanden in het Zuidwesten uitstrekken. Een landloze klasse boeren ontstond, geplaatst in een raciaal gestructureerde maatschappij. Een koloniale echo van de in Zuidafrika en Rhodesië met succes beproefde methode die nog lang zou blijven naklinken. Het vruchtbare plateau, het land van Gikuyu, veranderde in de ‘Blanke Hooglanden’.

Ngugi wa Thiong'o werd in 1938 geboren. Zoon van een landloos gezin dat zonder noemenswaardige rechten, in dienst van de blanke grootgrond-bezitter, op het land van de voorouders zijn meest wezenlijke bestaansrecht versplinterd zag. Het recht op eigen land. Het land dat de schepper bij de eerste dageraad aan de eerste man en vrouw van het Gikuyu-volk schonk. Het land waar men niet alleen economisch aan gebonden maar ook geestelijk mee verbonden was. Moeder Aarde: vruchtbaar, de overleving van de gemeenschap in zich dragend en het verleden van de voorvaderen. Land als het leven zelf en zeker niet als persoonlijk eigendom of verhandelbare zaak. Mythisch symbool voor de sterke samenhang van de groep en haar verbondenheid met de voorouders teruggaand tot het levende verleden van de eerste Gikuyu-ouders: Gikuyu en Mumbi.

Ngugi wa Thiong'o groeide op in de onrustige tijd van toenemend verzet tegen het koloniale systeem. De jongere generatie heeft genoeg van het lijdelijk wachten op de vervulling van een oude profetie die met de komst van de blanke ook zijn latere vertrek voorspelde. Men organiseerde zich en probeerde langs geweldloze weg het land terug te krijgen, de basis van het bestaan veilig te stellen en politieke erkenning te verwerven. Tevergeefs. De inschakeling van de vele Kenianen ter versterking van de Britse frontlinies tijdens de tweede wereldoorlog zorgde voor een volgend dieptepunt in de morele verhouding ten opzichte van de blanke. Ondertussen bewaakte het Britse bestuur, in sluitende samenwerking met missionaris, militair en kolonist, het politiek-economische systeem waarin de Afrikaan gedegradeerd werd tot de primitieve wilde die verstoken van enige beschaving op zijn best de vertederende onschuld van een kind bezat.

In 1952 barstte de bom en greep het verzet naar de gewelddadige methoden van de guerilla. Een rechtvaardige strijd om het land en het leven die volgens het bekende patroon van stereotypische vooroordelen, gevoed door gebrek aan inzicht, in de berichtgeving volkomen vertekend werd in spannende verhalen over het losgebroken beest in de zwarte inboorling. De Mau Mau opstand was een feit.

In 1967 zei Ngugi, zijn jeugd memorerend: ‘Ik werd op een missieschool onderwezen en voelde me een echte Christen. Ik ging elke morgen om vijf uur naar de kerk en was er van overtuigd dat mijn bestemming in de hemel lag en niet in de hel’.

De culturele confrontatie tussen het Westerse normen- en waardenstelsel en de eigen levensstijl werd vooral vanuit de kerk en de school op de spits gedreven. Christendom en onderwijs zetten de traditionele waarden onder zware druk. Het is fascinerend hoe klassieke Gikuyu-tradities de onderstroom van het Christendom absorbeerden en hoe bijbelse verhalen opgenomen werden in eigen mythen en legenden. Men identificeerde zich met de kinderen Israëls die onder leiding van Mozes (Jomo Kenyatta) het beloofde land veroveren zouden. Grote groepen vrijheidsstrijders werden door de bijbel geïnspireerd en in hun strijd gemotiveerd. Het wapen van de missionaris keerde zich tegen hem. De eed waarmee de boeren trouw zwoeren aan de militante Gikuyu Central Organization, waaruit later de Mau Mau voortkwam, werd afgenomen met een bijbel in de linkerhand en een handvol heilige aarde in de rechter.

Ook het onderwijs, machtig middel ter ontkrachting van eigen ritueel en ontworteling uit eigen achtergrond, verloor op kleine schaal zijn invloed en werd met eigen middelen bestreden. Er ontstonden onafhankelijke Gikuyu-scholen, die onderwijs verstrekten zonder de ingebouwde verplichting tot vernederende verkrachting van eigen gewoonten.

[p. 39]

Toch heeft de kerk natuurlijk een vernietigende tweedracht gezaaid en maakte zij actief deel uit van de verdeel- en heerspolitiek van het kolonialisme. De verbeelding van eigen cultuur in ondermeer zang, dans, plastiek en religieuze riten werd door haar naar heidense helle-oorden verbannen. Ook het in koloniale vorm gegoten onderwijs zorgde voor een verwijdering tussen de ‘gelukkige’ enkeling die naar school ging en de rest. De geforceerde vervreemding van eigen achterban en de in school en missie geïnstitutionaliseerde verachting van eigen verleden zorgden voor een chaotische ontwrichting van de bestaande sociale orde. Tribale verschillen werden benadrukt en bewust tegen elkaar uitgespeeld ter bestrijding van lokale krachten die zich schrap zetten tegen de koloniale druk. Kortom, de offensieve invoering van een Westers maatschappijbeeld, volgens welke vanuit een onbegrensde eigenwaan de volslagen andere omgeving ingericht moest worden, trok een verwarrend spoor van conflicten door de tijd.

In 1959 begon Ngugi zijn Engelse studie aan de universiteit van Makerere (Uganda). Toen Uganda in 1962 onafhankelijk werd, schreef hij zijn eerste toneelstuk. Een actuele Afrikaanse voorstelling waarin herkenbaar ingespeeld werd op de enthousiaste verwachtingen van Uhuru (de vrijheid). Een theatrale bijdrage aan de feestvreugde die in het Nationale Theater van Uganda op de planken gebracht werd. Een poging ook om los te komen van de verstikkende Engelse theatertradities en haar obligate Shakespeare-vertolkingen die het officiële toneelleven beheersten.

Achteraf schrijft Ngugi over de inhoud van het stuk: ‘Ik dacht dat het tribalisme het grootste probleem was dat de Oost-Afrikaanse landen in gevaar bracht. Samen met mijn medestudenten verwachtte ik veel van de post-koloniale regeringen. We dachten dat ze de massa werkelijk wilden betrekken bij het opbouwwerk. Want waren de leiders tenslotte niet de zonen en dochters van de boeren en de arbeiders? Het volk moest samenwerken. Het belangrijkste was dat we het vernietigende tribalisme, racisme en de partijstrijd met wortel en tak zouden uitrukken.

Na voltooiing van zijn studie bracht hij nog enige tijd aan de universiteit van Leeds (Engeland) door, waarna hij een kort maar hevig lectorschap aan de universiteit van Nairobi (Kenia) bekleedde. Zijn eerste roman verscheen in 1964, het eerste jaar na de Keniaanse onafhankelijkheid, het eerste jaar van Uhuru en was tevens de eerste Oost-Afrikaanse roman. Zoals vrijwel de gehele eerste generatie Afrikaanse schrijvers, hield ook Ngugi zich in zijn eerste boeken bezig met de kritische literaire geschiedschrijving van de koloniale periode. Een historische analyse, noodzakelijk voor een beter begrip van de postkoloniale situatie waarin om de hoek van Uhuru het onderlinge wantrouwen op de loer lag. De destructieve erfenis van de koloniale jaren.

Ngugi wa Thiong'o is van mening dat de grenzen van zijn verbeelding bepaald worden door zijn ervaringen. En dat literatuur haar drijfkracht, vorm, richting en belang onttrekt aan de sociale, politieke en economische context waarin zij geschreven wordt.

In zijn eerste drie romans ontvouwt Ngugi de geschiedenis van zijn land en beschrijft hij de psychische spanningen door de druk van missie, landonteigening, onderwijs en andere koloniale invloeden. Naarmate de tijd verstrijkt en de door Uhuru opgeroepen verwachtingen uit opportunistische fraselogieën opgetrokken droomkastelen blijken, richt zijn kritiek zich meer op het eigen kader. Slechts een korrel graan, zijn derde roman, werd in 1967 gepubliceerd en speelt zich af aan de vooravond van Uhuru. Drie jaar na de onafhankelijkheid ontmantelt Ngugi de verborgen barsten in de geloofwaardigheid van de bereikte vrijheid, toont hij de scheuren van het verraad aan de vrijheidsstrijders en waarschuwt hij voor de nationale kater na de Uhuru-roes.

Tien jaar later heeft het verraad zich in de roman Bloembladen van bloed (1977) gestabiliseerd. De vrijheidsstrijders zijn roemloos aan de kant gezet, de blanke elite is vervangen door een zwarte en de Afrikaanse cultuur wordt schaamteloos opgeruimd in de seizoens-uitverkoop die de toeristen-industrie draaiende houdt en de traditionele dansen vercommercialiseert tot snel verteerbare op safari-maat gesneden Wild Life-consumentenhapjes.

Ngugi wa Thiong'o schaduwt kritisch de sociale schijnbewegingen waarachter het politieke systeem alleen van kleur veranderde. Een zwarte elite nam de koloniale sociale en economische structuur over, waarbinnen geen fundamentele landhervormingen plaatsvinden en die het buitenlands industrieel bezit onverlet laat. Ngugi heeft er nooit enige twijfel over laten bestaan dat het zijn plicht als Afrikaans schrijver is, op te komen voor de belangen van de arbeiders en de boeren. Zij die daadwerkelijk voor Uhuru gevochten hebben en nu, aan de kant gezet, hun idealen verloochend zien.

Bloembladen van bloed, een roman over het hedendaagse Kenia, bracht de politieke en literaire gemoederen in heftige beroering. Tijdens een vraaggesprek over de betekenis van de titel sprak hij:

De titel werd genomen uit een gedicht van de West-Indische schrijver Derek Walcott, waarin hij een enorme boom een kleine bloem ziet beletten in het licht te groeien. Dat vatte ik op als een symbool voor de huidige Afrikaanse situatie waarin imperialisme en buitenlandse belangen de kleine bloemen (de arbeiders en boeren in Afrika) beletten in het licht te groeien. In de roman toon ik het imperialisme als een monster dat onze authentieke Keniaanse en Afrikaanse bloemen belet in het licht te groeien, ... in trots en waardigheid te bloeien.

Op de vraag of hij naar aanleiding van de onomwonden kritiek in Bloembladen van bloed op de zwarte elite, bang is in moeilijkheden met de autoriteiten te komen, antwoordde hij:

Nee, die angst heb ik niet, omdat ik geloof dat kritiek op onze sociale instituten en structuren een gezonde zaak is voor onze maatschappij. Ik geloof dat we alleen vooruit komen door open en gezonde kritiek. Schrijvers moeten alle aspecten van ons nationale leven ernstig onderzoeken ... Als schrijvers dat niet doen, waar ook ter wereld, falen ze in hun plicht. Ik geloof dat open kritiek een hele gezonde zaak is in elke maatschappij.

In 1972 noteerde Ngugi:

Het is het toppunt van ironie dat wij die het meest onder de uitbuiting geleden hebben, nu een systeem steunen dat niet alleen die fundamentele uitbuiting in stand houdt, maar ook de vernietigende rivaliteit tussen broers en zusters stimuleert, een systeem dat gedijt op de overlevingsin-stinctieven van de bewoners van een Darwinistische jungle. De schrijver kan niet vrijgesteld worden van de taak, de vervormde waarden die een dergelijke jungle regeren aan de kaak te stellen omdat deze de gezonde menselijke relaties verstoren.

Tijdens de Afro-Asian Writers Conference in 1973 ontving Ngugi de Lotus-prijs voor literatuur. In zijn speech benadrukte hij de gemeenschappelijke (post)-koloniale ervaring van de Derde Wereld, de gemeenschappelijke strijd en de taak van de schrijver vrijheidsverlangens te blijven formuleren. Een gepassioneerd pleidooi om in Kenia de talen, orale tradities, dansen, sculptuur, alles wat het eigen beeld van het volk belichaamt en bezingt en wat de bulldozer van de blanke beschaving plat probeerde te walsen, weer levende inhoud te geven. En niet als folkloristische relikwieën van een overleden verleden in het museum op te baren. De culturele renaissance die Ngugi voorstaat, moet niet verward worden met een steriel traditionalisme. Een puristische plons in het verleden. Hij verdedigt een flexibele synthese tussen nieuwe maatschappijvormen en de

[p. 40]

gemeenschappelijk gedeelde historische identiteit.

Volgens Ngugi wa Thiong'o is de echte geschiedenis van Kenia, zowel pre-koloniaal als koloniaal, nog niet geschreven. Een goed begrip van de actuele situatie kan alleen ontstaan door een betere kennis van de geschiedenis. Kennis van het eigen verleden is bepalend voor de eigen dunk en het vertrouwen in de toekomst. Een vervalste geschiedenis vervalst de identiteit van een volk en vertroebelt het zicht op de toekomst. Ngugi belicht in Bloembladen van bloed dan ook de verschillende aspecten van de Keniaanse maatschappij vanuit een historisch perspectief om een zo helder mogelijk beeld vast te leggen van de neo-koloniale krachten die Kenia dreigen los te wrikken van eigen verleden en zelfstandige toekomst. Hij brengt in zijn werk als een van de weinige schrijvers die veilig gladgestreken en ‘vergeten’ verzetsstrijders van vroeger weer in actieve herinnering. De helden van de Keniaanse geschiedenis die identificeerbaar de oppositie van nu kunnen inspireren.

Belangrijk voor het maatschappijbeeld van Ngugi is het besef van de onderlinge relatie tussen politiek, economie en cultuur. Hij beklemtoont dat ‘kunst’ in de Afrikaanse samenleving(en) nooit een geïsoleerde individuele expressie is geweest maar een gemeenschappelijk commentaar in dans, muziek of tekst op de omgeving. Ngugi pleit voor een politieke en economische bevrijding van neo-koloniale machtsverhoudingen waarin een naar Westers model gevormde minderheid, losgetrokken uit de door de gemeenschap gedeelde cultuur, zich steeds verder verwijdert van de massa die zij geacht wordt te vertegenwoordigen. Een verwijdering die ook direct de kloof tussen rijk en arm verbreedt. Deze sociale breuklijn loopt min of meer gelijk met de taai-grens die ‘geletterden’ van ‘ongeletterden’ scheidt. Een van de meest ingrijpende resultaten van de koloniale confrontatie is de agressieve introductie van het Engels geweest en de verregaande veronachtzaming van de eigen talen. Taal is een van de meest wezenlijke en karakteristieke exponenten van de cultuur waarin en waardoor zij ontstaat, verandert en gebruikt wordt. Taal is de ziel van een volk en de ruggegraat van zijn levenswijze en manier van denken.

Als een voorwaarde tot de culturele renaissance beschouwt Ngugi de herwaardering van de eigen talen. In 1968 zwengelde hij samen met anderen een discussie binnen de universiteit van Nairobi aan over de Afrikanisering van de Engelse faculteit. De eerste plaats die de Engelse taal en literatuur innamen op basis van een veronderstelde internationale waarde en superioriteit, werd betwist vanuit een fel geformuleerd nationaal cultureel bewustzijn. Het resultaat was dat de Engelse afdeling vervangen werd door een letterkundige faculteit met Afrikaanse (Engels-talige) literatuur als kern van haar programma. Een bloeiend begin ook van de bestudering van regionale talen en de overstelpende orale literatuur waarin de culturele identiteit tot levende uitdrukking is gebracht.

Na een geruchtmakende lezing voor de Algemene Vergadering van de Presbyteriaanse Kerk van Oost-Afrika die hij in 1970 opende met de zin ‘Ik ben geen man van de Kerk, ik ben zelfs geen Christen’ en waarin hij Jezus als Mau Mau strijder laat kruisigen, afrikaniseerde hij zijn vroegere naam James Ngugi wa Thiong'o. Een in zijn naam tot uitdrukking gebrachte heroriëntatie op de Afrikaanse identiteit.

Ngugi wa Thiong'o raakt er in de loop van de tijd meer en meer van overtuigd dat het Engels mentaal tekort schiet in zijn mogelijkheden de ziel van Kenia en de sociale omstandigheden te verwoorden. Een volk moet zijn nationale aspiraties en geschiedenis in de eigen talen uitdrukken. En niet in een vreemde taal die, geworteld en gegroeid in een andere omgeving, een andere werkelijkheid bevat.

In 1977 zegt Ngugi in een interview:
Ons nationale culturele leven dreigt gedomineerd te worden door de noodzaak van het gebruik van de Engelse taal. Hierdoor wordt 70-90% van ons volk afgesneden van het geschreven woord (boeken en kranten). We zien weer eens hoe buitenlandse krachten (in dit geval linguistische krachten) onze nationale cultuur domineren. Net zoals ik gevangen ben in de tegenstrijdigheid in een buitenlandse taal over Kenia te schrijven. Na zeventien jaar schrijven realiseer ik me dat als we een Keniaanse literatuur willen ontwikkelen, dat in de nationale talen moet gaan gebeuren, onder andere in het Gikuyu, Lua, Maasai en natuurlijk in het Kiswahili. ... Ik denk dat we het Engels moeten zien als een van de buitenlandse talen en dat we het Kiswahili moeten gaan ontwikkelen als de nationale taal, gesteund door de verschillende andere regionale talen.

Elders schrijft hij:

Het lijkt me erg onverstandig om in een land waar 90% van de bevolking Afrikaanse talen spreekt, deze talen niet op school en universiteit te onderwijzen. We moeten een nationale taal ontwikkelen, maar niet ten koste van de regionale talen.

Ngugi wa Thiong'o gaat experimenteren met het schrijven in zijn eigen stamtaal: het Gikuyu. Terug naar de basis. Een ontdekkingstocht door de eigen taal waarin meer expressiemogelijkheden en graduele uitdrukkingsverschillen opgeslagen blijken dan in het Engels. Hij raakt nog meer gefascineerd door de Mau Mau beweging en haar dansen en liederen die de tribale grenzen doorbrekende solidariteit onderstreepten. Ngugi schrijft in een essay: ‘Men herontdekte oude liederen en hervormde ze naar de nieuwe eisen van hun strijd. Ze creëerden ook nieuwe liederen en dansen op nieuwe ritmes waar de oude niet meer voldeden’.

Een onvermijdelijk gevolg van Ngugi's ideeën over zijn schrijverschap is zijn in 1977 in het Gikuyu en samen met Ngugi wa Mirii geschreven toneelstuk Ngahiika Ndenda (ik trouw als ik wil). Het stuk werd geschreven om een verlopen en in goede bedoelingen verstoft Cultureel Centrum weer nieuw leven in te blazen. Na afronding van een geslaagd (mede door Ngugi georganiseerd) alfabetiseringsprogramma werd besloten het resultaat te vieren met een in de plaatselijke taal geschreven en door de cursisten te spelen toneelstuk. De twee auteurs maakten een stuk over de lokale geschiedenis, verwerkten veel populaire liederen en maakten dankbaar gebruik van opmerkingen en geïmproviseerde toevoegingen van de deelnemers tijdens de repetities. De drie uur durende uitvoering die aanstekelijk aansloot op de springlevende orale tradities werd begeleid door plaatselijke muziek en dansen. Een daverend succes. Een satirisch commentaar op de oorzaken en de gevolgen van het buitenlands bezit, het grondprobleem, het analfabetisme en de werkloosheid. De première van het stuk viel passend samen met de vijfentwintigste gedenkdag van de afkondiging van de Noodtoestand tijdens de Mau Mau bevrijdingsoorlog. Na een maand werd verdere uitvoering verboden. Twee maanden later werd Ngugi in de eerste nacht van 1978 van zijn bed gelicht en verdween hij samen met een honderdtal in beslag genomen boeken (‘Chinese en andere communistische literatuur’) waarvan het bezit plotseling na zijn arrestatie verboden werd.

Kort na de verzekering dat hij geen angst koesterde voor represailles van de overheid naar aanleiding van zijn geruchtmakende Engels-talige roman Bloembladen van bloed, bleek de opvoering van het Gikuyu-talige Ngahiika Ndenda dan toch te provocerend voor ‘de openbare orde en de openbare veiligheid’. De gevangenschap van Ngugi wa Thiong'o illustreerde op een pijnlijke wijze zijn overtuiging dat een vitale band en functionele verstandhouding tussen de schrijver en het publiek alleen bestaan en aangetrokken wordt in de eigen taal. De kritische romancier, essayist en praesus van de universiteit van Nairobi was ongevaarlijk zolang hij zich uitdrukte in het Engels en zijn bereik beperkt bleef tot de smalle laag der Engels-lezen-den.

Het experiment de oude relatie tussen ‘kunst’ en de gemeen-

[p. 41]

schap weer te herstellen, de mensen creatief bij de ontwikkeling van de nationale cultuur te betrekken is vooralsnog stukgelopen op de harde belangen van een machtige minderheid. De voorspellende woorden van Generaal R. in Slechts een korrel graan hebben nu een actuele betekenis gekregen:

De blanke reed in auto's rond. Hij woonde in een groot huis. Zijn kinderen gingen naar school. Maar wie bewerkte de grond, waarop de koffie, thee, pyrethrum en sisal groeide? Wie groef de wegen en betaalde belasting? De blanke woonde op ons land. Hij at wat wij kweekten en kookten. Zelfs de kruimels van zijn tafel, wierp hij nog voor zijn honden. Daarom zijn wij het woud ingetrokken. Wie niet aan onze kant stond, was tegen ons. Daarom hebben we onze zwarte broeders gedood, omdat ze inwendig blanken waren. En ik weet dat deze oorlog zelfs nu nog niet over is. Vandaag krijgen we Uhuru. Morgen zullen we vragen: Waar is het land? Waar is het voedsel? Waar zijn de scholen? Laat deze zaken daarom nu geregeld worden, want we willen niet nog een oorlog ... geen bloed meer aan mijn ... aan onze handen ...
Later schreef Ngugi wa Thiong'o in de gevangenis:
Ja, mijn toneelstuk Ngaahika Ndeenda is mijn persoon vooruitgesneld in de gevangenis. Tijdens mijn verblijf krijg ik er steeds meer vragen over. Onder andere van een bewaker die een Kalenjin is en me zegt dat het stuk hem in vertaling is voorgelezen door een vriend van hem, een Muugikuyu, die op een koffieplantage in de buurt van Kiambu werkte. Hij praat over het stuk, vertelt hoe het in elkaar zit en noemt de namen van verschillende personen die erin voorkomen. ‘Misschien zie ik er ooit nog 'ns een opvoering van’, zegt hij hoopvol.
Ik voel dat hij de hoop verwoordt van veel Kenianen en dat doet me goed. De waarheid, zei een boer me eens, is als een mol. Probeer haar onder te stoppen en ze komt op een andere plek weer boven.

Gelukkig heeft de opvolger van de in augustus 1978 gestorven Jomo Kenyatta, president Daniel Arap Moi, ter gelegenheid van de vijftiende verjaardag van de onafhankelijkheid (12 december 1978) de invrijheidstelling van Kenia's politieke gevangenen aangekondigd. Een bemoedigend gebaar dat zich ook tot Ngugi wa Thiong'o uitstrekte.

In 1982 zou de regering van Moi evenwel het nieuwe toneelstuk van Ngugi Maitu Njugira (Moeder Zing Voor Mij) in een speelverbod smoren en zelfs overgaan tot het afbreken van het openlucht-theater in Ngugi zijn dorp Kamirithu waar Ngaahika Ndeenda triomfen had gevierd. Ook Maitu Njugira werd net als Ngaahika Ndeenda in nauwe samenwerking met de groep en het publiek tijdens de repetities, geschreven. In tegenstelling tot Ngaahika, waarin ook het hedendaagse Kenia bekritiseerd werd, beperkte Maitu zich tot de koloniale jaren twintig en dertig en de toenmalige gedwongen tewerkstelling van Kenianen op het blanke grootgrond-bezit.

Ngugi wa Thiong'o zei tijdens een persconferentie in maart 1982:

Het komt ons eigenaardig voor dat de geesten van het koloniale regime uit de jaren dertig in 1982 nog rond komen spoken. Het lijkt erop dat - ondanks constitutionele waarborgen - elk publiek onderzoek naar de maatschappij van Kenia, zijn geschiedenis of toekomst, de nerveuse belangstelling van de autoriteiten zal opwekken.

Vele malen vroeg men tevergeefs toestemming het stuk in het Kenya National Theatre, waarvan het toneel voornamelijk bezet wordt door Europese produkties, te spelen. Ngugi tijdens de persconferentie:

De regering ontnam ons een van de meest elementaire menselijke en democratische rechten: het recht van elke menselijke gemeenschap op culturele expressie. ... Het feit dat de repetities meer dan 10.000 mensen aantrokken, was een aanwijzing dat men de show graag wilde zien. Het stuk dat veel gebruik maakte van de liederen en dansen van verschillende Keniase bevolkingsgroepen, toonde verschillende mogelijkheden voor de integratie van Keniase culturen. Het stuk, geregisseerd door Waigwa Wachira en Kimani Gecau, wees in een volstrekt nieuwe richting van Kenia's toneel. Nu lijkt het of Kenianen, en vooral de boeren, niet verondersteld worden hun geschiedenis van strijd tegen koloniale onderdrukking uit te zingen, te dansen en te spelen.

Inmiddels was in 1981 de essay-bundel Writers in Politics verschenen waarin Ngugi wa Thiong'o nog eens op gedreven wijze zijn ideeën over de relatie tussen literatuur en maatschappij aanscherpt:

Ik heb dit boek de titel Writers in Politics gegeven omdat literatuur niet kan ontsnappen aan de klasse- en machtsstructuren die ons leven van alledag vormgeven. Een schrijver heeft wat dat betreft, geen keus. Of hij het zich nu bewust is of niet, zijn werk weerspiegelt een of meer aspecten van de krachtige economische, politieke, culturele en ideologische strijd in een maatschappij. Hij kan in het strijdtoneel de ene partij of de andere partij kiezen: de kant van het volk of de kant van die sociale krachten en klassen die het volk eronder proberen te houden. Men kan onmogelijk neutraal blijven. Elke schrijver is een Writer in Politics. De enige vraag is welke en wiens politiek?

Dit is het verhaal over Ngugi wa Thiong'o, een Keniase schrijver die een kolossale bijdrage levert aan de Engels-talige Afrikaanse literatuur en zich sinds enige jaren is gaan heroriënteren op zijn eigen taal: het Gikuyu. Een politieke en culturele keuze in een situatie waarin elke schrijver zich voortdurend moet afvragen: Wat schrijf ik in welke taal voor wie?! In een interview merkte Ngugi wa Thiong'o op:

Literatuur is een proces van associatieve beelden dat taal gebruikt, en ontwikkelt zich vanuit een kollektieve ervaring, gemeenschappelijke geschiedenis, die in die taal belichaamd is. In het geschreven werk moet het gefluister, het geschreeuw, het gehuil, de liefde en de haat van de vele stemmen uit het verleden klinken. Die stemmen zullen nooit in een vreemde taal tot de schrijver spreken.

Het verhaal van Ngugi wa Thiong'o toont duidelijk aan dat het koloniale tijdperk (in Kenia) nog niet tot het verleden behoort en dat we ons over de recente poging (1 augustus 1982) tot omverwerping van het regime van Daniel Arap Moi niet hoeven te verbazen.

Het volgende fragment komt, net als het voorgaande, uit het boek Detained. A Writer's Prison Dirary dat Ngugi wa Thiong'o in 1981 publiceerde en waarin hij ideologische korte metten maakt met zijn politieke, literaire en journalistieke tegenstanders. In het voorwoord schrijft hij: ‘Daar ik met de meeste van deze mensen nooit sociaal of persoonlijk in contact ben gekomen, zijn ook de verschillen tussen ons niet van privé of persoonlijke aard. Het gaat om ideologische verschillen. Deze mensen zagen zichzelf als vertegenwoordigers van bepaalde maatschappelijke krachten en mij als de vertegenwoordiger van andere.

‘Daarom heb ik geprobeerd mijn gevangenneming niet te behandelen als een persoonlijke kwestie tussen mij en een aantal andere mensen, maar als een sociale, politieke en historische gebeurtenis. Ik heb die willen zien in de kontekst van pogingen in het verleden - van het koloniale tijdperk tot aan het heden - van de kant van een buitenlandse imperialistische bourgeoisie, gesteund door haar plaatselijke Keniase vertegenwoordigers, om slaven te maken van ons Kenianen, en in verband met onze eeuwenoude strijd tegen economische, politieke en culturele slavernij’.

In Detained schrijft Ngugi:

Alles even op een rijtje zetten: Ik werd op vrijdag 30 december 1977 om middernacht in mijn huis in Gitogoothi, Limuru gearresteerd. De volgende dag, zaterdag 31 december 1977, werd ik overgebracht naar een isoleercel in de straf-

[p. 42]

gevangenis van Kamiti waar ik tot vandaag de dag heb gezeten. Een proces heb ik nooit gehad. Ik ben er nooit van beschuldigd een van de Keniase wetten te hebben overtreden, of zij nu overeenkomen met die uit het koloniale tijdperk of niet, en tot nu toe zijn me geen precieze, concrete of specifieke redenen opgegeven voor mijn arrestatie en daaropvolgende gevangenneming, behalve een vage verklaring van één regel waarin wordt beweerd dat ik betrokken ben geweest bij ‘activiteiten en manifestaties die gevaarlijk zijn voor de rechtmatige regering van Kenia en haar instituties.

‘Daarom ben ik tot de slotsom gekomen dat de echte reden voor mijn arrestatie en gevangenneming het feit was dat ik een toneelstuk in de Gikuyu-taal heb geschreven, getiteld Ngaahika Ndeenda, en betrokken was bij de opvoering ervan door een groep arbeiders en boeren uit Limuru voor een gevarieerd en zeer enthousiast publiek in het Educatieve en Culturele Centrum van Kamiruthu. Om redenen die zijzelf het beste kennen hadden een aantal welgestelde personen, bezwaar tegen het feit dat het stuk een getrouwe weergave was van bepaalde maatschappelijke omstandigheden, met name die waaronder arbeiders en boeren op dit ogenblik in Kenia leven. Ik kan alleen maar raden dat datzelfde groepje bevoorrechten de nodige stappen heeft ondernomen en druk heeft uitgeoefend om de vertoningsvergunning voor het stuk ingetrokken te krijgen. Datzelfde groepje moet hebben aangedrongen op mijn arrestatie en gevangenneming om een verdachte sfeer te scheppen rond mijn persoon en mijn geschriften. Ik neem aan dat het de KANU-regering (Kenya African National Union) in verlegenheid had kunnen brengen me voor de rechtbank te slepen en aan te klagen wegens het schrijven van een toneelstuk dat getrouw de sociale omstandigheden in het land weergeeft. Het had ze zelfs nog meer in verlegenheid gebracht als er een openbare rechtszitting was geweest waarbij ik beschuldigd zou zijn van pogingen om de ontwikkeling van een werkelijk nationaal theater, een nationale taal en een nationale cultuur te stimuleren. Vaststaat dat mijn arrestatie een complete travestie van simpele rechtvaardigheid en democratie was. Geen enkele ware Keniaan zou zich hebben laten misleiden door dat soort motiveringen voor mijn arrestatie of door een dergelijk proces. Het was dus wel zo gemakkelijk voor de regering om me alleen maar te arresteren en wat verdachtmakingen rond te strooien zonder iets te hoeven bewijzen - veroordeling door insinuatie’.

‘Maar het feit blijft dat mijn arrestatie en gevangenneming een duidelijke poging is om het recht van een Keniaans burger te onderdrukken om vrijelijk zijn mening te uiten over de maatschappelijke realiteit om zich heen en om uit te nodigen tot discussie over die realiteit. Het schijnt dat sommige mensen liever de spiegel stukslaan die hen de wratten op hun gezicht laat zien en glimlachend van opluchting achteroverzakken en verzuchten: “Goddank heb ík geen wratten!” Maar men kan nog zoveel spiegels stukslaan, de maatschappelijke realiteit in ons land is niet weg te wissen. Met het arresteren en gevangen zetten van schrijvers die die spiegels ophouden bereikt men even weinig als de heersende klassen in middeleeuws Europa met het gevangen zetten van de Copernicussen en Galileo's van de toen opkomende wetenschapswereld om te proberen de waarheid over de natuur en het universum de kop in te drukken. Zo zijn ook mijn arrestatie en gevangenneming vergeefse klappen - maar toch klappen - tegen Keniase schrijvers die zich met hart en ziel inzetten voor de ontwikkeling van een nationaal Keniaas theater en een nationale Keniase literatuur door de nationale Keniase talen te gebruiken, omdat die de enige juiste basis vormen voor de ontwikkeling van een nationale Keniase democratische moderne cultuur die sterk genoeg is om zich actief te weren tegen de overheersing van onze levens door buitenlandse en vooral neo-koloniale literatuur, theater, talen en culturen. Alleen dan kunnen we als trotse Kenianen zeggen: Dit is eindelijk echt van ons, speciaal gemaakt vóór ons Kenianen dóór ons Kenianen!’

In 1980 publiceerde Ngugi wa Thiong' o zijn eerste roman in het Gikuyu die hij voor een groot gedeelte in de gevangenis geschreven had. De roman Caitaani Mutharaba verscheen later in het Engels onder de titel Devil on the Cross. Hoewel Ngugi al voor zijn detentie aan deze roman begonnen was, heeft de gevangenis-ervaring het boek uiteraard in grote mate beïnvloed. In Detained schreef hij: ‘Loop naar de hel met je bewakers’. Weg met die gedachten die zich opdringen! Vannacht heb ik geen zin om over bewakers en gevangenen of over koloniale en neo-koloniale aangelegenheden na te denken. Ik ga helemaal op in waruna, de gefingeerde heldin in de roman die ik de afgelopen tien maanden of zo aan het schrijven ben op wc-papier.

‘Wc-papier: toen ik in de jaren '60 voor het eerst in Kwame Nkrumahs autobiografie Ghana las hoe hij in zijn cel in de James Fort-gevangenis wc-papier opspaarde om op te schrijven, vond ik dat romantisch en een beetje onwerkelijk, ondanks de in het boek afgedrukte foto's die als bewijs moesten dienen. Schrijven op wc-papier?’

‘Maar nu weet ik dat papier, wat voor papier dan ook, voor een politieke gevangene het kostbaarste bezit is dat er bestaat, en helemaal voor iemand als ik, die juist gevangen is gezet vanwege zijn geschriften. Want de drang om te schrijven:

Zoekend naar de splinters die in mijn geest zijn gedrongen,
Deels om wat rust los te wringen voor mijn eigen geest,
Deels om het iemand ooit te laten weten

Is voor een politieke gevangene vrijwel onweerstaanbaar. In Kamiti zijn bijna alle gedetineerden schrijver of componist. Wasonga Sijeyo heeft stapels aantekeningen over zijn leven, de geschiedenis van Kenia, plantkunde, dierkunde, sterrenkunde en de Luo-cultuur.

Koigi wa Wamwere heeft een heleboel essays geschreven over politiek en cultuur, een stel politieke fabels, een korte roman, een autobiografie en een lang gedicht over zijn gevangeniservaringen. Giceru wa Njau heeft een roman geschreven in het Ki-Swahili. Thairu wa Muthiga heeft een paar gedichten geschreven. Simba Ongongi Were componeert hartverscheurende liedjes en Mahat Kuno Roble is ondanks zijn analfabetisme een zeer begaafd dichter.

En uit de Shimo-la-Tewa-gevangenis heb ik twee heel dikke romanmanuscripten van Mwangi wa Mahiinda ontvangen. Al deze gevangenen schrijven meestal op wc-papier. En ditzelfde wc-papier -dat zo nuttig is gebruikt door Kwame Nkrumah in de James Fort-gevangenis, door Dennis Brutus op Robbeneiland, door Abdilatif Abdalla in het G-blok in Kamiti en door talloze anderen - heeft mij in staat gesteld om elke dag te vechten tegen de opgelegde vrijheidsberoving van mijn geest.

Een flits, polsslag, een teken van leven
dat spreekt van de koppige wil
de grimmige bevestiging van enig waardegevoel
in de bijtende wind
op een rotsachtig strand, of tussen de stenen
waar de wrede hamers keer op keer beuken
op de geest.

Nu weet ik wat Dennis Brutus bedoelde. Het schrijven van deze roman is een dagelijks, bijna elk uur terugkerende bevestiging geweest van mijn wil om mens te blijven en vrij te zijn, in weerwil van het regeringsbeleid van de KANU (Kenya African National Union) om politieke gevangenen op mensonterende wijze te vernederen’.

‘Vrije gedachten op wc-papier’. Ik had mezelf expres een moeilijke taak gesteld. Ik had besloten een taal te gebruiken waarin nog geen moderne roman geschreven was, een uitdaging voor

[p. 43]

mezelf en een manier om mijn geloof in de onbegrensde mogelijkheden van de talen van verschillende Keniase nationaliteiten te staven, talen waarvan de ontwikkeling tot instrument in de anti-imperialistische strijd van het Keniase volk bewust is onderdrukt door het Britse koloniale regime (1895-1963) en later door het neo-koloniale bewind van Kenyatta en zijn KANU-marionetten van het Westen. Ik had ook besloten geen enkele concessie aan de taal te doen. Ik zou geen enkel onderwerp uit de weg gaan - wetenschap, technologie, filosofie, religie, muziek, politieke economie - zolang het logischerwijze voortvloeide uit de uitwerking van thema, karakters, intrige, verhaal en wereldvisie. Verder zou ik alles, maar dan ook alles, gebruiken wat ik ooit had geleerd over creatief schrijven: allegorie, parabel, satire, verhalende stijl, beschrijvende stijl, herinneringen, flash-back, monologue intérieure, vrije associatie, dialoog, drama - zolang het als vanzelf voortvloeide uit de uitwerking van karakters, thema en verhaal. Maar de inhoud, en niet de taal of de techniek, zou bepalend zijn voor de uiteindelijke vorm van mijn roman. En wat was die inhoud? De strijd van het Keniase volk tegen het imperialisme in neo-koloniale vorm.

‘Gemakkelijker gezegd dan gedaan. Waar moest ik mijn inspiratie vandaan halen? Een schrijver heeft mensen om zich heen nodig. Hij heeft de strijd om het bestaan nodig, het actieve bestaan. In tegenstelling tot wat de volksmythologie wil is een roman geen produkt van denkbeeldige prestaties van één enkel individu maar het werk van vele handen en tongen. Een schrijver maakt aantekeningen die worden gedicteerd door het leven onder de mensen en die hij vervolgens in deze of gene vorm giet. Als ik een roman zit te schrijven hoor ik bijvoorbeeld graag de stemmen van mensen om me heen die op het land aan het werk zijn, metaal smeden in een fabriek of anekdotes vertellen in drukke matatus en bussen, staan te heupwiegen in een drukke bar voor een jukebox of live band, mensen die het spel spelen van liefde en haat, van angst en overwinning in hun strijd om het bestaan. Ik moet de gezichten van mensen kunnen zien, hun gebaren, hun manier van lopen, hun kleren; ik moet hun stembuigingen kunnen horen in hun verschillende buien. Ik moet de vibrerende stemmen van mooie vrouwen kunnen horen: hun aanraking, hun zuchten, hun tranen, hun lach. Ik houd ervan kinderen rond te zien steppen, vechten, lachen, huilen. Ik heb leven om me heen nodig om over het leven te kunnen schrijven.

‘Maar het is ook zo dat niemand schrijft onder omstandigheden die hij zelf kiest of op materiaal dat hij zelf heeft uitgevonden. Hij kan alleen het tijdstip bepalen en kiezen uit stof die hem wordt doorgegeven door wie en wat er om hem heen leeft. In mijn geval: ik had niet gekozen voor de gevangenis, ik was er door anderen in opgesloten, maar nu ik er eenmaal zat zou ik proberen de dubbelwandige cel te veranderen in een speciale school waar ik, gelijk Shakespeares Richard II, zou...

... denken, hoe ik best mijn kerker,
Mijn woning, met de wereld vergelijk;
Mijn brein zal 't gaaiken wezen voor mijn geest,
Mijn geest de vader; en die twee verwekken
Een teelt van steeds zich meerd'rende gedachten,
En die bevolken deze kleine wereld;
Zoo grillig als het volkjen dezer wereld;
Want geen gedachte is ooit tevreden.

Bij de literaire taak die ik me had gesteld, bofte ik als docenten andere gedetineerden en een paar bewakers te hebben die me zeer behulpzaam waren en me uiterst gul lieten putten uit hun verschillende bronnen van informatie en ervaring. Zo hebben Thairu wa Muthiga, Giceru wa Njau en Koigi wa Wamwere me een heleboel woorden, spreekwoorden, raadseltjes en liedjes in het Gikuyu bijgebracht; Wasonga Sijeyo was een expert op het gebied van de nationalistische anti-imperialistische strijd vóór 1963 en het begin van de landroofpolitiek en het omkopen door buitenlanders van voormalige nationalisten met symbolische aandelen in hun bedrijven; Gikonyo wa Rukuungu gaf me boeken over de riten van het katholicisme; Sima Ongongi Were heeft me wat Zaïrese wijsjes en woorden geleerd; Muhoro wa Muthoga, Koigi wa Wamwere en Adamu Matheenge hebben me topografische gegevens over Nakuru verstrekt; en tenslotte heb ik met Giceru wa Njau en Thairu wa Muthiga vaak gepraat over vrouwen in allerlei beroepen, met name serveersters, secretaresses en ingenieurs, en ook over de verschillende aspecten van het sociale leven en de bourgeoisrivaliteit in Nairobi. Ik heb een heleboel over scherpzinnigheid in het zakenleven en allerlei verrijkingspraktijken geleerd uit anekdotes en echt gebeurde verhalen die ons werden verteld door de enige miljonair in gevangenschap, Mahat Kuno, ‘Roble’.

Wij eindigen met het laatste gedeelte van een brandende brief (‘Mijn Testament’) die Ngugi wa Thiong'o 23 juni 1978 vanuit de gevangenis naar de voorzitter van de Detainees Review Tribunal schreef en die ook in Detained. A Writer's Prison Diairy afgedrukt stond.

‘Tenslotte wil ik nog zeggen dat mijn gevangenneming geen enkele zin heeft als de bedoeling ervan is - ik ben ervan overtuigd dat dat zo is - om bewust en opzettelijk de ware stemmen van een nationale Keniase literatuur, theater en cultuur het zwijgen op te leggen. Het heeft geen enkele zin omdat ik met eigen ogen heb gezien dat er nog veel meer schrijvers zijn voortgekomen uit de bakermat van deze ene: de boezem van elke Keniase boerenvrouw, elk hoekje van Kenia, alle bevolkingsgroepen die het land telt. Deze generatie Keniase schrijvers moet voor onze talen, onze literatuur en onze cultuur doen wat ANDEREN VOOR DIE VAN HUN HEBBEN GEDAAN’.

‘Dit verzuimen zou verraad betekenen aan de fundamentele drijfveren van onze geschiedenis van strijd: van de tijd van Arabische en Portugese overheersers, via het bewind van de Britse imperialisten, tot aan het huidige tijdperk van steeds fellere strijd tegen het neo-kolonialisme toe.

We hebben een ruim zeven eeuwen oude, glorieuze geschiedenis van heldhaftige strijd achter de rug tegen buitenlandse overheersers en hun plaatselijke bondgenoten, een door bloed en zweet getekende strijd om de economische en politieke zeggenschap te verkrijgen over de arbeid van miljoenen, de enige scheppende kracht achter een beschaving.

Keniase schrijvers kunnen niet anders dan teruggrijpen op hun wortels, op de bronnen van hun wezen, in het levensritme, het spraakgebruik en de talen van de Keniase bevolkingsgroepen, als ze tenminste willen ingaan op de grote uitdaging om in hun gedichten, toneelstukken en romans de epische grandeur van die geschiedenis te herscheppen.

In plaats van te worden onderdrukt en opgesloten in strafgevangenissen en -kampen, zouden ze moeten worden aangemoedigd om een literatuur tot stand te brengen die de trots van Kenia zal zijn en waar de hele wereld jaloers op is. Maar misschien vergis ik me, want gevangenschap maakt kwaad en misschien betekent die gevangenschap juist wel het begin. Dit is mijn testament en tegelijkertijd mijn overtuiging’.

Dit is het verhaal over Ngugi wa Thiong'o, etc.