Bzzlletin. Jaargang 11

[p. 97]

Aart van Zoest
Literaire kritiek in Frankrijk

De goedhartige Orgonte, in Marivaux' Le jeu de l'amour et du hasard, zegt het zo mooi: ‘Ces gens-là ne savent pas la conséquence d'un mot’. Er zijn mensen op de wereld die niet weten hoe belangrijk woorden zijn. De vooronderstelling in zo'n uitspraak is: woorden zijn belangrijk. Daarmee is een van de pijlers van de Franse nationale ideologie gegeven. In Frankrijk geldt dat het woord au sérieux moet worden genomen. Het deelt die zienswijze met de Sowjet-Unie, waar je om woorden ter verdwijning naar de Goelag Archipel kunt worden gevoerd. In Frankrijk voert het woord tot de Académie Française, tot het Collège de France, of op zijn minst tot sociaal aanzien. Om een idee te krijgen hoe het anders kan hoeven we maar naar eigen land te kijken. Wij hebben niet eens zulke instellingen als de bovengenoemde Russische of Franse. Schrijversin Nederland kunnen zeggen wat ze willen, ze zullen er geen rimpeling in eigen leven door verwekken en het nationale gebeuren zullen ze niet beïnvloeden. Het hoogste dat een Nederlandse schrijver bereiken kan is dat hij als amuseur mag verschijnen op de tv. Er is er trouwens niet één onbereid om zich daartoe te lenen. Wat Orgonte zegt is van toepassing op alle Nederlanders, op de verbale barbaren evenzeer als op hen die wèl de gave van het woord bezitten. In Frankrijk ligt dat geheel anders. Daar is het woord juist een door allen erkende zaak van gewicht. En het gewichtigst van alles is de woordkunst, de literatuur. Niet alleen wordt er in Frankrijk traditioneel veel literatuur geproduceerd, van goede kwaliteit, er wordt ook veel over literatuur geschreven. Wie het eerste niet kan, hoeft het tweede niet te laten. De literaire kritiek kent er veel beoefenaren.

De oervader van de literaire kritiek is een Fransman, Charles Augustin Sainte-Beuve. Hij is exemplarisch voor alle literaire critici na hem, in die zin dat de literaire kritiek voor hem een nooduitgang was die tot deugdingang werd gemaakt. De hoofdingang tot de literatuur was hem namelijk ontzegd, door het kwaliteitsgebrek van zijn dichtwerk, en ook door zijn affaire met de vrouw van de woord-reus zijner dagen, Victor Hugo, kon hij de deur tot de letterkunde niet uit zijn voegen krijgen. Niet prettig voor het levensgeluk, niet bevorderlijk voor het karakter, maar zo vond hij zijn bestemming: mooi schrijven óver literatuur. Dat kon hij: zijn kritieken zijn nog steeds de moeite van het lezen waard.

Schrijven over literatuur is in Frankrijk zo honorabel dat zelfs zij die heel goed in staat zijn om zelf iets literairs te maken veel van hun denkkracht en sensibiliteit besteden aan het behandelen van wat hun collega's bezielt. Gide heeft indringend over literatuur geschreven, bijvoorbeeld over Dostojewski. Sartre heeft veel behartigenswaardigs gezegd, over Baudelaire, over Genet, over Flaubert. Vandaag de dag is de literatuur zelf het onderwerp van schrijvers van diverse pluimage als Butor, Sollers, Tournier. En hun letterkundige beschouwingen zijn uiteraard de slechtste niet. Steeds talrijker worden echter zij die de literatuur alleen van buitenaf kennen en er zich niet als participanten maar als externe deskundigen over uitspreken. De literaire kritiek in Frankrijk, net als elders waarschijnlijk, maakt een soort democratiseringsproces door, met alle voordelen en nadelen vandien. Het draagt bij tot de levendigheid en mobiliteit van het literair bedrijf als meer mondige mensen zich er mee bemoeien. Dat is een voordeel, groter dan alle nadelen. Maar het risico van een woekering van gewauwel is niet denkbeeldig. Het rijk van de literaire kritiek kan zo overbevolkt raken dat verstikking dreigt en vervaging van de grens tussen zin en onzin.

Een vervagingstendens van geheel andere aard doet zich voor: de literaire kritiek, die zich altijd al goed leende tot bijvoegselfilosofie, grenst zich minder en minder af tegen disciplines waaraan met vrucht concepten kunnen worden ontleend, zoals daar zijn de filosofie, de psychologie, de antropologie, de taalkunde, de semiotiek. Dat kan er toe leiden dat van de teksten die traditioneel worden aangeduid als literaire kritiek ook dikwijls kan worden gezegd dat ze cultuurkritisch of maatschappijkritisch zijn, of misschien wel gewoonweg filosofische, psychologische, semiotische studies, enz.

Het duidelijkst valt dit te illustreren aan het werk van Roland Barthes. Hij is gestorven in maart 1980, een maand vóór Sartre, van wie hij in een enkel opzicht de opvolger kan worden genoemd. Sartre heeft in velerlei opzicht de literaire scène van het naoorlogse Frankrijk gedomineerd, en daarbij dient ook de literaire kritiek te worden inbegrepen. Afgezien van de zeer filosofisch getinte literatuurbeschouwingen van Bachelard of van de gewone universitaire klimop (het is er, het woekert, lelijk is het niet, maar je merkt eigenlijk ook niet zo erg dat het er is), hadden existentialistische critici als Sartre zelf, of Starobinski, geen concurrentie van belang. Als er in de vijftiger jaren over literatuur werd gesproken, kon dat niet gebeuren zonder verwijzing naar Sartre's opstel ‘Qu'est-ce que la littérature?’ Nog midden in de zestiger jaren doet het zich voor dat, wanneer er een forumbijeenkomst wordt georganiseerd over de vraag ‘Que peut la littérature?’, Sartre en Simone de Beauvoir de hoofdbijdragen leveren. Toch is er op dat moment in de literaire kritiek al iets nieuws aan de hand. Er bestaat dan, nog maar net, zoiets als een ‘nouvelle critique’. Die ‘nouvelle critique’ is dan nog slechts bekend bij insiders, professionelen of liefhebbende fijnproevers, maar daarin wordt verandering gebracht door een tegenstander, die de nieuwe kritische stroming een geweldige dienst bewijst. Raymond Picard laat bij Pauvert, in het handige smal-langwerpige formaat van de ‘Liberté’-boekjes in hun neem-maar-mee pakpapieren omslag, een pamflet verschijnen: Nouvelle critique ou nouvelle imposture. Dat was in 1965. Kostelijk, veel verve, boosaardige ironie, zoals het hoort in een pamflet. Een lachsucces. Het zou er wel op kunnen lijken dat de nieuwe kritiek inderdaad als nieuw bedrog moet worden afgedaan. Het effect is echter totaal tegengesteld aan het beoogde. Nu de traditionele kritiek, de naamloze, de keurige, de on-markante, de verstandig-gematigde, bij monde van een universitaire coryfee, de nieuwe kritiek op zo'n briljante wijze naar de strot vliegt, is de nieuwe stroming geconsacreerd. En door de keuze van zijn belangrijkste doelwit heeft Picard er toe bijgedragen om te bepalen wie er de ‘chef de file’ van is. Zonder het te willen is de pamflettist een Jeanne d'Arc geweest die een koning ter kroning voerde. Picard heeft Roland Barthes bij de Fransen bekend gemaakt.

Barthes is inderdaad de naam die je noemt als wordt gevraagd

[p. 98]

wie de belangrijkste literaire criticus van de laatste jaren is geweest. Geen duidelijker bewijs van de opvallende plaats die hij heeft ingenomen dan het feit dat er, nauwelijks twee jaar na zijn dood, al een Nederlandse hagiografie over Barthes verschenen is, van de hand van Henk Hillenaar (goed geschreven, heel informatief), uitgegeven in de Puntkomma-reeks van Van Gorcum, Assen. Het boekje, dat als ondertitel ‘Existentialisme, semiotiek, psycho-analyse’ heeft, stelt de lezer voor de vraag: was Barthes een literair criticus? Zo nee, wat was hij dan wel? Een filosoof, een semioticus, een columnist, een literator? Hoe moet je zo iemand noemen? Wat rechtvaardigt om hem als literair criticus te beschouwen is dat hij een boeiende serie analyses van de stukken van Racine heeft geschreven (Sur Racine, 1963). Hij heeft de handschoen van Picard opgenomen en neergeschreven wat volgens hem de literaire kritiek moet doen en laten, in Critique et vérité, 1966. Hij heeft een saaie, eigenaardige, maar wel unieke structuuranalyse gemaakt van een verhaal van Balzac (S/Z, 1970). Hij heeft geschreven over Sade, Bataille, over Sollers, over literatuur in het algemeen, allerhande ‘essais critiques’. Hij stopte zo veel snelverworven methodologie in zijn teksten dat de verleiding kon ontstaan om hem een literatuurwetenschapper te noemen. Hij schreef geleerde inleidingen, in de semiologie (in Frankrijk wordt de semiotiek nog dikwijls zo genoemd), in de structuuranalyse van verhalen. Hij werd door anderen als de paus van het structuralisme beschouwd; hij deinsde er zelf trouwens niet voor terug om over ‘de structuralistische mens’ te spreken. En dan schreef hij nog over kleinburgerlijke ideologieën, over mode, over de Tour de France, over fotografie, over Japan, over verliefdheid en versieren. O, alles wel op heel gesofistikeerde wijze. Wat deze ongebreidelde schrijfactiviteit in ieder geval duidelijk maakt: het object van de literaire criticus, als we hem toch nog even zo blijven noemen, ligt niet gevangen binnen de grenzen van een oeuvre dat met één schrijversnaam kan worden aangeduid, zelfs niet binnen de grenzen van de literatuur zelf.

Barthes kan goed als voorman van de ‘nouvelle critique’ worden beschouwd, niet alleen omdat hij mogelijkerwijs de interessantste bijdrage aan de literaire kritiek in Frankrijk van de laatste vijftien jaar heeft geleverd (daarover valt uiteraard te twisten), maar vooral omdat hij zo representatief is. Zelfs zijn carrière is dat. Hij begon als een dissident, in een buiten-universitaire positie. Maar al heel spoedig, al in het begin van de zestiger jaren, wordt hij in het universitaire bedrijf geïntegreerd. In 1961 is hij hoogleraar, directeur d'études, aan de Ecole Pratique des Hautes Etudes, een supergeleerde die alleen onderzoek hoeft te doen en te begeleiden. Todorov bijvoorbeeld heeft voor Barthes zijn thèse de troisième cycle geschreven(een goede, gepubliceerd onder de titel Littérature et signification). In 1977 bereikt Barthes het allerhoogste. Hij wordt hoogleraar aan het Collège de France. Een aantal van zijn boeken zijn aan Franse universiteiten dan al geruime tijd verplichte lectuur. Maar de ‘nouvelle critique’ heeft niet alleen de universiteit stormenderhand veroverd. Zeker, vooral studenten, ook buiten de letterenfaculteit, spreken heden ten dage een soort Barthiaans waarvan het eenvoudigste herkenningsteken is: het beginnen van vrijwel iedere zin met ‘au niveau de...’. Dit taalkundig kenmerk van de invloed van de ‘nouvelle critique’ heeft zich in heel het maatschappelijk leven binnengedrongen, en Franse artsen zijn er al aan gewend dat hun patiënten maagpijn niet meer melden met ‘mal à l'estomac’ maar met ‘mal au niveau de l'estomac’.

Osmose tussen literaire kritiek en werkelijkheid, osmose tussen literatuurbeschouwing in universiteit en in de rest van de wereld. Het zijn verschijnselen die ontegenzeggelijk bij de ‘nouvelle critique’ horen maar er toch niet echt specifiek voor zijn, omdat het algemeen maatschappelijke en culturele tendensen zijn. Het is trouwens niet eenvoudig om een of ander kenmerk te noemen, dat op de nieuwe stroming in zijn geheel van toepassing is. Daarvoor dekt de benaming ‘nouvelle critique’, die niet erg lang in zwang is geweest, een te ongelijksoortige lading. Drie à vier benaderingswijzen worden er toe gerekend, ook al lijken ze weinig met elkaar te maken te hebben.

Om te beginnen is er een die het meest bij de traditie lijkt aan te sluiten, zeker voor wie er nu, in 1982, naar terugkijkt. Dat is de intuitieve kritiek, die over het bestudeerde werk als het ware een nieuw kunstwerk, bijna een gedicht soms, neerlegt om er (misschien) een onverwachte schittering aan te geven. Dat leverde vaak meeslepende teksten op, van Georges Poulet bijvoorbeeld, of vooral van Jean-Pierre Richard. Karakteristiek voor dit soort literatuurbenadering is de methodologische onafhankelijkheid. Er wordt geen leentjebuur gespeeld bij niet-literaire disciplines. Je kunt het ook methodologische mistigheid noemen. In ieder geval kunnen dit soort studies moeilijk als modelmatig worden beschouwd. Wat Richard kon kon Richard alleen.

Methodologisch leentjebuur was wel het kenmerk van de stromingen in de ‘nouvelle critique’: psychokritiek en structuralisme. Er ontstond in de jaren zestig in Frankrijk, binnen de literatuurstudie, een explosie van geestdrift voor wetenschappelijke theorieën die met de letterkunde slechts een zijdelings verband hadden. De belangrijkste werden geleverd door psychoanalyse en algemene taalwetenschap. Die theorieën kwamen veelal uit het buitenland. Men kan zich afvragen waar die ontvankelijkheid voor wat zich over de grenzen voordeed ineens vandaan kwam; in dit opzicht had de Franse literatuurstudie nooit bijzonder uitgeblonken. Openleggers van stukken buitenland hebben hierbij een rol gespeeld. Die moeten er in Frankrijk zijn, zoals aan het eind van de 19e eeuw de vicomte de Vogüé er was, een ambassade-secretaris in St. Petersburg, aan wie de Fransen de kennismaking met de grote Russische romanschrijvers te denken hebben. Het buitenland begint in Frankrijk te bestaan als het er in slaagt zijn teksten in het Frans vertaald te krijgen. Dan treedt soms ook een vlammend Phoenix-effect op. Zo zijn Freud en Chomsky, de een wat vlugger dan de ander, beiden voor een tweede maal geboren in Parijs.

De psychokritiek zweert bij Freud en gaat de literaire tekst met psychoanalytische concepten te lijf. Picard heeft zich daarover vrolijk gemaakt, speciaal over de kritische arbeid van Jean-Paul Weber. Moeilijk was dat niet; er was nogal wat malligheid te diepen uit de resultaten van Webers woelen. Het wit in Valéry's ‘Cimetière marin’ voerde hij terug naar een moederborstobsessie. Iemand die niet erg in Freud is, zoals ik, kan in de verleiding komen om met dit badwater een geheel kind weg te gooien, zelfs een trendsettend oerwerk als Charles Mauron, Des métaphores obsédantes au mythe personnel (1963), maar daar kun je van worden afgebracht door het kostelijke pleidooi te lezen dat Han Verhoeff voor de psychokritiek heeft geschreven, De Januskop van Oedipus. Over literatuur en psychoanalyse (van Gorcum, 1981).

De invloedrijkste stroming binnen de nieuwe kritiek is die van de structuralisten, zoals ze eerst, of semiologen, zoals ze later genoemd zijn. Barthes is hun voorman; hij was ook de oudste. De anderen, Todorov, Kristeva, Sollers, Genette, zijn de jongste wolven, inmiddels tot establishment geworden. Zij hebben tijdschriften, die half literair half wetenschappelijk van karakter zijn: Tel Quel, Communications, Langages, Poétique, en zelfs al hun schisma's. Zo heeft zich van Tel Quel een nieuwe groep afgesplitst, rond Change. Wie mee wil tellen zorgt dat hij iets in deze tijdschriften gepubliceerd krijgt. Lukt het niet, geen nood, want ook in de andere, bijvoorbeeld Littérature, wordt op vergelijkbare wijze geschreven, behalve misschien in de aloude Revue des sciences humaines, desondanks still going strong. De voornaamste impuls voor deze stroming is gekomen van de algemene taalwetenschap: Saussure, de Praagse structuralisten, Hjelmslev en, in mindere mate, Martinet. Daarbij kwam de ontdekking van de Russische formalisten, van wie Todorov in 1965 een aantal vertaalde artikelen bijeenbracht in Théorie de la littérature. En ook de herontdekking van de oude retoriek, waarvoor buiten Frankrijk de Luikse groep ‘Mu’ en, in Amsterdam, Kibédi Varga zich sterk maakten.

[p. 99]

De taalwetenschap leverde vooral het idee om de literaire tekst op te vatten als een tekensysteem, waarvan, met nieuwe modellen en nieuwe begrippen in de hand, fascinerende structuurbeschrijvingen te geven zijn. De Russische formalist Propp had een voorbeeld gegeven met zijn onderzoek naar de verhaalstructuur van Russische volkssprookjes. Dat kon als uitgangspunt dienen voor verder onderzoek naar verteltechniek. De semioticus Greimas heeft dat gedaan, en indirect ook Genette van wie narratologische teksten in het Nederlands vertaald zijn: Tijdsaspecten in de roman, van Gorcum, 1980. Over beiden wordt men goed voorgelicht in Mieke Bal, De theorie van vertellen en verhalen, Coutinho, 1978. Jakobson bood een vraagstelling die literatuuronderzoekers aansprak: wat is het literaire in literatuur? wat is het poëtische in poëzie? Samen met de antropoloog Lévi-Strauss deed hij voor hoe je zoiets in de praktijk kon onderzoeken, door het gedicht Les chats van Baudelaire onder de miscroscoop te leggen. De oude retoriek leverde daarbij uitstekende instrumenten, die alleen nog wat hoefden te worden opgepoetst. Van de 19e eeuwse Franse Lodewick, Pierre Fontanier, werden de handboekachtige geschriften in een pocket bijeengebracht en voorzien van een inleiding door Genette, in 1968, onder de titel Les figures du discours. In geschriften over literatuur konden begrippen als metonymia, anafoor, polysyndeton, hendiadys, nu weer zonder schroom worden gebruikt.

De structuralisten in de nieuwe kritiek hadden nieuwe bronnen gevonden om uit te putten. Maar je vindt wat je zoekt. Waarom hadden ze dít gezocht? Omdat de literaire kritiek er aan toe was om zich op de tekst zelf te concentreren, en daarmee, om te beginnen, als het ware technologisch aan het werk te gaan. Die exclusieve aandacht voor de tekst, met voorbijzien van schrijver of sociale context, was in de beginjaren van de nieuwe kritiek in ieder geval, een gemeenschappelijk kenmerk. Er wordt geschreven over het werk van Racine, Balzac, Mallarmé. Niet over de mannetjes zelf, niet over hun ‘race, milieu, moment’.

Aan de gevonden configuraties in de tekst kon betekenis worden toegeschreven: dat was semiotiek. De interesse ging soms meer uit naar de wijze waarop de betekenis tot stand kwam dan naar de betekenis zelf: ook dat was semiotiek. Zo moesten de structuralisten haast wel fataal tot semiotici worden. Wie dit te technisch, te reductionistisch, te steriel vond, maakte een nieuwe opening, meestal richting maatschappij. Zoals de semiotiek stond op de schouders van het structuralisme, zo zette zich op de schouders van de semiotiek een literatuur-sociologische benaderingswijze.

Zo ontstond er aansluiting bij een marxistische traditie binnen de literaire kritiek, die aan literatuur-sociologie deed en op dit gebied kon bogen op voormannen van gewicht. Lukacs had getheoretiseerd over esthetiek, over de roman. Goldmann had een zeer speculatief theoretisch bouwsel gemaakt, het genetisch structuralisme, maar dat had hem niet verhinderd goed concreet werk af te leveren in interessante opstellen, bijvoorbeeld over Malraux. In die lijn, met de gebruikelijke vadermoord-kritiek uiteraard, hadden zich Althusseriaanse neo-marxisten geplaatst: Macherey, moeder en zoon Balibar (Renée en Etienne). Het verband tussen literatuur, ideologie en bewustzijnsbeïnvloeding, en ook de rol die het onderwijs daarbij speelt, staan centraal in hun onderzoekingen. Van Althusser zijn Drie opstellen over kunst en ideologie (SUN, 1980) als inleiding nuttig, alsook Terry Eagleton, Marxisme en literatuurkritiek (ook SUN, 1980). In Raster 7 (1978) staat een representatief stuk van E. Balibar en Machery, in het Nederlands. Een goede inleiding tot de literatuur-sociologie: Peter V. Zima, Literatuur en maatschappij (van Gorcum, 1981).

De grenzen tussen de structuralisten/semiologen en de literatuursociologen vervagen aldus. Als de accentverschillen gesimplifieerd weergegeven moeten worden, kan het volgende worden gezegd. Bij de structuralisten/semiologen kun je lezen wat Balzac in zijn tekst heeft gestopt zonder het zelf te weten. Over zichzelf en over zijn literatuuropvatting. Ze speuren ook op wat hij ‘zegt’ tegen de literatuur zoals hij die kende (‘intertextualité’ is hier het sleutelwoord). Bij de literatuursocioloog kun je lezen wat Balzac ons leert over de Franse maatschappij van zijn tijd. Bij de neo-marxist kun je lezen hoe een 19e eeuwse imperialistische ideologie te vinden is in het werk van Jules Verne.

Kun je lezen. Als je het kan. Want het is een zware opgave om de teksten te lezen van hen die vandaag de dag in Frankrijk over literatuur schrijven. Ze gebruiken een jargon dat heel ver verwijderd is van de vroeger veelgeprezen ‘clarté française’ (‘ce qui n'est pas clair n'est pas français’). Die keuze voor een nieuw jargon is bewust. Barthes heeft zich er over uitgesproken in Critique et vérité. Het ideaal van de ‘clarté française’, stelde hij, is een ideologisch conserveringsmiddel. Nieuw en anders schrijven is ideologisch subversief, en subversief willen de Barthianen graag zijn. Het gevolg is dat hun lezers zinnen te wachten staan als deze, at random geplukt bij Juli Kristeva: ‘Le roman suit le trajet de la synthèse déontique pour la condamner, et pour affirmer sous le mode aléthique l'opposition des contraires.’ Alsjeblieft. Ga er maar eens aan staan. Sommigen beschouwen dit eenvoudigweg als potjeslatijn. Voor hen heeft deze keizer geen kleren aan. Voor anderen is dit juist een mantra die ze in trance, ja in extase brengt. Daartussen bevinden zich degenen die oprecht hun best doen te begrijpen, ondanks het niet geringe beroep dat wordt gedaan op hun intelligentie en welwillendheid.

De nieuwe kritiek heeft een nieuwe retoriek voortgebracht. Begrijpelijk is het wel. Want het is een goede Franse traditie om belang te hechten aan hoe iets wordt gezegd, meer dan aan wat er wordt gezegd. Goethe heeft zich daar al over beklaagd, toen hij merkte dat Fransen met wie hij Frans sprak steeds fijntjes zijn Frans verbeterden en vergaten te luisteren naar wat hij inhoudelijk te melden had. Bovendien is het zo dat nieuwe ideeën meestal een nieuwe wijze van uitdrukken vragen. Dat blijkt overduidelijk uit de geschriften van Bataille (La littérature et le Mal) en van hen die in zijn geest schrijven, zoals Blanchot of Leiris. Daar komt dan nog de moeilijkheid bij veroorzaakt door de begrippenimport uit jonge en dynamische disciplines als linguistiek en semiotiek. Maar er is een groot risico, dat bestaat uit een al te grote verwijdering van de werkelijkheid. De gewone man doet niet mee. Hij lacht zich dood om een spotschrift als het nep-Assimil-boekje Le Roland Barthes sans peine. Tot zulke spot leent Barthes zich wel, maar vooral zijn epigonen maken het dikwijls te dol. De taaivervreemding die de nieuwe critici teweegbrengen is trouwens ideologisch gefundeerd. Ze zijn neo-nominalisten. Ze erkennen niet zoiets als een objectieve werkelijkheid. Ze erkennen alleen teksten, berichten over de werkelijkheid (een heel verkeerd standpunt) en sluiten wat dit betreft aan bij de nouveaux romanciers. Ik verwacht dat daarop een reactie zal komen. Die lijkt al bespeurbaar bij de romanproduktie van het begin van de tachtiger jaren. In de romans van de laatste tijd wordt teruggegrepen naar oude bekende technieken, zonder dat het nieuwverworvene overigens over boord wordt gezet. Waarschijnlijk zal het eind van de eeuw op literair gebied een dialectisch moment te zien geven, waarop pragmatici de toon aangeven en een synthese tussen oud en nieuw ontstaat. Buiten de literatuur zijn er al tekenen die dit aankondigen. In China wordt aan politieke pragmatiek gedaan. De hernieuwde integratie van het oude is te onzent cultureel: Cissy van Marxveld en het studentencorps zijn al terug en wie dit leest zal aan mij denken wanneer straks de eerste plus-fours in het straatbeeld verschijnen.

Alles wat ik hiervoor heb gezegd over de Kritiek met grote K van tijdschriften en universiteit geldt niet voor de kritiek met kleine k van de dag- en weekbladen, de àndere plaatsen waar je terecht kunt komen als je met praatjes je brood moet verdienen. Die kritiek heb ik buiten beschouwing gelaten