Bzzlletin. Jaargang 11

[p. 33]

T. van Deel
Jeroen Brouwers en de vorm

Met Maarten 't Hart heb ik een slepend verschil van mening over wat hij ‘horlogemakersproza’ noemt.^1. Op gezette tijden, zonder dat ik daar op verdacht ben, mag ik in zijn kritieken optreden als pleitbezorger voor een soort literatuur waar 't Hart nu juist een hekel aan heeft. Toen ik zijn bespreking zag van Astafjevs De keizervis (in VN 23-5-'81) en vernam dat de natuurbeschrijvingen in dat boek zo prachtig zijn, las ik na een passage over een hoornaar:

Volgens een criticus als Van Deel mag je zo'n hoornaar nooit zomaar laten optreden, zo'n dier moet dan verband houden met het hoofdthema van het werk, mag niet ‘leeg’ genoemd worden. Maar gelukkig schrijft Astafjev niet van dat overbewuste proza waarin elk detail betekenis heeft en is afgestemd op het als een legpuzzel in elkaar gezette verhaal. Gelukkig zijn dit nog echte, boeiende, menselijke verhalen en staat dit werk ver af van het horlogemakersproza dat Van Deel bewondert.

Het ‘overbewuste proza’ waar 't Hart van spreekt, ‘waarin elk detail betekenis heeft en is afgestemd op het als een legpuzzel in elkaar gezette verhaal’, lijkt mij heel goed dat van Jeroen Brouwers te kunnen zijn. Brouwers heeft immers bij herhaling uitspraken gedaan die er op wijzen dat hij het eenheidsconcept, en dan nog in weinig rekkelijke zin, volledig onderschrijft en al kan er verschil bestaan tussen theorie en praktijk, niemand zal willen ontkennen dat Brouwers' romans en verhalen nadrukkelijk en tot in finesse geconstrueerd zijn en dat er weinig of niets aan het toeval wordt overgelaten. De meesterproef wat dat betreft is Zonsopgangen boven zee, die minutieuze cumulatie van motieven, dat labyrint van spiegelingen, herhalingen, verbindingen en omkeringen. ‘Je mag niet zomaar iets schrijven, zelfs niet een woord’, aldus Brouwers.

Waarom eigenlijk niet? Waarom vindt 't Hart het zo ‘gelukkig’ als Astafjev een detail nu juist niet afstemt op het grote verhaal? En waarom stoort het Brouwers als Mulisch Twee vrouwen begint met het beeld van een parachutist, ‘want die hele parachute komt in de roman niet meer voor. (...) Beeldspraak moet in functie staan van het verhaal’.

Ik denk dat 't Hart van mening is dat een volstrekt gesloten en consies vervaardigde roman, ‘als een legpuzzel’ in elkaar gezet, de band met de werkelijkheid of het leven verbreekt. Dat maak ik op uit de woorden ‘echte, boeiende, menselijke verhalen’ die hij als tegenstelling gebruikt voor het ‘horlogemakersproza’. Wie genoeg afwijkt van de regel dat alles in het verhaal met alles moet samenhangen, wekt vanzelf de indruk dat het verhaal, om zo te zeggen, het leven is, want het leven staat erom bekend dat het weinig opheeft met samenhang. Voor 't Hart betekent deze ontrouw aan het eenheidsconcept een bewijs van liefde voor het ‘echte, boeiende, menselijke’.

Het is merkwaardig dat Brouwers, als hij wordt doorgevraagd over zijn, door hemzelf als ‘ziekelijk misschien’ gekarakteriseerde opvatting, niet stil blijft staan bij de vorm. Als de beoogde eenheid bereikt is, blijkt hij iets anders te dienen, en Brouwers noemt dat rustig ‘de boodschap’. Die boodschap acht hij gebaat bij een zo onontkoombaar mogelijke vormgeving.

Het is geen nieuws, deze kijk op de vorm. Het is alleen gek dat een schrijver als 't Hart met zoveel dédain spreekt over deze manier van schrijven en dat hij een criticus verwijt het eenheidscriterium te hanteren.

Nu is Brouwers wat betreft vormgeving niet een gemiddeld auteur te noemen. Zijn proza is het resultaat van een werkwijze waarin het oog niet alleen gericht blijft op het geheel, maar ook op elk denkbaar detail in samenhang. Wie er plezier in heeft om uit een roman of verhaal dat te halen wat een schrijver er in heeft gestopt, kan moeilijk een geschiktere vinden dan Brouwers. Hij geneert zich ook allerminst voor zijn legpuzzel, het is zelfs wel zo dat hij hem als zodanig afficheert. Dat maakt de constructie niet alleen tot een opzichtige eigenschap van zijn werk - en ook van de samenstelling van zijn oeuvre - maar tot in feite de belangrijkste inhoud ervan. De boodschap ìs de vorm. Je moet wat ongeordend was en niet in samenhang gezien, geordend en samenhangend maken, dat is de boodschap van Brouwers' vorm.

Hier raken we even het ‘echte, boeiende, menselijke’ van 't Hart, maar niet als afwijking van vormgeving, juist als resultaat ervan. Waar 't Hart terugdeinst voor een zo volmaakt mogelijke vorm, uit respect voor het leven, daar wijdt Brouwers zich er aan, uit niet minder respect voor het leven.

Met Tom van Deel, Vondelpark, Amsterdam 1977.
‘Tom van Deel en ik zijn sedert 1970 met elkaar bevriend, ik vind zijn gedichten erg mooi, hij heeft een loftrompetsonate over dat trompettenboek van mij geschreven, en ik zeg hem al jaren dat hij een Mandarijn is. Alles in orde. Niks aan de hand. Ik persoonlijk heb ab-so-luut niks tegen een vriendjesmaffia.’
(Brief aan de redactie van ‘De Revisor’ in: Kladboek)

Op één punt namelijk is het schrijverschap van 't Hart en Brouwers vergelijkbaar. Beiden putten voor hun werk uit het eigen leven, ze zijn ‘autobiografische’ schrijvers zeg ik gemaks-

1. Zie ook mijn artikel in Trouw 5-9-'81: ‘Maarten 't Hart en het horlogemakersproza’.

[p. 34]

halve. Brouwers is in de loop van de jaren steeds sterker de subjectiviteit van zijn romans en verhalen gaan prononceren. Zonder trommels en trompetten heette al ‘Een markante anekdote uit het leven van Jeroen Brouwers door hem zelf verteld’, en de ‘ik’ die daarna in het werk een leven gaat leiden laat zich steeds duidelijker identificeren als Brouwers' literaire alter ego. Ook 't Hart heeft talloze ‘ik’-verhalen gemaakt die hun aanleiding vonden in zijn leven.

Het verschil in werkwijze van beide schrijvers leidt er echter toe dat Brouwers' boeken de aandacht opeisen voor zichzelf, en dat die van 't Hart de aandacht verleggen naar hun schrijver en zijn levensloop. Waar 't Hart een interessante en gecompliceerde ‘vorm’ ontbeert, waarin elk onderdeel z'n rol speelt in het geheel, dwingt Brouwers zijn leven juist met kracht en geweld, maar ook met liefde en precisie, in een kunstig keurslijf, wetend dat het pas dan de duurzame belangstelling van lezers opwekt. Brouwers begrijpt dat een roman een tour de force is, een bewaarplaats voor wat anders onherroepelijk verloren gaat: het eigen leven. In Groetjes uit Brussel staat al: ‘straks móet dit alles op papier of ik zal niet hebben geleefd’.

Die ‘vorm’ van Brouwers is dus, in tegenstelling tot wat 't Hart schijnt te denken over het ‘horlogemakersproza’, een hommage aan het ‘echte, boeiende, menselijke’. Brouwers wil ‘boekstaven’ wat er is gebeurd - een formulering die hij graag bezigt en die heel precies uitdrukt wat zijn intentie is bij het schrijven. Brouwers' belangstelling voor de biografie van schrijvers, zijn plezier in literaire anekdotiek is hiermee niet in strijd, integendeel. Het toont aan hoe onlosmakelijk hij het verband vindt tussen leven en kunst.

In de legpuzzels van Brouwers raakt het leven overigens in steeds minder verhulde vorm verstrikt. Meer en meer voert hij voorvallen in de tekst in, die hij voorziet van datum en plaats (zoals hij ook altijd het geschrevene zelf consequent voorziet van datum en plaats). Het wil een transpositie zijn van leven in kunst, op een bepaald moment in de wereldgeschiedenis en op een bepaalde plek op de aardbol.

Als horlogemaker is Brouwers, ten slotte, misschien toch wat eigenaardig. Hij laat, zoals meteen al in zijn verhaal ‘Thijmen Hoolwerf’, nogal vaak de klokken stukgaan, of hij zet op andere manieren de tijd stil. Maar misschien is dat ook helemaal niet vreemd, want de diepste wens van horlogemakers zou wel eens kunnen zijn dat de tijd niet bestaat.^2.

2. De citaten van Brouwers zijn, tenzij anders vermeld, afkomstig uit een gesprek met hem, dat is afgedrukt in mijn Bij het schrijven (Amsterdam, 1979).