Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 97]

Wilfried F. Feuser
Door hun ras bepaalde stereotiepe romanfiguren
Een onderzoek aan de hand van het werk van Karl May

Zoals Balzacs Père Goriot ooit de middelbare scholier en latere criticus Paul Bourget in vervoering wist te brengen zo bracht in 1891 het werk van Karl May een Duitse lezer in opperste verrukking:

Ik begon te lezen en kon niet meer ophouden. Gezin, werk, eten en drinken, ik vergat alles! Deze in meerdere tijdschriften gepubliceerde verhalen uit hun isolatie halen, er boeken van samenstellen en ze zo aan de Duitse jeugd en het hele volk schenken, dat werd een gedachte die me niet meer losliet.^1.

Deze ontdekking van de uitgever Friedrich Ernst Fehsenfeld stond aan het begin van Karl May's doorbraak, de onder pseudoniem geschreven colportageromannetjes en onregelmatige bijdragen in gezinspostilles ontwikkelden zich tot zijn Comédie Humaine: de Freiburgse uitgaven van 1892 tot 1910. De invloedrijke lezer Fehsenfeld vindt al spoedig bijval van anderen, bijvoorbeeld van Herman Hesse, voor wie Karl May's ‘literatuur als verwezenlijking van verlangens’ is, en Ernst Bloch die zich in woorden van gelijke strekking uit: ‘Haast alles is de naar buiten gebrachte droom van het onderdrukte schepsel dat het grote leven wil leven’. Carl Zuckmayer ziet in May ‘de enige grote schrijver van echt mannelijke avonturen’ en Arno Schmidt waardeert hem als ‘de tot dusver laatstlevende grote mysticus van onze literatuur’.

In de jaren dertig wordt Karl May door de kritiek in eigen land geëerd als de verpersoonlijking van de tijdgeest, die de ‘Duitse zielstoestand tussen het onmachtige en het machtbewuste Duitsland’ weerspiegelt.^2. Met 't oog op dergelijke tendenzen, die in een aantal van zijn boeken uit de vroege en middenperiode beslist aanwezig zijn, maar wel tussen nationalisme en populisme heen en weer zweven, laat Robert Neumann zich woedend de lapidaire denunciatie ontvallen: ‘Indiaanse “Blut und Boden” en stammenromantiek - de worm van het fascisme steekt erin’. Met evenveel recht zou men kunnen beweren dat Karl May door zijn kritiek op de Ku-Klux-Klan en andere anti-sociale bewegingen de meest oorspronkelijke vormen van het fascisme bestrijdt, ja, uit de tragische verhalen over de indianen in het Amerikaanse rotsgebergte blijkt zelfs dat hij de perfekt uitgevoerde volkerenmoord op deze mensengroep voorvoeld heeft.

Hoe men het werk van de Saksische weverszoon ideologisch en esthetisch ook beoordeelt, uit het moi haïssable van een mislukt burgerlijk bestaan heeft hij een geidealiseerd, opgeblazen beeld van een stralende nieuwe ik geschapen. Hij is net als de Natty Bumppo van James Fennimore Cooper: ‘a saint carrying a gun’ geworden, in zijn geval een ruiter die in exotische kledij, nu eens als Old Shatterhand, dan weer als Kara Ben Nemsi, onvermoeibaar door de wereld draaft. Deze door duivel en dwaas geflankeerde ridder van het laatste uur stuit daarbij op de meest doortrapte schurken, maar ontmoet ook hemelse verschijningen als Winnetou, die meerdere generaties lezers weten te boeien.

Karl May is niet met de achtenswaardige literatuur van onze voorouders in archieven bijgezet en evenmin is hij door een overvloed aan stripboeken naar de eeuwige jachtvelden verwezen.^3. Een ongedateerde catalogus van de Karl-May-Uitgeverij in Bamberg (ca. 1977) vermeldt 53 miljoen exemplaren als totale oplage van zijn boeken in Duitsland. Hiervan komen alleen al ruim 8 miljoen exemplaren op naam van lijstaanvoerder Winnetou (Deel I: 3 051 000, deel II: 2 581 000, en deel III: 2 386 000).^4.

Een discussie over welke groep lezers Karl May het meeste aanspreekt zou alleen mogelijk zijn aan de hand van exacte statistische gegevens die mij helaas niet ter beschikking staan. Maar we hoeven er niet aan te twijfelen dat het overgrote deel van zijn publiek uit jonge lezers bestaat. Ook de grimmige afkeer die de auteur voor de betiteling ‘kinderboekenschrijver’ aan de dag legde, doet niets aan dit feit af; hij wilde steeds ‘voor het volk als geheel’ schrijven en zag de jeugd louter als ‘de eerste trap van het volk’ (I, 165).

Hoe het ook zij, het overwegend jeugdige element in Karl May's lezerspubliek is van doorslaggevend belang voor ons thema, de beschrijving van door hun ras bepaalde stereotiepe romanfiguren in het werk van deze schrijver. Stereotiepen zoals omschreven door Otto Klineberg, of ze nu individueel of als collectief optreden, nemen jonge lezers onevenredig veel scherper in zich op als sceptische volwassenen die op eigen ervaringen met hun sociale omgeving teruggrijpen en die met de aangeboden typen kunnen vergelijken.

De door zijn ras bepaalde stereotiepe van een mens of van een mensengroep kenmerkt zich over het algemeen door generalisatie van de typische kenmerken of vermeende typische kenmerken en tegelijkertijd een distantie van iedere onverwisselbare individualiteit. Hoewel de tendens ervan strak vastligt, zijn er toch variaties mogelijk die aan plaats en tijd of sociaalhistorisch gebonden zijn. Op een dergelijke relatieve flexibiliteit wijst de Amerikaanse schrijver Ralph Ellison, die met betrekking tot het beeld dat William Faulkner van de neger geeft van ‘malignant stereotype’ en ‘benign stereotype’ spreekt.^5. Als inleiding tot een evenwel onsystematische door hun ras bepaalde typenleer, waarvan zonder moeite voorbeelden uit het werk te lichten zijn, zullen bepaalde algemene observaties van de auteur ten opzichte van de uiterlijke verschijningsvorm van zijn romanfiguren dienen. Terwijl zowel in het werkelijke leven als in de literatuur pas het totaal van verschijningsvorm + taal + denken + doen een blik in de menselijke persoonlijkheid mogelijk maakt en de discrepantie van zijn en schijnen, van het intieme en het sociale ik als doorlopende grondstruktuur kan gelden, stelt Karl May zich bij de introductie van een nieuwe figuur dikwijls in medias res: ‘De kapitein had het uiterlijk van een eerlijk man, ik moest hem wel geloven’ (DF, 39). Hier waart de naieve oervorm van Lavater's gelaatkunde en vaak ook van de frenologie van dr. Gall nog rond. Als tegenpool van de brave burgerman^6. treden er talrijke ‘schurk’ typen en ‘oor-

1. Citaat uit: Hans Wollschläger, Karl May, Reinbeck bei Hamburg, Rowolt Taschenbuch Verlag, 1965, 60.

2. id.

3. ‘Karl May alone, still a favorite of 10-year olds, has annual sales of between two and tree million copies. Top sellers are comics, with 200 million copies.’ Horst Zimmermann in Stuttgarter Nachrichten, 1 maart 1978, gepubliceerd in The German Tribune, Brussel.

4. Duitse uitgevers bezitten de onhebbelijkheid dikwijls het jaar van uitgave van een boek niet te vermelden, de door mij geraadpleegde Winnetou-delen stammen zeer waarschijnlijk uit 1977 of 1978.

5. Ralph Ellison: ‘Twentieth Century Fiction and the Black Mask of Humanity’, Shadow and Act, New York, Random House 1953, 42.

6. De brave burgerman heeft vaak het uiterlijk van een pycnicus, zo merkte Shakespeare's Julius Caesar al op: ‘(Mijnheer van Aardappelenbosch) had zoals de meeste dikke mensen een goed hart en een zacht gemoed.’ (DMB, 188)

[p. 98]

vijgentronies’ op, die met de grootst mogelijke direktheid geïdentificeerd worden. De mormoon Harry Melton^7. doet onmiddellijk aan de duivel van Gustave Doré denken en wordt als zodanig in de titel van de trilogie Satan en Ischariot opgenomen (DF, 25). De titel-schurk ‘Joe Burkers, de eenoog’ wordt bruusk geïntroduceerd met de woorden: ‘Hij was een buitengewoon weerzinwekkende kerel, die zelfs door de natuur nu niet bepaald met veel schoonheid was toebedeeld’ (H, 267). Hier is geen sprake van rassenverschillen, zoals ook de beide hoofdrassen van Karl May's universum, die op de mythische ster Sitara gesitueerd worden, de bewoners van Ardistan (‘geweld- en egoisme-mensen’) en van Dschinnisten (‘edel-mensen’) (I, 28, 303). Of het nu blanken, roden of zwarten zijn, allen worden met dezelfde scherpzinnigheid beoordeeld, zo ontmoet Tedetu (Toubbou) Kara Ben Nemsi in de Sahara: ‘Zijn ogen waren duister en onderzoekend op ons gericht. De man beviel me niet’ (Von Mursuk bis Kaïrwan, H, 363).

Soms leidt ook het morele karakter tot een nationale of door het ras bepaalde stereotiep of versmelt ermee. Het hier volgende voorbeeld stamt uit het verhaal ‘De handelaar uit Serdescht’:

‘Staat u mij toe dat ik hier bij u afstap?’
‘Bij ons is ieder goed mens welkom.’ (...)

Op zijn laatste vraag had ik hem opzettelijk zo geantwoord, want hij stond me niet aan. Hij was een lange, magere, maar potige kerel, die voorovergebogen zat alsof hij ingespannen luisterde. Als hoofddeksel droeg hij een fez, die zo ver naar achteren was geschoven dat het smalle, lage voorhoofd volledig vrijkwam. Langs zijn bloedeloze lippen hing een dunne, haast ruige baard; daarboven stak een scherpgebogen, brede haviksneus naar voren met aan beide zijden een klein listig oog dat onder het ruime en behoedzaam half neergelaten ooglid maar gedeeltelijk te zien was. De sterk ontwikkelde kakementen en de brede naar voren staande kin duidden op egoisme, meedogenloosheid en veelal dierlijke hartstochten, terwijl de bovenste helft van zijn gezicht een veelbetekende, expres verborgen sluwheid verraadde. Als dit geen Armenier was, dan bestonden er geen Armeniers!

Een jood is tien christenen te slim af; een yankee misleidt vijftig joden; maar een Armenier is tegen honderd yankees opgewassen, dat zegt men tenminste en ik heb ervaren dat hoewel het ietwat overdreven is uitgedrukt, het toch op waarheid berust. Degene die zijn ogen tijdens een reis door de Orient openhoudt zal me gelijk moeten geven. Als er ergens iets geniepigs, iets verraderlijks wordt uitgebroed dan is er beslist een haviksneus in 't spel. Wanneer zelfs de gewetenloze Griek weigert een of andere schurkenstreek uit te voeren is er zonder twijfel altijd nog wel een Armenier te vinden die bereid is het schandgeld te verdienen. Zijn de zogenaamde Levantijners als groep over het algemeen al berucht, van hen steekt de Armenier met kop en schouders boven de anderen uit.

Maar daarmee is nu ook weer niet gezegd dat dit voor iedere Armenier geldt, o nee! Ik zelf heb menig Armenier leren kennen als een rechtschapen, eerlijk en betrouwbaar mens. Maar wie de verhoudingen kent, weet dat van iedere tien personen die zich tegen betaling voor alles laten gebruiken, er minstens zes of zeven Armenier zijn ... (AFP, 299-300).

Hier is de enkeling niet alleen afgeleid van zijn nationale stereotiep (‘de Armenier’) maar ook van de regionale of door het ras bepaalde stereotiep (‘de Levantijn’), vervolgens wordt er een lange keten van met elkaar samenhangende, globale meningen verkondigd en krijgt de Armenier als laatste schakel van deze keten een kroon van absolute sluwheid opgezet. Dit absolute oordeel wordt direkt daarna gerelativeerd, maar deze relativering wordt dan weer herroepen - over het geheel genomen een fascinerende, maar wel weinig aantrekkelijke manier van karaktertekening, die meer op een door stereotiepen bepaald vooroordeel dan op individuele waarneming of waardering berust. Maar dit voorbeeld is echt extreem, zoals uit een vergelijking met de volgende fysio-psychogrammen van verscheidene etnische groepen zal blijken.

7. De mormonen spelen bij Karl May dezelfde schurkenrol als de adventisten bij zijn epigoon Josef Eckerskom (Der Indianer ohne Kopf).

De zwarte

Bij oppervlakkige waarneming is de gelaatsuitdrukking van de zwarte overal gelijk, zo ook bij de verschillende knecht-typen in Noord-Afrika: ‘Aan het eind van de straat stond de zwarte en vol leedvermaak grijnsde hij mij tegemoet’ (DDW, 75). -‘Het gezicht van een zwarte grijnsde ons tegemoet’ (DDW, 86). Een dergelijke stereotypering vinden we ook bij Amerikaanse zwarten, hoewel het hier niet om een onbekende, maar om een metgezel van Old Shatterhand gaat, die zich op de vlucht voor een indiaanse overmacht in een holle boom heeft verstopt: ... ‘en daaruit grijnsde mij het zwarte gezicht van Cäsar vriendelijk toe’ (W III, 189). Zwarten lachen niet, en glimlachen al helemaal niet, ze ‘grijnzen’ alleen of laten hun tanden zien, de ene keer kwaadaardig (W II, 52), en een andere keer, zoals Basuto Quimbo, die als trouwe reisgenoot van de held gelijkwaardig aan Hadschi Halef Omar is (ASO, 432) en een vriendschappelijk onderonsje meestal met een ‘afgrijselijke tandenschouw’ laat samengaan (AFP, 54). Kinderen vallen buiten deze sambo-traditie van onnozel gegrijns, dit wordt uitstekend geillustreerd door de kleine Dinkaslaven Pulo en Dschangeh, die Kara Ben Nemsi in Cairo zonder aarzeling uit handen van hun ruwe meesters rukt en vol overgave verdedigt:

Wie de neger niet tot opvoeding in staat acht, wie betwist dat hij de betere ingevingen van het hart zou kennen, die begaat niet een zonde tegen alleen het zwarte ras, maar tegen het hele mensdom. (M, 35)

Ondanks die grimassentrekkerij en het voortdurende grappen maken, ondanks zijn onregelmatig terugkerende funktie de roman ‘comic relief’ te verlenen, moet ook de volwassen zwarte bij Karl May als persoonlijkheid volstrekt serieus genomen worden. De secundaire handeling in Unter Geiern, die rond de neger Bob en zijn moeder Sanna is opgebouwd, is zeer aandoenlijk en compositorisch een meesterwerkje. Als tijdgenoot van ras-theoretici als Vacher de Lapouge, die de zwarte op de waarderingsschaal van het menselijk geslacht helemaal onderaan plaatst, en van polemici als Charles Carroll (The Negro As a Beast, 1900) die hem ten dele iedere menselijkheid betwistte, biedt het negerbeeld van Karl May en zijn onvoorwaardelijke afwijzing van de slavernij een voorbeeld van tolerantie dat in de Duitse literatuur van de 19e eeuw uiterst zeldzaam is.

De rode

Dit thema zou eigenlijk alleen in een monografie goed tot zijn recht komen. Het neemt in de eerste drie artistieke perioden van de auteur een centrale plaats in en schuift pas in de laatste, symbolische fase - die van de ‘grote mysticus’ - naar de achtergrond. Karl May's belangrijkste romanfiguren, afgezien van de variaties van de ik-vorm, is het Apache-opperhoofd Winnetou, in wie het gangbare indiaanse type met individuele, positieve trekken werd verrijkt om tot ideaalbeeld te worden verheven. Dientengevolge is Winnetou natuurlijk een afwijking van de norm. Hij is het produkt van een germaans-indiaanse symbiose, die eerst door Klekih-petra, de berouwvolle revolutionair, en vervolgens door Old Shatterhand als een soort lekenmissionarissen onder hun hoede wordt genomen: ‘Door mijn leven, door mijn doen en laten ben ik de leraar van Winnetou geweest’ (W I, 393). Winnetou wordt een métis culturel:

‘Ik vraag een glas bier, Duits bier!’ zei de indiaan met welluidende stem in vloeiend Engels (W II, 62).

Het etnische psychogram van de rode, dat heldenmoed en stoïcisme aan meedogenloze wreedheid paart, wordt door de auteur ten slotte op de uitroeiingspolitiek van de blanke teruggevoerd. In die zin is Karl May's werk een epische lijkzang

[p. 99]

op het rode ras, dat hij door leugens, bedrog, geweld en vuurwater ziet ontaarden:

Zo werd deze oorspronkelijk fiere, waarheidlievende, oprechte en trouwe jager langzamerhand een sluipend, wantrouwend en leugenachtig mens. Maar het was niet zijn schuld, de blanke had hem zo gemaakt (Inleiding W I, 7).

De gele

Van de overige stereotiepen bij Karl May kunnen we hier in het kort nog die van de gele behandelen. De Chinese immigranten in het San Franciso van de jaren zeventig van de vorige eeuw komen er in een massale opeenvolging van cliché's als volgt van af:

Deze zonen uit het Hemelse rijk vormen een zeer eigenaardig en overheersend gedeelte van de bevolking. Zij hebben allen hetzelfde type: korte, brede neus, vooruitstekende onderkaak, scheefliggende oogjes en bruingele gelaatskleur, en in deze lelijke trekken vindt men slechts één en dezelfde uitdrukking, die van geslepenheid (WIII, 266).

Terwijl de hoofdfiguren van Karl May zich nooit echt ontwikkelen en Old Shatterhand bijvoorbeeld al als ‘greenhom’ van de ene op de andere dag heldendaden verricht, is het denken van de auteur, zijn opvatting over de wereld en de verschillende soorten bewoners, aan diep ingrijpende veranderingen onderhevig. Van uiterste negativiteit in een van zijn eerste verhalen Halbblut wijzigt zijn beeld van de Chinezen zich geleidelijk in zijn latere werk. Uit Der blaurote Methusalem spreekt al een groter begrip voor een oud cultuurvolk dat zijn eigen aard, men zou bijna kunnen zeggen ‘zijn heiligste bezittingen’, voor de westerse indringers tracht te behoeden. Met Et in Terra Pax! wordt China voor Karl May bovendien nog tot een bolwerk van wijsheid en vrede.

Dit zich afwenden van het ‘malignant stereotype’ van een groep is kenmerkend voor het rijpere werk van Karl May. Uit deze richting dreigt voor de miljoenen jeugdige lezers van zijn boeken nauwelijks gevaar. In het ‘Rijk van de Edelmensen’ zoals hij zich dat verbeeldde, was geen plaats voor onderscheid veroorzakende verschillen van huidskleur, ras of religie.

Vertaling: Pieter Cramer^8.

vervolg op pag. 104

8. In contrast tot Karl May kan men de Franse Afrika-literatuur van Jules Verne noemen. Zijn status als auteur van ‘infralittérature’ ... ‘littérature pour la jeunesse’, dat klinkt allemaal heel vertrouwd; tot de rijpere jeugd die het werk van Verne verslond behoorde stellig ook iemand als Axthur Rimbaud. Verne beschrijft een wreed, barbaars, kannibalistisch Afrika - bij May zijn de blanken, bijv. de Arabische slavenhandelaren, de kannibalen. Vergelijk: Dominique Beaufay, ‘Le nez de Samuel, une lecture de Cinq semaines en ballon’ in Hé-Cri, september 1978, 5-16.