Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 31]

R. Marres
De motieven angst en liefde in de Anton Wachterromans

In dit artikel zal ik een indruk proberen te geven van enkele bevindingen waartoe ik gekomen ben bij mijn analyse van Vestdijks Anton Wachterromans, waarover een boek van mij verschenen is in de Synthesereeks. Dat deze romans het beste werk van Vestdijk zijn zou ik niet zomaar durven zeggen maar ze behoren zeker tot het interessantste en intrigerendste dat hij geschreven heeft. Ze zijn als de spil van zijn oeuvre te zien, van waaruit veel lijnen naar de rest te trekken zijn.

Zoals men weet is deze cyclus van acht romans grotendeels autobiografisch. Er wordt het leven van Simon Vestdijks alter ego Anton Wachter in beschreven van zijn vroegste jeugd tot en met zijn studentenleven. Maar met dit autobiografische aspect heb ik me niet in de eerste plaats bezig gehouden, al ben ik er in mijn boek wel in een apart hoofdstukje op ingegaan. Maar het is geen hoofdzaak voor me zoals wel voor Nol Gregoor en J. Visser. Ik heb de boeken beschouwd als romans en wat er autobiografisch aan is, is voor mij een ander chapiter.

Ik heb daarbij vooral geprobeerd te ontdekken wat de eenheid van de cyclus uitmaakt. Door de merkwaardige verschij-ningsgeschiedenis van de verschillende delen zou je hun samenhang uit het oog kunnen verliezen. De volgorde van het verschijnen van de eerste vier delen was eigenaardig doordat Vestdijk een manuscript had geschreven, dat later is uitgegeven als Kind tussen vier vrouwen maar dat toentertijd door de uitgever geweigerd werd met als motief dat het te lang was. Vestdijk is dit manuscript toen gaan bewerken en het eerste resultaat hiervan was Terug tot Ina Damman, dat in 1934 verscheen en het derde deel van de reeks is. Pas in 1939 nadat Vestdijk al een paar andere romans had geschreven kwam Sint Sebastiaan uit, dat het eerste deel is. Op het tweede deel moest men toen wachten tot 1948, en het Vierde kwam een jaar later. Tot 1948 was het zodoende onmogelijk om over het eerste en derde deel een idee te hebben als onderdeel van een reeks. Pas acht jaar later begon het viertal romans te verschijnen dat in Amsterdam speelt, van 1957 tot '60. Niet iedere kritikus zal toen de eerste vier romans nog in zijn hoofd gehad of herlezen hebben. Zo kon de eenheid van de reeks uit het gezichtsveld raken. Maar we hebben nu al een hele tijd de reeks compleet voor ons en het werd dus wel tijd om er als geheel een beschouwing aan te wijden.

Alvorens daar iets over te zeggen wil ik een korte blik op de inhoud werpen, al wordt de betekenis ervan grotendeels bepaald door de manier van behandeling van de stof.

In het eerste deel Sint Sebastiaan speelt uit de aard der zaak Antons relatie tot zijn ouders een grote rol. De roman is grotendeels gesitueerd in Lahringen, Harlingen dus, maar niet helemaal omdat hij ook bij zijn grootouders in Amsterdam gaat logeren. Daar ziet hij in het Rijksmuseum een schilderij van de heilige martelaar Sebastiaan, dat hem in het hart treft. Op de betekenis hiervan kom ik nog terug.

Hij krijgt langzamerhand vriendjes en de meest trouwe vriend is Murk Tuinstra. Als deze verhuist moet hij vervangers voor hem vinden en in Surrogaten voor Murk Tuinstra lezen we hoe wanhopig moeilijk dat is. Tenslotte vindt hij toch nog een echte vriend in de geheimzinnige, avontuurlijke Einzelgänger Jules Salomons, maar Anton laat deze bij een gevecht in de steek. Om deze misstap goed te maken loopt hij later met hem weg. Dit heeft tot gevolg, dat Antons vader, die hem gaat zoeken, een longontsteking opdoet en sterft. Dit is, tussen haakjes, een ingrijpende afwijking van de werkelijkheid, want de vader van Simon Vestdijk leefde een hele tijd langer.

In het bekendste boek van de reeks Terug tot Ina Damman, is Anton op de HBS beland. Eerst is hij nog bang voor een scheldwoord van schoolkameraadjes maar weldra wordt hij gefascineerd door de koele, zwijgzame Ina, van wie hij houdt maar voor wie hij ook bang is. Als deze hem de bons geeft is dit een schok die hij probeert te overwinnen door het voornemen haar in gedachte steeds trouw te zullen blijven.

Hij komt haar echter liever niet meer tegen en gaat daarom in deel vier naar De andere school, in Weulnerdam, d.i. Leeuwarden, waar hij de rest van de HBS afmaakt. Hij heeft in die tijd een meisje, Marie van den Boogaard, die in tegenstelling tot de afwerende Ina gezellig en toeschietelijk is. Maar aan het slot maakt hij het toch uit, omdat ze hem op de zenuwen werkt en hij zoekt Ina nog eens op.

Hij gaat medicijnen studeren in Amsterdam en deel vijf De beker van de min beschrijft zijn studentenleven. Tevens verlooft hij zich met een meisje dat Tini Houtsma heet. Met deze verloving weten veel lezers niet goed raad, want Anton heeft een grote hekel aan haar, maar tegelijk wekt ze ook zijn medelijden op. De afkeer blijft de boventoon voeren en het raakt uit, waarna hij zich voorneemt nooit te zullen trouwen.

Het volgende boek, De vrije vogel en zijn kooien, behelst dan veel amoureuze avonturen. Hij heeft een verhouding met twee gezusters, tegelijk zijn hospita's, waar hij erg trots op is, omdat zoiets hem een primeur in de wereldgeschiedenis lijkt. Een van die twee vindt hij een ideale minnares, en de verhouding met haar wordt nog voortgezet in De rimpels van Esther Ornstein. Dan ontmoet hij echter opnieuw deze Esther, waar hij in De beker van de min al eerder een korte relatie mee had gehad en deze liefdesgeschiedenis neemt de rest van het boek in beslag. Esther helpt hem ook om een gedicht in een tijdschrift geplaatst te krijgen. Anton is, onnodig het te zeggen, literair erg actief. Zij gaat er echter vandoor omdat ze denkt dat hij niet van haar houdt omdat hij niet wil trouwen, en Anton troost zich met een ander meisje. Hij heeft nu zijn doctoraal gedaan. Het slot van de reeks, De laatste kans, besteedt ook weer veel pagina's aan zijn uitgebreide liefdesleven. Twee nieuwe vrouwen duiken op, waarvan één hem net zo fascineert als Ina Damman vroeger, en de ander, een moeder-

[p. 32]

lijke verpleegster, aan Marie van de Boogaard doet denken. Anton kiest nu voor de verpleegster.

In dit overzichtje heb ik niets gezegd over Antons vele belevenissen in het studentenleven en zijn indruk van hoogleraren die heel amusant beschreven worden. Ook is vriendschap belangrijk voor hem maar hij kan geen echte nieuwe vrienden vinden behalve in het laatste deel waar hij kennis maakte met iemand die aan muziek en literatuur doet.

Op veel lezers maken deze romans een wat chaotische indruk. Het duizelt je wel eens van de grote veelheid van voorvallen, personages, vreemde gevoelens en paradoxale gedachten. Het leek me daarom goed in de eerste plaats na te gaan welke lijnen door de reeks lopen, welke eenheid - if any - het leven van de hoofdpersoon kent. Daarvoor wou ik de motieven bepalen, die je vindt door gebeurtenissen te kombineren, te vergelijken en de betekenis ervan te destilleren. Als zodanig deden zich aan mij voor de angst, liefde, vriendschap en de artistieke ontwikkeling van Anton. Dat liefde en vriendschap een grote rol spelen is overduidelijk, maar de manier waarop is minder doorzichtig. De ontwikkeling van Antons denkbeelden over kunst en van zijn voorliefdes op dit gebied is door Vestdijk wat tussen neus en lippen behandeld, vind ik. Dat kan verbazen, maar misschien heeft Vestdijk gedacht dat je zoiets niet uitgebreid in romans moet weergeven, omdat het dan al gauw te veel op een essay gaat lijken.

Angst

De angst is een motief waarvoor ik me steeds heb geïnteresseerd en dat ik wou bezien in het licht van Vestdijks theoretische werk Het wezen van de angst. Elk van de romans is in drieën onderverdeeld en het eerste deel van Sint Sebastiaan gaat speciaal over de angst. Het leek me nu interessant om na gaan in hoeverre die angst later doorwerkt. Daar wil ik dus eerst iets over zeggen.

Het gevoel van angst overvalt het jongetje Anton al vroeg zonder dat er duidelijke redenen voor zijn. De auteur/verteller probeert wel als oorzaak ervan te suggereren dat Anton aan een geboorte- en speentrauma lijdt maar daaraan lijdt iedereen volgens de psychoanalytische stroming waaraan Vestdijk dit ontleend heeft en het kan dus niet de bijzondere angstigheid van Anton verklaren. Dat hij erg angstig is van aard heeft de lezer te accepteren. De vraag is nu wat voor soort angst het is. De eerste dingen waar hij bang voor is zijn de maan en een schoorsteen die hem schijnt aan te grijnzen en omdat deze dingen op zichzelf niet angstaanjagend hoeven te zijn ben je geneigd te geloven dat ze voor iets anders staan zoals mevr. L.G. Abell-van Soest al heeft aangegeven.

Naarmate je vordert met je lectuur kun je zien dat er een aantal soorten angst te onderscheiden zijn, zoals bijvoorbeeld de angst voor agressie. Dit heeft Anton in sterke mate als een aangeschoten buurman een stuk speelgoed van hem uitscheldt dat voor hem een deel van hem zelf is. Later krijgt hij een angstaanval als zijn grootvader, die door hem gepest is, zwijgend zijn kamertje binnenkomt. Opvallend is ook dat hij soms bang is voor het gelach van volwassenen. Het ironische lachje van zijn vader komt hem vreemd en vijandig voor. Dit doet denken dat de lachende schoorsteen misschien voor zijn vader staat al beschouwt hij deze tegelijkertijd als zijn machtige beschermer.

Ouder wordend verliest hij zijn angst voor sommige dingen. Dat hij eens bang was voor de buurman komt hem dan belachelijk voor. Hij schrikt er niet voor terug om zo nu en dan te vechten en zich als het moet te laten afrossen. Maar de angst voor agressie blijft ook bij hem als student bestaan in deze vorm dat hij bang is om gedomineerd te worden. Domineren, afdwingen, kun je als de beschaafde vorm van agressie bij volwassenen beschouwen. Daarvoor is Anton bang bij zijn verloofde Tini Houtsma. Hij vreest het overwicht dat ze heeft door haar geheimzinnige kennis van zijn doen en laten. En als hij liefde opvat voor Anna Heldering, zijn laatste kans, is het opnieuw de angst dat zij hem zal overheersen die een van de redenen is dat hij van haar afziet. Hij meent dat hij in vergelijking met haar een te zwakke persoonlijkheid heeft zodat ze hem de door haar gewenste burgerlijke manie van leven zal kunnen opdringen. Zo werkt dit soort angst ook bij hem als volwassene door.

Geheel links: Ina Damman; voorjaar of zomer 1914

Mies Averkamp en Ina Damman

Centraal staat echter bij hem een andere soort angst, die om verlaten en verworpen te worden. Als kleine jongen kan hij er niet tegen dat zijn ouders een avond uit zijn. Keer op keer roept hij het meisje dat oppast naar zich toe totdat die daar genoeg van schijnt te hebben wat voor hem het bewijs is dat hij ‘van God en alle mensen verlaten is’, zoals het heet. Als hij tijdens een angstcrisis koorts heeft, krijgt hij een visioen van een oneindig groot kerkgewelf dat hem geestelijk verplettert en

[p. 33]

dit geeft hem een gevoel van verlatenheid en onherstelbaar verworpen zijn. Als student heeft hij dromen die met variatie dezelfde soort inhoud hebben. Ook een angstaanjagende droom over zijn demonisch lijkende moeder die hij zijn hele leven niet meer vergeet interpreteer ik als uitdrukking van zijn angst om verlaten te worden, maar de droom is m.i. niet duidelijk genoeg om het met zekerheid te kunnen zeggen.

Ina Damman

Met Nol Gregoor

Nadat hij een keer gelogen heeft tegen zijn vader krijgt hij een angst die van morele aard schijnt te zijn, omdat het gaat om iets dat hij tegenover een ander misdaan heeft, maar de egocentrische reden wordt door de auteur aangegeven: hij is bang door zijn leugens het recht op bescherming door zijn vader verspeeld te hebben. Ook dit valt dus onder de angst om verlaten te worden.

Tegenover zijn kameraadjes komt deze angst tot een climax in het eerste deel van Terug naar Ina Damman. Daar is hij bang voor het woord ‘vent’ dat ze tegen hem gebruiken op kleinerende manier. Op zichzelf is dit woord, waarmee zijn vader hem aanriep, niet zo erg; het is eigenlijk geen scheldwoord, en dat het Anton overstuur maakt laat zien hoe de angst om verworpen te worden hem beheerst.

Dit lijkt misschien al wel genoeg over dit punt maar het is m.i. een sleutel voor begrip van Anton Wachter, en daarom ga ik er nog even op door. Als hij student is heeft deze angst zich wel gematigd maar treedt nog wel degelijk op. Het meest veelzeggend is dat hij zo veel mogelijk Jacques Ornstein vermijdt, de broer van Esther, een meisje dat hij zonder veel omslag de bons heeft gegeven. Hij is bang dat deze Jacques hem moreel zal veroordelen, hem aan de kaak zal stellen als een verachtelijk en verwerpelijk individu.

Ook zijn relatie met sommige meisjes en vrouwen wordt door deze angst medebepalend. Zijn liefde voor de koele Ina Damman is voor hem een ‘gelukzalige angst’. Doordat Ina hem meer dan eens zegt dat hij niet of minder ver met haar moet oplopen ligt het gevaar om afgewezen te worden steeds op de loer. En hij wordt tenslotten ook afgewezen: een grondeloze angst bevangt hem wanneer hij die veroordeling, die hem al door vriendjes is aangekondigd, moet gaan aanhoren. Deze angst is ook een van de redenen dat hij afziet van de poging om de studente Anna Heldering, Ina Dammans opvolgster, te veroveren. Anna komt uit een hoger milieu dan hij en hij heeft het gevoel niet veel kans bij haar te hebben.

Dit soort angst om verworpen te worden is nu het onmisbare fundament voor een ander soort angst, die door Vestdijk in zijn theoretische geschrift sympatetische gewetensangst wordt genoemd. Die kun je hebben als je iemand niet voldoende als alter ego hebt behandeld. Als deze fout in het verleden is begaan heb je schuldgevoel daarover. Gewetensangst houdt in niet dat je bang bent vóór de ander, voor diens afstraffing bijvoorbeeld, maar óm de ander om het lot, het welzijn van de ander.

Dit soort angst en schuldgevoel zijn erg bepalend voor twee liefdesrelaties van Anton, die met Esther Ornstein en zijn verloofde Tini Houtsma. Anton heeft in het begin van zijn studietijd Esther iets aangedaan dat hij verfoeilijk vindt omdat hij bang is dat het hem zelf zal overkomen: hij heeft haar in de steek gelaten, en daardoor heeft hij in de tweede periode met haar een groot schuldgevoel. Hij blijft haar maar om vergeving vragen voor wat hij misdreef. Door dit schuldgevoel heeft hij medelijden met haar en dit bepaalt zijn liefde.

Bij Tini Houtsma is dit minder duidelijk. De relatie met haar is psychologisch erg ingewikkeld. Toch is het onmiskenbaar dat hij angst heeft omdat hij haar slecht gezind is. Dit komt het meest naar voren in een moeilijk interpreteerbare droom. Juist omdat hij haar om verschillende redenen zoals haar lelijkheid en bazigheid verafschuwt en verwerpt, roept dit angst bij hem op, en als reactie vereenzelvigt hij zich met haar en heeft medelijden juist zoals met Esther. Dit maakt dat hij zich met haar kan verloven.

De angsten waarover ik het tot nu toe gehad heb zijn fundamenteel, niet te reduceren tot iets anders. Dat ligt waarschijnlijk anders met angst voor het onbekende en angst voor het niet-natuurlijke. Op zichzelf hoeven die nog geen angst op te wekken. Als je er bang voor bent is dat omdat je er iets slechts van verwacht zoals agressie of verlaten worden. De angst voor het onbekende komt het sterkste uit in zijn angst voor Ina Damman, die een onpeilbaar geheim voor hem is, die hem alles kan geven maar ook alles kan afnemen en voor de eveneens mysterieuze Anna Heldering.

De angst voor het niet-natuurlijke, dat meestal als bovennatuurlijk wordt geïnterpreteerd, uit zich bij Anton in zijn neiging tot demonisering van wat hem bedreigend schijnt. Daardoor ziet hij zijn grootvader een keer als een demon, zelfs zijn moeder in een droom waarin ze hem schijnt te verlaten, en ook een schoolkameraad die hem onverhoeds gevaar laat lopen. Ouder wordend weet hij wel dat het onzin is maar de neiging blijft bestaan.

Er is één soort angst die mijns inziens vooral optreedt als hij ouder wordt, de angst dat zijn leven zinloos zal worden. Dit gevoel kent hij wanneer hij met Tini Houtsma verloofd is en ontdekt heeft dat het een vergissing is maar te passief is om te breken. Hij leeft dan in een ‘angstwereld zonder angst’ zoals Vestdijk het met zijn voorkeur voor paradoxen formuleert, waarmee hij het ontbreken van een welomschreven angstobject lijkt te suggereren. Het woord zinloos valt niet maar er wordt gezegd dat de toestand hem onwezenlijk en willekeurig toeschijnt.

Na het fiasco met deze Tini besluit hij niet te zullen trouwen. Hij heeft een aantal redenen daarvoor maar de voornaamste lijkt te zijn dat hij meent door het huwelijk een sloverig doktersleven te zullen moeten leiden, terwijl hij in vrijheid, onbelemmerd door huwelijkse verplichtingen, wil kunnen schrijven. Omdat hij niet wil trouwen beschouwt hij Esther

[p. 34]

Ornstein en later Anna Heldering, vrouwen van wie hij houdt als een gevaar. In een huwelijk met Anna, dochter van een hoogleraar theologie, zou hij niet het leven kunnen leiden dat hem zinvol lijkt.

Dit terugschrikken voor het huwelijk leidt er echter toe dat de intens beleefde liefdesrelatie met Esther op niets uitloopt en bij hem de smaak van het volkomen vergeefse nalaat. Dit is m.i. weer een van de oorzaken van de onbestemde angst die hij op zijn kamertje voelt in het laatste boek. Hij is dan door zijn lectuur bang voor spoken maar ook wel zoals er staat voor helemaal niets. Vóór deze passage wordt terugverwezen naar twee liefdesrelaties waarvan de ene kluchtig, griezelig en zinloos was en de andere erg vluchtig. En ook het slot van zijn verhouding met zijn minnares Fietje wordt gekenmerkt door een wurgend gevoel van vergeefsheid en zinloosheid. Zo kunnen we begrijpen wat zijn angst voor het niets is. Het is angst voor het vergeefse van het leven dat als zand tussen zijn vingers wegloopt en niets blijvends schijnt op te leveren.

Dat zijn de angsten waaraan Anton onderhevig is. Om de angst te bestrijden kent de mens ook bepaalde afweerreacties. Je kunt het gevreesde object proberen te bestrijden of tenminste te haten. Je kunt vluchten. Je kunt ook proberen het gevaar onschadelijk te maken door een vertoon van liefde. Dat zijn de voornaamste afweermiddelen. Anton kent er nog andere zoals zelfbeheersing, bijgeloof en tenslotte sublimering van de angst door het denken of de kunst, waardoor er afstand tot de angst wordt geschapen. Ik zal alleen over de belangrijkste iets zeggen.

Lichamelijke agressie kan Anton als jongen niet helpen om de angst de baas te worden, want hij durft wel te vechten maar alleen impulsief en als de jongens op de HBS hem pesten met het denigrerende woord vent verlamt hem dat; van vechten komt dan niets hoe stellig hij het zich ook heeft voorgenomen.

Haat, die vaak machteloos is, komt vrij veel voor bij hem. Hij haat bij voorbeeld zijn strenge grootvader, die hem een keer scheen te bedreigen. Zijn capaciteit tot haten komt tot volle ontplooiing tegenover zijn verloofde Tini, omdat deze haar overwicht over hem tracht uit te buiten en hem sexueel op rantsoen stelt. Als ze dan over Esther Ornstein iets beledigends zegt, slaat hij haar in het gezicht. Ook zijn tante Bertha meent hij soms te haten, omdat hij haar van heerszucht verdenkt, zelfs als haar bemoeienissen hem goed uitkomen. Hoezeer hij bang is om overheerst te worden blijkt hieruit dat zelfs Anna Heldering, zijn idool, een moment niet aan zijn haat ontsnapt. Bedenkend dat ze hem de baas zou zijn voert hij in gedachte een machtsstrijd met haar, waarbij hij haar in zijn fantasie vermoordt.

Wezenlijker voor Antons afweer van de angst is identificatie, die je als een vorm van liefde kunt zien. Identificiatie geeft allerminst een rechtlijnige verlichting van angst, want daardoor heeft men nu ook te vrezen voor het lot van de ander, maar ze heft het isolement op. Hoe belangrijk identificatie en isolement in het werk van Vestdijk in het algemeen zijn heeft Martin Hartkamp in een voortreffelijk essay laten zien.

Anton vereenzelvigt zich als kleine jongen met paarden die in het donker door de straat geleid worden waarvan hij de indruk heeft dat ze verdwaald en vertwijfeld zijn, met de poes die door jongens met stenen wordt gegooid, maar de opvallendste identificatie is met de martelaar Sint Sebastiaan, waarvan hij een schilderij ziet in het Rijksmuseum. Het werk toont de heilige vastgebonden, met pijlen doorboord en met bloed bedekt. Zijn gezicht is ongevormd, bijna zonder kin, wat aan Antons indruk van zijn eigen uiterlijk doet denken. Hij heeft het gevoel dat zijn eigen angst in de ander wordt gestopt, ‘het omgekeerde van medelijden dus’ zoals er wordt gezegd ‘hij leed niet met Sint Sebastiaan mee, maar Sint Sebastiaan met hem’ Sebastiaan heeft dus voor hem de functie die de gekruisigde Jezus, die het lijden van de mensheid op zich nam, voor Christenen heeft. Dit gevoel van vereenzelviging schenkt hem berustende kalmte in moeilijke ogenblikken.

Later, op de HBS, vereenzelvigt hij zich met een strenge leraar, waarvan hij hoort dat deze in zijn vroegere baan geen orde kon houden en dat zich toen ellendige tonelen hebben afgespeeld. Daardoor denkt Anton aan ‘onpeilbare afgronden die zich plotseling openen konden in ieder bestaan, aan de bende die steeds op de loer ligt ook als je denkt veilig te zijn,’ en in gedachte verbindt hij zijn lot met dat van de leraar. Als het met die in orde komt zal het ook met hemzelf niet mis gaan.

Met Ina Damman vindt niet zozeer identificatie plaats als wel schijnidentificatie. De enige echte identificatie heb je wanneer hij hoort dat ze hem vervelend vindt en hij in een poging de kloof tussen hen beiden te dichten die gedachte overneemt. Had hij zichzelf ook niet steeds vervelend gevonden bedenkt hij. Dus hadden ze hetzelfde gedachten gevoeld. Deze vereenzelviging met de gedachte van wie hem verwerpt is een verdediging tegen het gevoel verworpen te worden: hij is als iemand die hetzelfde denkt als zij in gedachte één met haar, maar tegen de hoge prijs van zelfverachting.

Zo'n hoge en op den duur onverdraaglijke prijs hoeft niet betaald te worden voor schijnidentificatie, d.w.z. identificatie niet met de echte andere persoon maar met het beeld dat hij van haar ontwerpt. Dit beeld van Ina incorporeert Anton in zijn leven. Wanneer hij haar kwijt is voert hij fantasie-gesprekken met haar en met de eveneens verafgode Anna Heldering. Formeel zijn het dialogen, maar in werkelijkheid monologen waarin hij hen laat antwoorden wat hij van hen wil horen. Een reële poging tot identificatie als afweer van de angst heeft hier plaats gemaakt voor compensatie in de verbeelding voor een niet te overbruggen afstand waarin berust wordt.

Echte identificatiedrang leidt in twee gevallen tot liefde. Zijn liefde voor Tini Houtsma die onder alle haat moeilijk te bespeuren is is niets anders dan medelijden. Hij verwerpt haar maar kan zich met haar vereenzelvigen vanuit zijn gevoel zelf verworpen te kunnen worden. Zijn medelijden komt voort uit zijn gewetensangst over zijn afkeer van haar. Dit medelijden dat hij het sterkst in een droom voelt kan zijn negatieve gevoelens overigens niet onschadelijk maken, die tenslotte overwegen in het dagelijkse leven, zoals ik al zei.

Ook tegenover Esther Ornstein is het medelijden voor hem een manier om zijn schuld tegenover haar te delgen. Anton vindt het vreemd dat zijn liefde voor haar op medelijden berust en bedenkt dat hij zoiets nog nooit eerder heeft meegemaakt en dat Tini Houtsma hem veeleer het tegendeel van medelijden had ingeboezemd: ‘wraakzucht, minachting, vrees en afkeer...’ Op dat moment is hij kennelijk vergeten wat hij voor Tini voelde en waarom hij zich met haar verloofde; alleen zijn eindindruk van haar is hem bijgebleven. Hieraan zie je dat je voor de analyse niet altijd kunt afgaan op wat hij over zichzelf denkt.

Liefde

Zoals men ziet heb je het wanneer je de angst onder de loep neemt ook al over de liefde, waarvan sommige vormen met angst te maken hebben. Niet alle vormen van liefde overigens. Als ik van vormen en soorten liefde spreek lijkt dat misschien vreemd, maar inderdaad zijn deze heel duidelijk te onderscheiden.

Volgens een beschouwing van J.G. Kooij in diens artikel over de Amsterdamse Anton Wachterromans krijg je in de romans zoveel gegevens in handen over Antons erotische en affectieve belevenissen dat het nauwelijks te doen is er een ordening onder aan te brengen. Het is volgens Kooij een chaos en dat moet het ook zijn, want Ina Damman heeft dat bij onze held teweeggebracht.

In werkelijkheid heerst er in het liefdesleven van deze erotomaan zoals hij zichzelf schertsend noemt een bijna streng te noemen orde, zowel in de Amsterdamse als in de vier vooraf-

[p. 35]

gaande romans. Dit patroon komt tot stand doordat zijn neigingen zich wel een beetje ontwikkelen maar toch vrij konstant blijven.

De vele vrouwen die een rol spelen in zijn leven kun je indelen volgens de betekenis die ze voor hem hebben. Hij kent vier soorten liefde die als submotief van het wel zeer algemene motief liefde te zien zijn.

Over de liefde die uit medelijden bestaat hoef ik niet veel meer te zeggen. Ik wil er wel nog aan toevoegen dat dit soort liefde nog eens voorkomt met een verpleegster, Hanneke van Gelder, in de laatste roman en dan als onsympathiek wordt voorgesteld. Terwijl zijn medelijden met Esther en Tini echt is, is het deze laatste keer een middel om zich boven de ander te verheffen.

Dan zijn er nog te onderscheiden de liefde als verering voor een onbereikbaar hoger wezen zoals Ina Damman, de liefde als louter sexuele lust, wat hij vooral beleeft met zijn hospita's Fietje en Clasina, en tenslotte de liefde als behoefte aan hulp en troost, waarvan de relatie met zijn jeugdvriendinnetje Marie van de Boogaard een voorbeeld is.

De liefde voor Ina Damman is lezers altijd opgevallen als iets bijzonders maar toch vooral misschien omdat men zo'n jeugdliefde wel mooi vond. Menno ter Braak bijvoorbeeld die gunstig oordeelde over de naar haar genoemde roman zegt dat ze een willekeurig schoolmeisje is, een gansje. Als je dat meent kun je het boek alleen maar als een schoolidylle over een kalverliefde zien en mis je de bedoeling van de auteur totaal.

Of Ina een gansje is of niet kun je nauwelijks zeggen omdat wat ze is grotendeels voor Anton en de lezer verborgen blijft. De auteur/verteller zegt, als hij haar introduceert, overigens wel iets dat in strijd is met het idee van een gansje, namelijk dat ze scherp nadenkt maar waar dan wel over daar krijgen we niet te horen. Verder is ze een geboren meesteres, want haar broers gehoorzamen haar omdat het niet in haar hoofd opkomt dat ze dat zouden kunnen weigeren. Uit wat Anton met haar meemaakt kunnen we echter bijna niets afleiden. De indruk die haar uiterlijk maakt wordt voortdurend aangegeven, het kontrast tussen haar lichtblauwe ogen en donker haar en dat haar jukbeenderen iets uitsteken in het gladde gezicht, wat een indruk van koelheid en onbewogenheid maakt. Zij gedraagt zich ook koel en terughoudend. Ze gaat bijna niet in op de paar zinnen die hij door zijn verlegenheid met moeite weet te produceren. Hij heeft het gevoel zich altijd voor haar te moeten uitsloven zonder bedankje. Zijn liefde bestaat uit een gelukzalige angst, zoals ik al eerder vermeldde. Zij is zoals het heet iets vreemds en machtigs, een geheim, een gevaar misschien, dat hij vereert. Haar zwijgzaamheid en afstandelijkheid zijn wezenlijk voor de aantrekkingskracht die ze uitoefent. Zij is in sterke mate iets innerlijks voor hem. Hij voelt zich pas vrij en gelukkig als hij achteraf een ontmoeting met haar kan overdenken. Door haar uiterlijk en houding kan zij de indruk maken alles te kunnen geven of te onthouden, geluk of rampzaligheid, zoals een schikgodin die over leven en dood beslist. Ina blijft door haar terughoudendheid geestelijk op afstand; zij hoeft zich daardoor niet waar te maken; haar exotische uiterlijk en onbewogen houding zijn genoeg. Lichamelijk is ze er, maar geestelijk is ze al de verre prinses, die ze al gauw ook lichamelijk zal worden.

Ze geeft hem zoals we al zagen de bons omdat ze hem vervelend vindt en dan kan het proces van verinnerlijking en verering van haar beeld door Anton voltooid worden. Wanneer hij beseft dat hij nog van haar houdt wil hij haar toch niet opnieuw ontmoeten want in haar nabijheid is hij door zijn verlegenheid slechts een karikatuur van zichzelf en wat haar betreft luidt het:

Die harde onaantastbaarheid die in haar school bleef haar geheim; niets was er in haar dat zich mededelen liet ... maar was dat niet tevens de waarborg dat ze altijd voor hem blijven zou wat ze vanaf het begin voor hem geweest was: een leegte misschien, maar een leegte die hij zelf moest vullen, steeds weer opnieuw...

Daar het innerlijk van Ina nauwelijks is uitgekomen kan hij erin projecteren wat hij wil. Als hij haar in gedachte trouw blijft gaat het niet om het werkelijke meisje Ina, maar om het ideaal dat ze vertegenwoordigt: een beeld dat een onaantastbaar, verheven geheim omsluit. De eredienst aan Ina is een eredienst voor zijn eigen idee.

Wat dit soort liefde inhoudt wordt helemaal duidelijk door wat er over Ina's opvolgster Anna Heldering gezegd wordt, in De laatste kons. Anton raakt als student van ongeveer vijfentwintig jaar nog even geobsedeerd als toen hij een jongen van vijftien was. Het verschil is dat hij nu in staat is verstandelijk afstand van haar te nemen en denigrerende dingen over haar te denken, maar gevoelsmatig is hij evenzeer onder haar ban.

Anna is ook een geheim voor hem en een leegte. Van vrouwen als Anna denkt hij dat ze ‘vreemdelingen zijn, onkenbaar, negatief ... de ideëel bedriegelijke glans rondom een leegte en een gemis, de aanzuigende kracht van het vrouwelijke vacuüm’. Hiermee is wat hem aantrekt in dit soort liefde zo helder als maar kan en definitief geformuleerd.

Dat Anna een hoger wezen is wordt nu meer uiteengezet en beklemtoond terwijl het bij Ina vanzelf sprak. Anton ziet haar meestal in een oplopend amfitheater, waar ze college loopt en waar hij tegen aan kijkt. Ze verschijnt in een blauwig, d.w.z. koel licht, koel en onaanraakbaar, zoals een godin betaamt.

Hij ziet van haar af omdat hij denkt dat ze hem met gemak zou kunnen beheersen, net als Ina dat kon, en dat wil hij nu niet meer. Zij komt in de plaats van Ina. De trouw aan Ina was tenslotte vooral de trouw aan zijn eigen behoefte aan geloof en verering, trouw aan het idee van een godin en dit idee kan ook door een ander belichaamd worden. Hij mythologiseert Anna tot een wezen dat achter de maan zetelt en hem voorgaat ‘naar andere wezens, naar een ander bestaan’. Juist omdat hij Anna laat voor wat ze is kan ze een leegte voor hem blijven en hem de weg openen naar andere dingen van betekenis en zijn fantasie inspireren.

In zijn liefde voor dit soort vrouw is de liefde herkenbaar die in de literatuur bekend is geworden als gehechtheid aan de verre geliefde, de liefde voor een ideaal dat ideaal kan blijven doordat het onbereikbaar is. Ook zit er iets in van het aangetrokken worden door een ‘belle dame sans merci’ waarover Mario Praz in The romantic agony heeft geschreven. Onwillekeurig denk je ook aan de fantasie van de meedogenloze jongen die in de boeken van Van het Reve gezocht en vereerd wordt.

Amusant is dat de auteur/verteller ook een personage laat optreden dat als karikatuur van zijn idolen kan gezien worden. Dit meisje, Augusta Seidl geheten, dat we tegenkomen in de voorlaatste roman, ziet er exotisch uit en kent geen vrees net als Ina. Ze is ook ongenaakbaar want haar vader heeft haar geleerd hoe ze met een man moet afrekenen, die haar te na komt, vertelt ze. Verder maakt ze een geheimzinnige indruk en Anton slaagt er maar niet in meer van haar te weten te komen. Hij lokt haar uit haar tent door zijn verliefdheid wat aan te dikken, en dan blijkt ze een krijgshaftig type die op zijn kamer met zijn bokshandschoenen op hem mikt, terwijl hij probeert haar Rilke voor te lezen. Ze droeg altijd een bontmuts die ze nooit wilde afzetten, maar nu neemt hij die onder het gestoei weg en dan blijkt ze een erg laag voorhoofd te hebben als van een rachitisch kindje met een verticale richel in het midden, wat Anton definitief afschrikt. In dit geval kijkt hij achter de facade van het geheim, en er komt iets te voorschijn dat in zijn ogen platvloers en idioot is. Niet dat hij van dit avontuur veel leert, want als hij later Anna Heldering leert kennen kan hij deze in gedachte wel naar beneden halen, maar voor zijn gevoel van aanbidding maakt dat niets uit, zoals ik al aanstipte.

Merkwaardig vind ik dat veel lezers Esther Ornstein voor de Amsterdamse Ina Damman hebben gehouden. Van kritici kan ik het me nog enigszins voorstellen want toen zij het naar

[p. 36]

Esther genoemde boek bespraken was het boek waarin Anna Heldering, de werkelijke Amsterdamse Ina Damman, optreedt nog niet verschenen. Maar ook een beschouwer als Kooij die de vier Amsterdamse romans tegelijk bekijkt houdt het vol. Hij voert ervoor aan, dat Anton terugkeert tot Esther zoals eerder tot Ina, en verder dat de liefde voor Esther in ontroering en intensiteit het dichtst bij het Ina Damman avontuur komt en tenslotte dat ze belangrijk is voor een paar essentiële ontwikkellngen in zijn leven.

Maar de terugkeer tot Esther is van totaal andere aard dan die tot Ina. Het ‘terug tot Ina’ houdt in dat hij zich voorneemt juist niet tot haar terug te keren, het terug wijst op iets geestelijks, dat hem aan haar bindt. De terugkeer tot Esther is lichamelijk, werkelijk, en maakt dat hij haar als het misgaat snel vergeet.

De twee andere redenen die Kooij geeft zijn niet relevant. Ook de liefde voor een vrouw die geen schikgodin is kan zowel intens zijn als van belang voor zijn leven, zoals die voor de verpleegster Marie Klaassen. Daarbij gaat het erom wát intens gevoeld wordt en hij voelt voor Esther medelijden en iets, waarop ik hier niet ben ingegaan, sadistische lust, terwijl hij voor Ina en Anna een gevoel van aanbidding vol angst heeft. Esther behoort niet tot het Ina-type omdat ze niet koel en onbenaderbaar is, zoals Anton zelf bedenkt. Kooij denkt in common sense categorieën - ontroeringskracht, van belang zijn voor het leven - die Anton en de auteur in deze boeken vreemd zijn.

Ondertussen heeft Anton ook meer gewone en meer aardse neigingen. Sexuele gewaarwordingen laat hij als het Ina betreft niet toe, maar deze laten zich gelden bij andere vrouwen, zoals de dienstmeisjes Janke en Jans, en vooral, wanneer hij student is, zijn hospita's, twee gezusters, waarmee hij een langdurige verhouding heeft. Vooral het verloop van de verhouding met één van hen, Fietje, en het verval ervan wordt uitgebreid beschreven. Hoewel zij hem erotisch erg ligt sluipt toch de verveling in en het wordt duidelijk dat het sexuele alleen hem niet genoeg is.

Dan is er tenslotte de liefde als behoefte aan steun en troost. Daaraan voldoen drie vrouwen, waaronder Marie van de Boogaard, en als laatste de verpleegster Marie Klaassen. Als jongen geeft Anton Marie van de Boogaard haar congé omdat hij haar niet meer nodig heeft en aan Ina wil denken, maar als student verkiest hij na een innerlijk conflict Marie Klaassen boven de verafgode Anna Heldering.

Marie Klaassen helpt hem al de eerste keer dat ze hem ontmoet, op zijn semi-artsexamen, door hem aan te raden de diagnose van de hem toegewezen patiënte wat bij te stellen. En wanneer hij op zijn artsexamen een examinator toegewezen krijgt die hem vrijwel zeker zal laten zakken is zij het weer die hem uit de problemen redt. Hij houdt zich aan haar, want aan dweperij van het Tristan en Isolde soort moet eens een einde komen, vindt hij, en Marie is sympathiek en gemakkelijk, gemakkelijker dan Anna die op anderen parasiteerde kunstenaars - zoals hij er best een zou willen worden - veracht en hem in het algemeen eisen zou stellen waaraan hij niet wil of kan voldoen.

Hiermee heb ik geprobeerd een indruk te geven van de motieven die de delen van de reeks aaneensmeden. Zoals begrijpelijk is zijn de delen bij hun verschijnen apart beoordeeld. Dat kwam ook door de eigenaardige volgorde van verschijnen van de eerste vier romans, waar ik het al over had en doordat het tweede viertal bijna tien jaar later uitkwam. Tot op zekere hoogte kun je sommige van de delen wel apart lezen, Terug tot Ina Damman bijvoorbeeld, maar toch doe je dan aan de betekenis ervan niet volledig recht. De geschiedenis met Ina wordt gecompleteerd in De andere school, en De laatste kans maakt nog weer duidelijker wat de liefde voor iemand als Ina betekent en maakt deze liefde tot iets algemeens.

Een kritikus heeft gezegd dat het eerste deel van De rimpels van Esther Ornstein een inleiding is waarvan aard en omvang vrij willekeurig aandoen. Dat is zo als je dit stuk als inleiding ziet tot de relatie met Esther, maar in werkelijkheid is dit stuk het vervolg op het sluitstuk van de vorige roman, De vrije vogel en zijn kooien, en als zodanig is het allerminst willekeurig, maar eerder dwingend.

Ik denk dat de geringe waardering voor de Amsterdamse romans hiermee te maken heeft dat men te weinig rekening gehouden heeft met het feit dat het onderdelen van een doorlopend geheel zijn. Men heeft de indruk dat dit viertal minder vanuit innerlijke noodzaak geschreven is en minder eenheid vertoont. Die eenheid is er echter wel degelijk, al ligt ze meer onder de oppervlakte dan bij het eerste viertal. Dat de Amsterdamse romans meer in speels-ironische stijl geschreven zijn, tenminste soms, wil niet zeggen dat de auteur niet sterk betrokken is bij het gebeuren. Hij toont zo nu en dan misschien wat meer afstand, maar afstand was er ook al in de voorafgaande romans, afstand én tegelijkertijd vereenzelviging. Deze Amsterdamse romans leveren een zeldzaam knap en objectief geschetst beeld op van de rol die medelijden en identificatie kunnen spelen in de liefde, al schiet het suggestieve vermogen in De beker van de min enigszins te kort.

Alles bij elkaar is de reeks zeer de moeite waard als onthullend portret met een sterke innerlijke samenhang van een ingewikkeld en uitzonderlijk personage. Ik waardeer ook dat er kanten van Anton getoond worden die men gewoonlijk niet als sympathiek beschouwt, daar ik niet geloof dat er veel heiligen op aarde rondlopen. Zoals Anne Wadman het heeft uitgedrukt, het werk is niet alleen een zelfonderzoek, het is ook een zelfgericht, al moeten we ons blijven realiseren dat Anton Wachter niet geheel met Simon Vestdijk samenvalt.

Het bovenstaande is de tekst van een lezing die ik op 17 oktober 1981 in Harlingen heb gehouden. Verwijzingen heb ik hier niet gegeven. Die kan men desgewenst in mijn boek vinden.