Logo DBNL
Bzzlletin. Jaargang 10 (1981-1982)

Bzzlletin. Jaargang 10

(1981-1982)– [tijdschrift] Bzzlletin–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Max Schuchart
De mythologische wereld van J.R.R. Tolkien

Is het overdreven om J.R.R. Tolkien een van de grote Engelstalige auteurs van deze eeuw te noemen? Ogenschijnlijk misschien wel, want hij is geen vernieuwer op het gebied van de romanliteratuur geweest, zoals bijvoorbeeld James Joyce. Ook heeft hij geen baanbrekende ideeën verkondigd of een geheel eigen prozastijl ontwikkeld. Toch hebben belangrijke critici zijn In de Ban van de Ring vergeleken met werken als de Ilias, Beowulf, Le Morte d'Arthur en Moby Dick, hoewel Edmund Wilsom het boek als ‘juvenile thrash’ heeft gekwalificeerd. Robley Evans heeft het ‘een belangrijk werk in de romankunst van de twintigste eeuw’ genoemd,

met ernstige implicaties voor het leven zoals wij dat kennen... Tolkien's populariteit van de afgelopen jaren is niet te danken aan het feit dat zijn verhaal een ‘ontsnapping’ in de gewone betekenis biedt, maar omdat het een direct en prachtig geschreven commentaar op ons leven is.1.

Frank Reilly heeft in zijn essay ‘Tolkien and the Fairy Story’ gezegd dat In de Ban van de Ring zeker geen realistische roman is, geen symbolische roman, en misschien wel helemaal geen roman in de betekenis waarin we dat woord gewoonlijk opvatten. ‘Het boek lijkt de mythe nog het dichtst nabij te komen’, aldus Reilly - een uitspraak waarmee de spijker op de kop wordt geslagen.2.

Er wordt soms enigszins denigrerend over Tolkien geschreven als een sprookjesschrijver, waarmee men wil zeggen een schrijver voor kinderen, want sprookjes zijn heel aardig als je jong bent, maar volwassenen behoren zich met de realiteit bezig te houden en zich niet aan fantasieën over te geven. Dit is evenwel een loos argument, want in feite is iedere roman, in welke realistische verpakking ook, een verdichtsel, iets dat niet ‘waar’ is gebeurd - een produkt van de menselijke verbeelding dus.

Tolkien zelf beschouwde het sprookjesverhaal als ‘een van de hoogste vormen’ van literatuur, die volkomen ten onrechte in verband wordt gebracht met kinderen. Hij preciseerde dit in een brief aan Milton Waldman, waarin hij uitvoerig uiteenzette hoe zijn denkbeeldige wereld was ontstaan. Behalve zijn uit zijn jongensjaren stammende hobby om talen te bedenken, bezat hij ‘een even fundamentele hartstocht ... voor mythen (niet voor allegorie!) en sprookjes, maar bovenal voor heroïsche legenden op de rand van sprookjesverhaal en geschiedenis.’ En verder, in dezelfde brief:

Mythe en sprookje moeten, als alle kunst, in opgeloste vorm elementen van morele en godsdienstige waarheid (of dwaling) bevatten, maar niet expliciet, niet in de bekende vorm van de primaire ‘werkelijke’ wereld. (Ik heb het natuurlijk over onze huidige situatie, niet over de oude heidense, voor-Christelijke tijd...)3.

Tolkien beschouwde de schrijver van verhalen, zoals hij in zijn verhandeling ‘Over Sprookjesverhalen’ heeft uiteengezet, als een ‘sub-creator’, een her-schepper, die een secundaire wereld gestalte geeft waar men zijn geest binnen kan laten treden. In die wereld is datgene wat hij vertelt ‘waar’ en in overeenstemming met de wetten van die wereld. Zodra de lezer niet langer in die secundaire wereld gelooft, wordt de betovering verbroken: met andere woorden, de schrijver heeft gefaald. ‘Iedere schrijver die een secundaire wereld schept,’ aldus Tolkien,

wil waarschijnlijk tot op zekere hoogte een echte maker zijn, of hoopt dat de werkelijkheid de basis van zijn verhaal is; hoopt dat de bijzondere hoedanigheden van zijn secundaire wereld (niet alle bijzonderheden) aan de werkelijkheid ontleend zijn, of erin overvloeien.4.

Wanneer men het werk van Tolkien in zijn geheel overziet, valt er toch veel voor te zeggen om hem tot de groten van de moderne literatuur te rekenen, ondanks de kritiek die men op onderdelen van zijn werk kan hebben of, paradoxaal gesproken, misschien wel juist daarom. Want wat Tolkien in zijn In de Ban van de Ring en De Silmarillion heeft gepresteerd, is dat hij een autonome wereld heeft geschapen, en die een belangrijke extra dimensie en relief heeft gegeven door haar te plaatsen tegen de achtergrond van een eigen mythologie, geschiedenis en talen, waardoor het in wezen fantastische een ondergrond van realiteit heeft gekregen. Alleen al daarom is het werk van Tolkien, afgezien nog van het feit dat het een weergaloze synthese is van literaire genres en stijlen, zowel wat het proza als de poëzie betreft, uniek in de moderne literatuur.

Zoals Edmund Fuller er in zijn essay ‘The Lord of the Hobbits: J.R.R. Tolkien’ op heeft gewezen:

Voor deze wereld heeft hij een op zichzelf staande geografie met landkaarten, een mythologie en balladenpoëzie geschapen, een grondige geschiedenis en complete organisatie, die teruggrijpt tot ver voor de tijd waarin zijn verhaal zich afspeelt. Hij heeft verschillende talen en rune-alfabetten bedacht, en daarbinnen uitvoerige taalkundige verbanden, en vele etymologieën doorgetrokken. De geschiedkundige opzet van zijn wereld wordt aangevuld met genealogieën en wat men etnische verhandelingen over andere soorten wezens dan mensen zou kunnen noemen. Er is een uitvoerige flora en fauna buiten de ons al bekende. Al deze elementen zijn in het verhaal verweven, maar Tolkien is zo diep in deze wereld ondergedompeld dat er aan het einde van de trilogie zes aanhangsels zijn van in het totaal 103 pagina's, met uitvoerige noten, handelende over de hiervoren genoemde onderwerpen. Hoewel de aanhangsels bijdragen tot de overtuigende echtheid van het verhaal, zijn ze voor een dergelijk doel niet noodzakelijk. Ze weerspiegelen de intensiteit van Tolkien's eigen innerlijke ervaring, en het volledige opgaan in deze daad van sub-creatie. Dat is het wat de betovering zo groot maakt, en op zijn beurt lezers met hem meesleept in deze verdere compilatie van gegevens over een denkbeeldige wereld die ze met tegenzin verlaten.5.

Tolkien's weergaloze schepping - Midden-aarde - is inderdaad een wereld waarin vele van zijn lezers met hart en ziel geloven. Blijkens Christopher Tolkien's inleiding tot de Nagelaten Verhalen, ontving zijn vader

een schrikbarende hoeveelheid brieven van lezers die om meer bijzonderheden over de door hem geschapen wereld vroegen. ‘... terwijl velen van u om landkaarten vragen,’
zo schreef hij aan een van zijn lezers, ‘gaat de wens van anderen veeleer naar geografische aanduidingen van plaatsen uit; velen willen elfengrammatica's, fonologieën en voorbeelden; anderen willen metriek en prosodieën... Musici willen melodieën en muzikale notatie; archeologen willen keramiek en metallurgie; botanici willen een nauwkeuriger beschrijving van de mallorn, van elanor, niphredil, mallos en symbelmynë; geschiedkundigen willen meer bijzonderheden over de sociale en politieke structuur van Gondor; algemene vragenstellers willen gegevens over de Wagenrijders, de Harad, de oorsprongen van Dwergen, de Dode Mensen, de Beornings en de onbekende twee tovenaars (van de vijf).6.

Hoewel Tolkien's faam in de eerste plaats op zijn In de Ban van de Ring berust, maakt een beschouwing van zijn hele oeuvre het duidelijk dat dit werk in feite met zijn eerst gepubliceerde De Hobbit en het posthuum verschenen De Silmarillion een ondeelbaar geheel uitmaakt. Het is dan ook belangwekkend en verhelderend om de ontstaanswijze van Tolkien's boeken na te gaan, en te zien hoe, als bij een chemisch proces, het boek dat als een verhaal voor zijn kinderen werd geschreven - De Hobbit - een katalysator was voor In de Ban van de Ring.

Tolkien begon aan De Hobbit toen hij als professor proefwerken van zijn studenten zat te corrigeren. Zonder de flauwste notie te hebben waarom schreef hij op een blanco vel de eerste zin van het boek: ‘In a hole in the ground lived a hobbit.’ Met dit eenvoudige en op zichzelf weinig opzienbarende zinnetje had hij niet alleen de grondslag gelegd voor een soort wezens die grote opgang zouden maken, maar tevens, hoewel nog onbewust, de verbinding en het verband gelegd tussen de verheven wereld van De Silmarillion en Midden-aarde: het boek dat In de Ban van de Ring zou worden. Hoe essentieel De Hobbit in deze trits is blijkt onder andere uit het feit dat Tolkien later betreurde dat hij dit boek ‘in style and manner’ voor kinderen had geschreven.

Al in zijn studententijd had Tolkien het verlangen gevoeld om ‘een mythologie voor Engeland’ te creëren. Hij schreef hier zelf later over:

... eens had ik het plan een verzameling min of meer samenhangende legenden te maken, zowel grote, kosmologische, als op het peil van het romantische en het sprookjesverhaal - de grote gebaseerd op de mindere in contact met de aarde, de mindere hun pracht ontlenend aan het enorme achterdoek - dat ik eenvoudig kon opdragen: aan Engeland, mijn land. Het zou de toon en hoedanigheid moeten bezitten die ik wilde, ietwat koel en helder, en moeten ruiken naar onze ‘lucht’ ... en hoewel het (als ik dat kon bereiken) de mooie, ongrijpbare schoonheid zou moeten bezitten, die sommigen Keltisch noemen..., moest het ‘verheven’ zijn, gezuiverd van het ruwe, en geschikt voor de meer volwassen geest van een land dat doordrenkt is van poëzie. Ik zou sommige van de grotere verhalen zelf vollediger willen uitwerken, en vele andere slechts in een schema plaatsen, schetsmatig laten. De cycli zouden tot een majestueus geheel moeten worden verbonden, maar toch ruimte laten voor andere geesten en handen die met toneel en verf omgaan.8.

De eerste van de legenden waaruit De Silmarillion, door Tolkien een geschiedenis van de Elfen genoemd, bestaat verhaalt van de schepping van het heelal en het ontstaan van Tolkien's wereld Midden-aarde, waarvan de schrijver in een van zijn brieven zegt dat het ‘een modernisering of verandering van een oud woord is voor de bewoonde wereld van de Mensen, de oikoumené: midden omdat hij vaag wordt voorgesteld tussen de omringende Zeeën en (in de noordelijke verbeelding) tussen het ijs van het noorden en het vuur van het zuiden, waarbij Tolkien nog opmerkt dat vele recensenten schijnen aan te nemen dat Midden-aarde een andere planeet is.

Latere verhalen in de cyclus gaan over de vervaardiging van de Silmarillen, de drie grote juwelen van de elfen, die door de boze macht worden gestolen, en de daarop volgende oorlogen waarin de elfen ze proberen te herkrijgen.

Zoals Tolkien's biograaf Humphrey Carpenter heeft opgemerkt, hebben de elfen uit De Silmarillion (en die uit de andere boeken natuurlijk ook) niets te maken met de elfen uit de gangbare kindersprookjes. ‘Ze zijn in ieder opzicht mensen; of liever, ze zijn de Mens voor de Zondeval, die hem van zijn vermogens van voleinding beroofde.’ Tolkien geloofde oprecht, aldus Carpenter,

dat er eens een Eden op aarde was geweest en dat de erfzonde van de mens en zijn onttroning die erop volgde, verantwoordelijk waren voor de kwalen van de wereld; maar zijn elfen, hoewel tot zonde en feilen in staat, zijn niet in theologische zin ‘gevallen’, en dus in staat veel tot stand te brengen dat het vermogen van de mens te boven gaat.9.

Voor de namen van personen en plaatsen in De Silmarillion maakte Tolkien gebruik van de ‘bedachte talen’ die hij als jongeman had opgezet en later verder had ontwikkeld: het Quenyaans en Sindarijns. Deze maken een zeer wezenlijk onderdeel van Tolkien's mythologie uit. Lang voordat hij begon te schrijven, in zijn schooljaren, had hij zich al beziggehouden met het bedenken van nieuwe talen. En ook deze bezigheid blijkt achteraf te passen in het patroon van zijn bijzonder schrijverschap. Tolkien was er zelf van overtuigd dat zijn verzonnen historiën waren ontstaan uit zijn voorliefde voor het bedenken van talen. Hij ontdekte dat legenden afhankelijk zijn van de talen waarbij ze thuishoren, ‘hoewel een levende taal evenzeer afhangt van de legenden die hij meedeelt.’10.

Tolkien had al een aantal verhalen van zijn mythologie, zoals ‘De Kinderen van Húrin’ en de liefdesgeschiedenis van Luthien Tinúviel geschreven toen hij voor zijn kinderen bij wijze van divertissement De Hobbit schreef, waarvan hij later zei dat het ‘een fragment was dat uit een reeds bestaande mythologie was gescheurd’, dat zo insloeg dat de uitgever hem om meer over hobbits vroeg. Tolkien voelde daar aanvankelijk heel weinig voor, maar na enig aarzelen schreef hij aan zijn uitgever Sir Stanley Unwin ‘als het waar is dat De Hobbit een blijvertje is en er meer wordt verlangd, zal ik het denkproces in beweging zetten’, hoewel hij in een latere brief liet weten dat ‘... de constructie van een uitvoerige en consequente mythologie (plus twee talen) de geest nogal in beslag neemt, want de Silmarillen leven in mijn hart.’11.

Hij zette zich tenslotte toch aan het schrijven van wat een vervolg op De Hobbit moest worden, aanvankelijk zonder enig idee te hebben hoe zich dat zou moeten ontwikkelen. Nadat hij de eerste paar hoofdstukken had voltooid, liet hij zijn uitgever weten dat het verhaal ‘een onbedoelde wending’ had genomen. Enkele weken later bleek dat Tolkien ermee in een impasse was geraakt; hij had er weinig zin meer in, omdat hij meer gepreoccupeerd was met ‘de “pure” sprookjesverhalen en mythologieën van de Silmarillion.’

Toch liet het eenmaal begonnen boek de schrijver niet meer los; hij werkte het thema van de Ring uit, kwam op het idee van de Zwarte Ruiters, de Ringgeesten die door de andere ringen permanent onzichtbaar zijn gemaakt, en dat de Ene Ring naar Mordor moest worden gebracht en in een van de aardspleten geworpen om hem in het grote vuur te vernietigen. Langzaam maakte het verhaal zich los van de luchtige stijl van De Hobbit (na de eerste drie hoofdstukken) en vond aansluiting bij de mythologische wereld die hij in De Silmarillion gestalte wilde geven.

In de Ban van de Ring was nu even belangrijk voor Tolkien geworden als De Silmarillion (zozeer zelfs dat hij eens aan zijn uitgever de eis stelde dat de twee werken gelijktijdig moesten worden uitgegeven). In de Ban van de Ring was niet langer een vervolg op De Hobbit, maar op De Silmarillion, al wist buiten

Tolkien en een kleine vriendenkring toen nog niemand van dit werk af.

Hoe men persoonlijk, al naar gelang zijn smaak en geaardheid, ook over het werk van deze schrijver denkt, men zal toch moeten erkennen dat dit uniek is en nauwelijks met enig ander literair werk kan worden vergeleken, althans in zijn totaliteit. Wie het wordingsproces aan de hand van Humphrey Carpenter's biografie en vooral ook de ‘Brieven’ nagaat, kan niet anders dan onder de indruk komen van Tolkien's gedrevenheid en machtige fantasie, steunend op een eruditie die hem ‘conditioneerde’ om dit oeuvre met zijn unieke samenhang, zijn verscheidenheid van stijlen en poëtische vormen, tot stand te brengen. Het getuigt van een visionaire, nobele geest die zich in een tijd van mechanisatie die hij verafschuwde, richtte op voor de mens essentiële waarden en zaken, zijn oorsprong en bestemming, zijn mogelijkheid om te kiezen in de strijd tussen goed en kwaad en zijn vermogen om boven zichzelf uit te stijgen in een ‘gevallen wereld.’7.

Van Tolkien is momenteel leverbaar:

In de ban van de ring I, II en III

Vertaling: Max Schuchart

1445 blz., fl. 9,- per deel (inclusief aanhangsels)

Ook gebonden in een band (exclusief aanhangsels).

1293 blz., fl. 63,75.

De Aanhangsels zijn ook apart verkrijgbaar in gebonden editie: fl. 24,75

 

De Silmarillion

Vertaling: Max Schuchart

423 blz., fl. 14,- (pap.) en fl. 27,- (geb.)

 

Sprookjes

Vertaling: W. Wielek-Berg

152 blz., fl. 5,25 (pap.) en fl. 22,25 (geb.)

 

De avonturen van Tom Bombadil

Vertaling: Max Schuchart

68 blz., fl. 16,75 (geb.)

 

De Hobbit

Vertaling: Max Schuchart

256 blz., fl. 5,25 (pap.) en fl. 22,25 (geb.)

 

Voorts verscheen van J.E.A. Tyler:

Tolkien Lexicon

Vertaling: Max Schuchart

543 blz., fl. 18,50 (pap.) en fl. 41,75 (geb.)

 

Alle uitgegeven door uitgeverij Spectrum


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs