Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 41]

W.F. Wertheim
Aarde der mensen
Pramoedya's historische roman

Pramoedya Ananta Toer.

‘Ik ben die ik ben’. Met deze trotse, in het Hollands uitgesproken woorden beantwoordde Pramoedya Ananta Toer de vraag van een Nederlandse journalist of de Indonesische militaire kampbewakers met hun indoctrinatie zijn ideologische opvattingen hadden veranderd.

Tijdens het eerste door de autoriteiten toegestane bezoek aan het sinds kort opgerichte concentratiekamp op het eiland Buru in 1969, had de Australische journalist Brian May de bekende romanschrijver ontmoet. May vroeg aan de procureur-generaal Soegih Arto of Pramoedya mocht schrijven. ‘Hij mag wel schrijven’, glimlachte de generaal olijk, ‘maar hij heeft geen potlood en papier’. Soegih Arto vond dit kennelijk zo'n leuke mop, dat hij hem in 1971 herhaalde, toen opnieuw een groep journalisten Buru kon bezoeken. Pramoedya zelf zei, dat hij op het land zó hard moest werken, dat hij 's avonds tòch te moe zou zijn om te schrijven. De bewakers, die al tekenen van ongeduld hadden getoond, maakten aan het gesprek een eind, nadat een van de journalisten Pramoedya had gefotografeerd. Toen zijn vrienden zijn foto zagen, schrokken zij - zó sterk was hij in die paar jaren verouderd.

Maar ten slotte kreeg hij van generaal Sumitro toestemming om te schrijven, en daarna ook in 1975 de beschikking over een oude afgedankte schrijfmachine. Zijn medegevangenen stelden hem vrij van landbouwwerk - en zo kon hij zijn eigenlijke roeping weer volgen. Maar alles wat hij schreef moest hij bij de kampcommandant inleveren.

Een poos geleden werd ik verrast door een tekst van Pramoedya die mij onder ogen kwam, en die kennelijk nog op de oude schrijfmachine was getypt. Het was een ontroerend en tegelijk indrukwekkend stuk proza, in prachtig Indonesisch. Ondanks alle ondergane verschrikkingen was zijn geest niet geknakt:

‘Hoewel in de afgelopen twaalf jaren velen van ons, te velen, zijn omgekomen, staan wij die zijn overgebleven nog steeds overeind. Als cultuurmens, als dragers van menselijke beschaving, zijn wij niet als mislukkingen ineengestort.’

De brief ademde een geest van humanisme, gepaard aan een zeldzame grootheid van karakter:

‘Wij wensen helemaal niet dat zij, die ons al die tijd dit lot hebben doen ondergaan, met gelijke munt betaald worden. Wij allen hier wensen slechts een betere wereld, wij spannen ons in dat die er zal komen, wij strijden er voor’.

Pramoedya, van wie wel eens beweerd is dat hij ‘antiwesters’ zou zijn, brengt in deze tekst hulde aan een Nederlandse cultuurdrager:

‘Geprezen zij Multatuli, Nederlands grote humanist, die schreef: “De roeping van de mens is, mens te zijn”.’

En nu verschijnt dan dezer dagen in Nederlandse vertaling de eerste vrucht van Pramoedya's fantastische werkkracht en creativiteit tijdens zijn gevangenschap: het eerste deel van een tetralogie, een historische romanserie in vier delen. Met de Javaanse hoofdpersoon, in het boek met de on-Javaanse naam Minke aangeduid, wordt de journalist Tirto Adisoerjo bedoeld, een van de voormannen van het vroege Indonesische nationalisme. De vier delen kunnen elk apart gelezen en genoten worden, en behandelen tezamen een periode van twintig jaar uit de koloniale geschiedenis: 1898-1918. Aarde der mensen (Indonesische titel: Bumi Manusia) eindigt in 1899. Deel 2: Anak semua bangsa (Kinderen van alle volken) is ook reeds in het Indonesisch in druk verschenen, en een vertaling in het Nederlands is in voorbereiding.

Pramoedya is als schrijver in ons land niet meer een onbekende. Het is een verdienste van de uitgeverij Leopold, dat in de afgelopen paar jaar twee novellenbundels van hem zijn verschenen (Bericht uit Kebayoran en Verloren), in een uitstekende vertaling van de Leidse Pramudya-werkgroep. Deze novellen dateren uit een vroegere periode; zij werden in de jaren vijftig voor het eerst in het Indonesisch gepubliceerd, maar een deel ervan is al geschreven in Nederlandse gevangenschap tijdens de revolutiejaren 1947-1949, toen hij wèl mocht schrijven en publiceren, zoals in het door Rob Nieuwenhuys

[p. 42]

geredigeerde blad Oriëntatie. In die jaren stond hij onder sterke invloed van buitenlandse schrijvers als de Saint-Exupéry. De keuze van de titel Bumi Manusia wekt een onmiddellijke associatie met Terre des hommes.

De vroege romans en novellen treffen al door hun diepe menselijkheid, en door het mededogen met de underdogs, de gewone mensen uit het volk die onder de storm van de revolutionaire strijd bedolven werden. Pramoedya kiest gewoonlijk niet voor een van de strijdende partijen; ook niet als het in het korte verhaal ‘Berusting’, in de bundel Verloren, gaat om de strijd tijdens de Madiun-opstand van 1948 tussen roden en Moslims. Hij kiest partij voor de arme slachtoffers, die in alle geweld en onrecht dat over hem komt moeten berusten.

Ook in de jaren zestig toen Pramoedya, onder de indruk van zijn bezoek aan het nieuwe China, zich duidelijk in linkse richting ontwikkelde, is hij altijd een typische non-conformist gebleven. Hij heeft, evenals de beroemde Chinese schrijver van korte verhalen Lu Hsun, zich nooit bij enige politieke partij willen aansluiten.

De Indonesische versie van Bumi Manusia is met grote lof ontvangen. De eerste druk van 10.000 exemplaren was in Indonesië binnen enkele weken uitverkocht. Intussen is al de vijfde druk uitgekomen. In verschillende recensies, zowel in Indonesië als in Nederland verschenen, werd gesuggereerd, dat het werk mogelijk zelfs voor een Nobelprijs in aanmerking zou komen (zie bv. Prof. Dr. A. Teeuw in De Volkskrant van 25/10/'80). Het verhaal is uiterst boeiend en knap verteld. De psychologische schets van personen en situaties getuigt van groot raffinement. De roman is vlotter, gemakkelijker geschreven dan sommige van zijn korte verhalen.

Het is te merken dat Pramoedya, toen nog nièt over schrijfmateriaal beschikkend, het verhaal, zoals hij het had geconcipieerd, eerst aan zijn medegevangenen heeft verteld. Er komen sterk dramatische effecten in voor, en het boek is vol afwisseling en spanning. ‘De vertaling (van Ina E. Slamet-Velsink, met medewerking van Luc Petersen) is, ondanks de korte tijd die beschikbaar was, heel nauwkeurig en tegelijkertijd prettig leesbaar.’

Het is van belang, de Nederlandse lezers een indruk te geven van de maatschappelijke achtergrond van de door Pramoedya beschreven gebeurtenissen. Het verhaal speelt in een koloniale samenleving, op het eind van de 19de eeuw. Zowel nationaal als internationaal waren grote veranderingen op til. Men leefde, om met Jan Romein te spreken, ‘op het breukvlak van twee eeuwen’.

Koningin Wilhelmina bestijgt in het begin van het verhaal de troon. In 1901 zal zij, in haar bekende troonrede, een nieuw tijdperk inluiden - dat van ‘de ethische politiek’. Enkele voorboden van dit nieuwe tijdperk zien wij al in de Aarde der mensen aangestipt - zoals een assistent-resident, die typisch ‘ethische’ gedachen uitspreek, en aan het eind van het verhaal teleurgesteld aankondigt ontslag te zullen nemen.

Maar ook buiten Nederlands-Indië begint het in Azië te rommelen. Japan is bezig zich aan de Westerse suprematie te ontworstelen. Ook aan de Boerenoorlog in Zuid-Afrika besteedt de roman aandacht.

Maar de hoofdthema's van de roman hebben betrekking op de nogal stabiel lijkende structuur van de koloniale samenleving. Het is een typische kaste-maatschappij. Op grond van raciale criteria worden de in de kolonie levende mensen ingedeeld in drie hoofdcategorieën: bovenaan de echte blanken, daaronder de gemengdbloedigen (Indo-Europeanen), en onderaan de brede massa van de Indonesische bevolking. De Indo-Europeanen maakten, als zij uit een wettig huwelijk waren geboren of door de Europese vader waren erkend, juridisch deel uit van de Europeanenkaste. Zij verschenen voor de Europese rechter (Raad van Justitie), in tegenstelling tot de ‘Inlanders en met dezen gelijkgestelden’ (in hoofdzaak Chinezen), die voor de Inlandse rechter (landraad) terecht stonden.

Maar maatschappelijk werden de Indo's in tal van opzichten gediscrimineerd. Toch Voelden zij zich, als Europeanen, meestal weer ver verheven boven de gewone ‘Inlanders’ (de term Indonesiërs kwam pas op in de jaren twintig), ook al behoorden dezen tot de inheemse adel. De regentenadel genoot aan de andere kant weer allerlei privileges binnen het koloniaal bestel (zoals een ‘forum privilegiatum’, het recht om voor een Europees rechtscollege te verschijnen), en was, zoals iedereen weet die de Max Havelaar kent, bij het koloniale uitbuitingssysteem nauw betrokken.

In Aarde der mensen spelen een aantal motieven dooreen: zowel de maatschappelijke en politieke achtergronden van de koloniale samenleving, als de tragedie van de ‘marginale mens’, die leeft op de rand van twee culturen. In de roman zijn alle hoofdfiguren marginaal.

Njai Ontosoroh is, als bijzit van een blanke, uit haar Javaans milieu gerukt. In haar verontwaardiging dat haar ouders haar eigenlijk als slavin hebben verkocht, om der wille van een financieel voordelige promotie voor de vader, probeert zij zich los te maken van haar oude Javaanse omgeving. Zij neemt, gesteund door haar nieuwe levensomstandigheden, een Europese levenswijze aan, zonder door de Europeanen als gelijkwaardig geaccepteerd te worden. Ze is en blijft ‘maar een njai’ - een bijzit.

Haar zoon Robert wil niets van het Indonesische element, verpersoonlijkt in zijn moeder, weten, en laat zich op zijn status als Europeaan voorstaan. Haar dochter Annelies daarentegen hecht juist sterk aan haar Indonesische afstamming en probeert zich met haar moeder te identificeren.

Raden Mas Minke tenslotte, stammend uit een Javaans adellijk geslacht, geniet een Europese opvoeding - in die jaren nog hoge uitzondering - en verzet zich tegen de Javaanse feodale tradities, verpersoonlijkt in zijn ijdele en autoritaire vader.

Is de schildering van de maatschappelijke toestanden historisch verantwoord? Toen Pramoedya, kort na verschijning van de Indonesische uitgave (Bumi Manusia) geïnterviewd werd door een journalist van het weekblad Tempo, zei hij: ‘Vergeet niet, dat ik geen geschiedenisboek heb geschreven. Ik heb een roman gemaakt.’

En toch berust het boek op een bijzonder grondige historische studie. Dit is des te meer bewonderenswaardig, daar Pramoedya in het kamp praktisch over geen gedrukte bronnen kon beschikken. Maar in de jaren voorafgaand aan de rampzalige gebeurtenissen van oktober 1965 had hij al het plan opgevat om deze historische roman te schrijven. Daarvoor had hij met behulp van studenten (hij doceerde aan de particuliere en vooruitstrevende Universitas Respublica) heel wat historisch onderzoek verricht. Maar in Buru moest deze schrijver, die in zijn schoolopleiding door huiselijke omstandigheden na de Japanse bezetting niet verder was gekomen dan de tweede klas middelbare school, volkomen uit zijn hoofd zijn verhaal in een historisch raam plaatsen. En dit is hem grotendeels, zelfs tot in vaak verrassende details, gelukt. De sfeertekening doet een enkele keer denken aan die van de romanschrijver Daum, voor wie het zoveel makkelijker was daar hij zelf op het eind van de negentiende eeuw in de kolonie leefde.

Maar de lezer kan zich afvragen of het dramatische slot van de roman historisch aannemelijk is. IJskoude materialistische Nederlanders slagen er met behulp van het Nederlands-Indisch rechtskundig- en gezags-apparaat in, beslag te leggen op het door Njai Ontosoroh in vele jaren opgebouwd bedrijf. Zij ontzien zich niet, om met dit doel een Indonesisch gezin kapot te maken.

Daarvan kan ik alleen maar dît zeggen: hoewel het beschreven geval als zodanig stellig nîet historisch is, wordt toch met deze schildering noch aan de juridische aspecten, noch aan de maatschappelijke werkelijkheid geweld aangedaan.

In 1896, twee jaar vóór de beschreven gebeurtenissen, was namelijk een wijziging van het Nederlands-Indisch Burgerlijk

[p. 43]

Wetboek (art. 284) van kracht geworden. Het artikel handelde over de erkenning door de Europese vader van een natuurlijk kind. Als de moeder een Inlandse was, was haar toestemming voor die erkenning vereist. Maar lees verder: ‘Door de erkenning van een natuurlijk kind, waarvan de moeder tot de Inlandsche of daarmede gelijkgestelde bevolking behoort, worden de burgerlijke betrekkingen, aan de natuurlijke afstamming ontleend, opgeheven.’

Het huis in Blora, waar het gezin na 1950 woonde, foto Ellis Elburg

Was was de bedoeling van deze onmenselijke bepaling, waarmee het Burgerlijk Wetboek, volgens de woorden van de bekende jurist prof. mr. R.D. Kollewijn, werd ‘bezoedeld’? De regering was, mèt de staatscommissie die de wetswijziging had voorbereid, van mening dat ‘Europese fortuinen’ moesten worden beschermd tegen de mogelijkheid dat zij ‘in slechte handen’ zouden vallen - namelijk, de lezer raadt het: in handen van de Indonesische moeder van een door een Europeaan erkend kind! Dus precies wat in de roman gebeurt: de familie in Holland weet te verhinderen dat het van vader Mellema afkomstig vermogen van Annelies in handen zou kunnen komen van haar moeder, de njai, of van haar man, de Javaan Minke.

Ook de onwettigverklaring van het in hoofdstuk 18 beschreven, in 1899 gesloten huwelijk tussen Annelies en Minke klopt juridisch: de juist in 1898 in werking getreden Regeling op de Gemengde Huwelijken bepaalde weliswaar, dat het huwelijk volgens ‘het recht van de man’ (dus in ons geval het Islamitische recht) gesloten moet worden, en dat de Europese vrouw dóór dat huwelijk de staat van Inlandse krijgt. Maar er was een kink in de kabel! Annelies, die nog minderjarig was en Europese, had niet voldaan aan de juridische voorwaarde om een geldig huwelijk te kunnen sluiten. Was de moeder van een Europees kind Inlandse, dan was, als de vader gestorven was, háár toestemming voor het huwelijk niet vereist. Daarvoor in de plaats trad de toestemming van de Raad van Justitie - en deze ontbrak in dit geval! Trouwens, volgens hetzelfde Burgerlijk Wetboek (van 1848) trad de Inlandse moeder niet rechtswege op als voogdes na de dood van de Europese vader, maar moest alweer de Europese rechter in de voogdij voorzien.

Zó minderwaardig werden Indonesische vrouwen geacht, dat zij als onbekwaam golden om over de belangen van hun eigen kinderen, wanneer deze tot de Europese kaste behoorden, te waken. Pas in 1927 werden deze discriminerende bepalingen (artikelen 40 en 354) ingetrokken. Men zou nog even kunnen onderstellen dat althans het principe van de Regeling op de Gemengde Huwelijken van 1898, inhoudende dat de vrouw altijd de status van de man volgt, als een erkenning van gelijkwaardigheid (niet tussen man en vrouw, maar tussen blank en bruin!) zou moeten worden gezien. Maar zelfs dat was niet het geval. De bedoeling van die bepaling was juist om de Europese vrouw van zulk ‘een huwelijk, hetwelk in de schatting der maatschappij waarin zij (dus de Europese vrouw) verkeert, stuitend en vernederend voor haar zou zijn’ te weerhouden! Zo staat het letterlijk in de toelichting op het ontwerp. In onze roman had Annelies tegen deze ‘vernedering’ overigens geen enkel bezwaar - integendeel.

Terecht beschrijft Pramoedya het Nederlands-Indië van eind negentiende eeuw als een keiharde koloniale samenleving. Wel erkent hij ten volle het bestaan van individuele uitzonderingen - blanken, zowel als Indo-Europeanen, die individueel de partij van de Indonesische underdogs kiezen. Zelfs de invloedrijke journalist Nijman krijgt in de roman een vrij sympathieke rol toebedeeld. Wel blijkt weer - en terecht - dat de critische Europeaan (de lerares Magda Peters, en in veel mindere mate toch óók de humane arts (Martinet), die zijn kaste ‘verraadt’, grote moeilijkheden kan krijgen met het koloniale ‘establishment’. Kommer, de strijdbare Indo-Europese journalist, die Minke op alle manieren in de Maleise pers steunt, is zelfs een bestaande historische figuur uit die jaren.

Een enkele keer lijkt Pramoedya gebeurtenissen of ontwikkelingen in 1898/99 te plaatsen, die op dát tijdstip nog weinig waarschijnlijk waren en pas zo'n 15 jaar later aannemelijk

[p. 44]

zouden zijn. Zoals wanneer hij dr. Martinet in 1898 een Freudiaans betoog laat houden, met een term als ‘onderbewustzijn’ - terwijl Sigmund Freud's Die Traumdeutung pas in 1900 verscheen! Of wanneer hij Dr. Snouck Hurgronje al vóór 1898 in De Indische Gids over de ‘associatiepolitiek’ laat publiceren - voorzover ik weet lanceerde Snouck deze gedachte pas in 1911. En als je leest dat Njai Ontosoroh in haar kantoortje een kraan opendraait om haar handen te wassen, vraag je je even af: ‘Hee, had Soerabaja, laat staan de voorstad Wonokromo, tóen al waterleiding?’ Als het om de verlichting gaat, met gaslampen, of om een fan, die je telkens weer moet aandraaien, is Pramoedya juist erg precies.

Maar dit zijn volslagen kleinigheden, in vergelijking tot de kernproblematiek van het boek, die door dit soort schoolmeesterijen volstrekt niet wordt aangetast. Geen van zulke vergissingen - als het dit al zijn! - doet ook maar iets af aan de geweldige creatieve prestatie van Pramoedya.

Op het ogenblik dat ik dit schrijf hebben Pramoedya en de Indonesische uitgevers van zijn werk in Jakarta het niet gemakkelijk. Potentaatjes proberen hun op allerlei manieren het leven zuur te maken of hen te intimideren, met het doel verdere uitgave en verbreiding van het werk van Pramoedya te beletten. Het argument is steeds, dat Bumi Manusia de ‘klassenstrijd’ zou prediken - en dat màg niet volgens de ‘Nieuwe Orde’! Het is, zoals ieder lezer kan constateren, een onzinnig argument: het hele boek behandelt een koloniaal conflict tussen overheerser en overheerste, én een cultureel conflict tussen overheerser en overheerste, èn een cultureel conflict tussen de Europese en de Javaanse beschaving. De bij het onderliggende kaste.

Een uitnodiging van de Nederlandse PEN-club om Nederland te bezoeken heeft Pramoedya niet kunnen aannemen: niet alleen kan hij geen paspoort krijgen - hij moet zich ook nog steeds wekelijks bij de autoriteiten in Jakarta melden. Het Ministerie van Onderwijs heeft een oekaze uitgegeven, dat Bumi Manusia niet op scholen en universiteiten mag worden aangeschaft en gebruikt. De politie in Jogja heeft in boekwinkels de hele vooraad, ook van deel 2, in beslag genomen. De drukker is kennelijk door de autoriteiten onder druk gezet: op het achterblad van deel 2, Anak Semua Bangsa, valt te lezen dat de drukkerij zich niet verantwoordelijk stelt voor de inhoud van het boek. En het hoofdparket heeft de redacties en tijdschriften laten weten dat er verder geen aankondigingen of recensies van Bumi Manusia mogen worden opgenomen.

Is men zó geschrokken van het geweldige succes van een boek, geschreven door een ex-politieke gevangene?

Hoe dan ook, deze potentaatjes erkennen hiermee dat zij nog altijd even klein zijn gebleven als toen Pramoedya in Buru geen potlood en papier mocht bezitten. Gelukkig zijn er in Indonesie ook ruimdenkende machthebbers - zoals Vice-President Adam Malik, die zich met de schrijver en de uitgevers in Jakarta liet fotograferen, en die verklaarde dat Bumi Manusia verplichte literatuur moest worden op alle scholen.

Ook Pramoedya mag nog steeds met recht van zichzelf blijven zeggen: ‘Ik ben die ik ben.’ Hij is rotsvast blijven staan, waar hij altijd stond. Hij is niet alleen een groot schrijver - hij is, blijkens Aarde der mensen, tegen de verdrukking in gegroeid - tot internationale hoogte.

Naschrift

Het is niet bij chicanes en intimidaties gebleven. Op 29 mei heeft de sinds kort opgetreden Procureur-Generaal Ismael Saleh beide al verschenen delen van Pramoedya's romanserie tot verboden lectuur verklaard. Niet alleen is verdere verspreiding verboden: ieder die in het bezit is van Aarde der Mensen of Kind van alle Volken moet zijn of haar exemplaar inleveren. Komen er straks, naar Nazi-voorbeeld, brandstapels voor de vele tienduizenden al verkochte meesterwerken?

Het aangevoerd motief voor het verbod komt er op neer, dat de inhoud van het boek in de samenleving ‘onrust’ zou hebben gewekt; en dat de schrijver er ‘op knappe wijze in geslaagd is met raffinement en in bedekte termen, met gebruikmaking van historische gegevens de marxistisch-leninistische leer er doorheen te weven’.

Een voorbeeld van de paranoïde manier van denken van de militaire machthebbers was al te vinden in een ‘recensie’ van deel 2, Anak Semua Bangsa, in het legerblad Suara Karya van 14 februari: in de roman, die in het jaar 1900 speelt, worden vrij radikale ‘ethische’ ideeèn, waarin kritiek wordt uitgeoefend op het koloniaal beleid, verkondigd door een Nederlandse journalist die in de roman Ter Haar heet en lid is van de Vrijzinnig Demokratische Partij (waartoe ook Mr. van Deventer, vader van de ‘Ethische Politiek’ en schrijver van ‘Een eereschuld’, behoorde). Na bij een Soerabajase krant gewerkt te hebben, kwam volgens de roman ‘Ter Haar’ bij de Redaktie van het bekende Semarangse dagblad ‘De Locomotief’. ‘Kip ik heb je’, denkt de recensent en schrijft: met die Ter Haar kan niemand anders bedoeld zijn dan de beruchte marxist Henk Sneevliet, oprichter van de Indische Sociaal-Demokratische Partij (ISDP), die later de PKI werd! Immers, deze Sneevliet werkte óók eerst in Soerabaja, en was daarná als journalist werkzaam in Semarang (overigens als hoofdredakteur van het linkse blad Het Vrije Woord, en beslist niet bij de gematigde Locomotief!). De recensent heeft niet eens opgemerkt dat, terwijl de gesprekken met ‘Ter Haar’ zich afspeelden in 1900, Sneevliet pas in 1913 als vakbondsleider naar Indië vertrok! Maar ja, hij moést en zoú bewijzen dat de roman een marxistisch propagandageschrift was!

De te verwachten felle reakties op het verbod uit het buitenland zijn niet uitgebleven. Al op 5 juni zond de voorzitter van de Internationale Pen-club, Per Wästberg, een telegram aan Suharto met dringend verzoek om de genomen maatregelen tegen een schrijver, die kandidaat staat voor een Nobel-prijs voor Letterkunde, in te trekken. Ook Amnesty International, het Nederlandse Komitee Indonesië, de Bond van Beeldende Kunstenaars, de Stichting Vrijheid voor Vrijgelatenen en andere organisaties publiceerden scherpe protesten. Het Britse Tapol Komitee dat zich inzet voor het lot van Indonesische (ex)-politieke gevangenen, bleef niet achter. In Frankrijk circuleert een adres, waaronder ook de namen staan van Premier Mauroy en andere ministers.

En het staat wel vast, dat op het in september in Lyon te houden jaarlijkse Pen-congres het geval-Pramoedya een belangrijker programpunt gaat worden.

Nog belangrijker is, dat ook in Indonesië zelf, ondanks de daaraan verbonden gevaren en de heersende repressie, van vele zijden tegen het verbod geprotesteerd wordt - soms voorzichtig, in de vorm van een verzoek om nadere opheldering, maar door sommigen ook met openlijke kritiek: zoals in het weekblad Tempo van 6 juni, en in een verklaring van de Stichting voor Rechtshulp (LBH) te Jakarta. Blijkbaar kwamen er bij de kranten zoveel protestbrieven binnen, dat de regering een oekaze heeft doen uitgaan waarin publikatie van lezersbrieven over het verbod van Pramoedya's boeken - de lezer begrijpt het al: wordt verboden!

De toch al overweldigende vraag naar de beide boeken is sinds eind mei alleen maar gestegen - maar nu gaat de verkoop onder de toonbank. Een ding is duidelijk: de poging om Pramoedya als een schrijver die ‘het marxisme-leninisme wil propageren’, bij het publiek in discrediet te brengen, is al glorieus mislukt. Voor de hand ligt de gedachte, vooral bij jongeren: àls de schrijver van deze twee boeken, die het begin van onze nationale vrijheidsstrijd zo beeldend weergeven, werkelijk een marxist is, dan kan het marxisme toch niet zo'n verwerpelijke leer zijn!

Een bewind kan boeken verbranden - maar de as blijft branden in de harten van wie de boeken gelezen hebben.