Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 110]

Ineke Phaf
Heberto Padilla
Het ‘enfent terrible’ van de Cubaanse revolutie

Dit jaar heeft Poetry International de Cubaanse dichter Heberto Padilla uitgenodigd om in Rotterdam zijn werk te komen presenteren. Deze man is geen onbekende, hij werd in 1971 wereldbenoemd. Hij zat toen ongeveer een maand in de gevangenis (van maart tot april), wat vele Europese en Zuid-amerikaanse intellektuelen ertoe bewoog om hiertegen, in een open brief aan Fidel Castro, te protesteren. Na zijn vrijlating hield Padilla op eigen verzoek een lange rede voor de Cubaanse schrijversbond, waarin hij zijn vroegere daden bekritiseerde en als niet in overeenstemming met de revolutionaire ontwikkelingen beschouwde. De details van dit konflikt, dat al vanaf 1968 broeide, zijn in talloze publikaties uit de doeken gedaan en het laatste woord is er zeker nog niet over gesproken. Harry Mulisch schreef een boek Over de affaire Padilla^1., dat nu na 10 jaar nog niets van zijn aktiviteit heeft ingeboet.

Padilla dus als ‘enfant terrible’ van de Cubaanse revolutie, een rol waarvan hij zelf ten volle genoot zoals blijkt uit het verslag van zijn vriend, de Chileense diplomaat en schrijver Jorge Edwards, die vanaf december 1970 tot maart 1971 bijna dagelijks met hem omging.^2. En dat Padilla nu in 1981 van een dergelijke imago nog geen afstand heeft genomen, toont zijn onlangs in Spanje gepubliceerde boek De man naast de zee^3., waarop de tekst van het boekomslag weer al zijn avonturen worden verteld tot op het moment, waarop hij naar de VS komt (13 maart 1980) en senator Edward Kennedy hiervan persoonlijk op de hoogte wordt gesteld!

Deze versie van Padilla's belevenissen is interessanter door wat er wordt weggelaten dan door wat er staat en illustreert eens te meer, dat hij nog steeds politiek wordt uitgespeeld en zich blijkbaar láát uitspelen. Op het omslag moet zelfs de revolutie in Nicaragua het ontgelden, die zogenaamd een rol speelt in zijn gedichten terwijl er in werkelijkheid geen woord aan wordt verloren.

Een dergelijke reklametechniek bewijst, dat Padilla nog steeds als ‘affaire’ wordt verkocht en daarom zullen we ook zijn werk tegen deze achtergrond bezien.

De schrijver werd in 1932 geboren in de provincie Pinar del Río en ging enige jaren in Havanna naar school, voordat hij in 1949 met zijn ouders naar de Verenigde Staten vertrok. Hij werkte daar als arbeider, talendocent en journalist, wat na de overwinning van Castro in 1959 moeilijker werd vanwege de anti-Cubaanse stemming in de persmedia. Hierdoor en ook uit nieuwgierigheid naar het revolutionaire Cuba keerde Padilla (samen met meerdere jonge Cubaanse journalisten die in de VS hadden gewerkt, zoals Edmundo Desnoes en Humberto Arenal) terug naar het eiland en kreeg vanwege zijn internationale ervaring onmiddellijk verantwoordelijke posities aangeboden. Beroepshalve was hij heel vaak in het buitenland en woonde o.a. in Londen en Moskou. Door zijn kennis van andere landen en zijn vele buitenlandse vrienden werd hij langzamerhand een bekende figuur in de schrijverskringen van Havanna en nam hij ook aktief deel aan het debat over de rol van een schrijver in de socialistische maatschappij.

Huberto Padilla.

In 1964 werd zijn eerste belangrijke bundel gedichten gepubliceerd, De gerechte menselijke tijd^4., een verzameling van gedeeltelijk reeds eerder gepubliceerd werk. Hierin geeft Padilla zich te kennen als een buitenstaander, iemand die steeds op reis is en ronddoolt en zich daarom met circusartiesten of piraten identificeert. Hij begint met een terugblik op zijn jeugd en zijn ouders en ontwikkelt van daaruit zijn tocht door vele landen, waarbij hij echter zijn ‘kinderlijke onschuld’ weet te bewaren. Hiermee houdt hij vluchtige impressies van personen of gedachten vast, die hij op zijn reizen opvangt. Zoals in de havens van Hamburg, waar het werk van een hoer bestaat uit de poging met ‘alle levenskracht / ... de vluchtige vreugde van een vreemde te verwerven’. Of hij mijmert over Anne Frank: ‘Voor de kathedraal van Keulen / - door twee zwarte zuilen verdeeld - / neuriën weer / kinderen.’ Het stilistische dilemma van Padilla zit hem in het feit, dat hij - beïnvloed door de angelsaksische direkte manier van spreken - een zo persoonlijk mogelijke toon probeert te treffen en alle retorische, onpersoonlijke ballast over boord wil werpen. Dit lukt hem als waarnemend reiziger, die zijn indrukken in treffende beelden vastlegt, maar het mislukt, wanneer hij over zijn taak als dichter voor de mensheid gaat spreken. Dan wordt de toon pathetisch: ‘de dichter verdedigt de tekenen van jouw erfenis. / Waar jij valt en bloedt / komt hij en heft je op.’

De eeuw, waarin de dichter leeft, is niet gemakkelijk, zoals blijkt uit zijn verzuchting tegenover William Blake: ‘Ach Blake, de twintigste eeuw / is geen simpele ets / waarop de aartsengel met de duivel vecht’.

Padilla besluit deze bundel met een paar lofliederen op de revolutie. Wanneer hij in 1968 zijn tweede bundel publiceert, is dit enthousiasme al aanmerkelijk getemperd. Het is het jaar van het internationale schrijverskongres, waardoor uit het hele wereld gasten naar Havanna komen om over opgaven en plichten van een intellektueel in een ontwikkelingsland te komen diskussiëren. Dat dit ook voor Padilla een probleemgebied vormt, blijkt uit zijn boek Buiten spel^5.. Hierin noemt hij de ‘politie traag / (want nu bestaat die uit boeren en dagloners).’ Of hij schildert het beeld van degenen die de macht hebben veroverd en nu ‘de tribune bestijgen. / De

1. Harry Mulish: Over de affaire Padilla, Amsterdam 1971.

2. Jorge Edwards, Persona non grata, Barcelona 1973. In dit boek beschrijft Edwards zijn moeilijkheden op Cuba als eerste Chileense zaakgelastigde van de Allenderegering. Daarbij komt heel vaak Padilla ter sprake, omdat Edwards met hem was bevriend.

3. Heberto Padilla, El hombre junto al mar, Barcelona 1981.

4. El justo tiempo humano, Havanna 1964 en Barcelona 1970.

5. Fuera del juego, Havanna 1968 en Barcelona 1970.

[p. 111]

hond, de tuinman, de chauffeur, de dienstmeid / staan daar al te applaudisseren.’ Het is hetzelfde konflikt, wat ook de hoofdpersoon van de roman Herinneringen aan de onderontwikkeling^6. van Edmundo Desnoes bezighoudt. Ook voor hem, gewend aan de noordamerikaanse levensstijl, is de omgeving in Havanna alledaags en eentonig geworden. Het verschil tussen Desnoes en Padilla is echter, dat Desnoes deze situatie met een flinke portie zelfkritiek verbindt, zijn eigen literaire werk van vlak na de revolutie als meeloperij kenmerkt (hij noemt zich daarbij Eddy) en steeds vanuit zichzelf naar nieuwe wegen zoekt. Zo niet Padilla, voor hem ligt de schuld bij de nieuwe helden, de revolutionaire leiders, en bij de conformiteit der nieuwe maatschappij.

Nooit laten ze hem met rust, zoals blijkt uit het gedicht ‘De Cubaanse dichters dromen niet meer’ (zie vertaling). En daarbij heeft hij andere zorgen dan zich met de problemen van derde wereld landen bezig te houden. Daarom zet hij zichzelf Buiten spel, buiten een dergelijke maatschappij waarin hij zich niet thuis voelt. Dan zinspeelt hij in het gedicht ‘De nucleaire parasol’ op zijn angst voor een atoomoorlog vanwege het dreigende Russische gevaar. En tenslotte wordt dit in ‘De ijzeren berk’ nog eens expliciet gerelateerd aan de eigen ervaringen achter het ijzeren gordijn.

Padilla is wel eerlijk, wanneer hij bekent, dat hij geen ‘dichter van de toekomst’ is. Hij heeft niet zo veel vertrouwen in de mogelijkheden van zijn eiland: ‘Er zijn niet eens moderne steden. / Alle straten liggen in de oudheid, / maar wij leven al in de toekomst’. Zijn zorgen om de eeuw waarin hij leeft zijn nog groter geworden: ‘Ik doe mee aan kongressen over de derde wereld en onderteken manifesten / en mijn tafel ligt vol met telegrammen en brieven / en kranten: / maar mijn geheime en bijna wanhopige obsessie / is het om een man te ontmoeten, / een kind, / een vrouw / in staat om aan deze eeuw het hoofd te bieden / ongedeerd te blijven, met een spel zonder risico's / of tenminste een geboorte zonder pijn’. Al slaat ook in deze bundel overdreven retoriek herhaaldelijk toe (hij laat bijvoorbeeld door de censuur een miljoen hoofden per nacht rollen), maar de direkte oprechtheid overheerst, soms zelfs met een lichte neiging om zichzelf te relativeren: ‘Hij sprak veel over moeilijke tijden / en analiseerde de puinhopen, / maar was niet in staat om ze te stutten.’

Tussen Buiten spel en het onlangs verschenen boekje ligt een periode van 13 jaar. Na 1971 was het stil geworden rond Padilla. Er waren twijfels blijven bestaan over de vraag in hoeverre Padilla zijn onverwachte zelfkritiek serieus had bedoeld. Want zoals Gabriel García Márquez opmerkte^7., was het toch wel vreemd, dat een schrijver na zo lang in een socialistische maatschappij in opbouw te hebben geleefd ineens binnen een maand zichzelf in een volkomen ander licht bezag. De twijfelaars blijken gelijk gehad te hebben. De gedichten in De man naast de zee zijn vol van rancune over wat er met hem is gebeurd. Niet alleen de titels zinspelen daarop (Tussen maart en april ligt mijn wreedste maand), ook in gedachten formuleert hij dit expliciet (zie vertaling ‘Hulde’). Hij verspilt geen woord meer aan zijn angst van 1968. Hij wordt niet meer gekweld door onzekerheid, maar richt zich direkt tot Brecht, Rilke of Heine. Als dichter bindt hij de machtstrijd aan tegen de generaal (=Cubaanse leiders) en ook de bewonderaars van Alejo Carpentier krijgen lik op stuk. Daarbij bekommeren schijnbare tegenstrijdigheden hem niet, zoals zijn afkeer tegen het opgesloten zijn in de ‘barokke tuin / die ik zozeer haatte’ en zijn bewondering voor de meester der Spaanse barok Góngora.

Deze dichter spreekt als een man, die alle illusies heeft laten varen en zijn taak niet meer ziet om als erfgenaam van de gestorvenen te spreken, want ‘er bestaat geen middel om met hen te praten of om ze te zien / terugkeren zoals in de tijden waarin we nog niet / van kind / volwassen waren geworden. / Ze zijn zo beter af - denk ik - daar beneden. Zo zullen ze

6. Memorias del subdesarrollo, Havanna 1965.

7. Redaktie van García Márquez op de affaire Padilla in het tijdschrift Libre nummer 1, Parijs 1971, blz. 136.

[p. 112]

zich nooit herinneren, nooit zullen ze / gewetenswroeging / krijgen zoals wij’.

Met deze bundel heeft Padilla definitief afstand gedaan van zijn avant-garde rol. Hij tracht niet meer rechtstreeks zijn gevoelens te uiten zoals in zijn eerste pogingen, maar verstopt deze in mooie retorische zinnen. Een kundig schrijver met vakmanschap, maar niet interessant meer. Dat heeft hij blijkbaar aan anderen overgelaten. Men hoeft alleen maar zijn slotregels (Schepsels van de diaspora's van onze tijd, / o God, geef ons de kracht om door te gaan!’) te vergelijken met gedichten over hetzelfde thema, zoals de bundel Diaspora^8. van de Uruguayaanse schrijfster in ballingschap Christina Peri Rossi. Deze manier van schrijven, waarbij de schrijver/schrijfster zichzelf niet spaart en blootgeeft, heeft Padilla laten vallen. Juist dat echter maakte destijds zijn bundel Buiten spel zo veelbelovend.

Wanneer ik er aan denk, hoe zijn uitgever de laatste bundel heeft gepresenteerd en daaraan toevoeg, dat Padilla blijkens recente berichten al aan zijn memoires werkt, lijkt het voor de hand te liggen dat voor Padilla nu politieke aspiraties boven artistieke gaan. Daarom zullen zijn werken het in anti-Cubaanse kringen ongetwijfeld uitstekend doen, maar of ze literair nog indruk zullen maken, waag ik te betwijfelen. Wat dat betreft valt er meer te verwachten van Edmundo Desnoes, die op het ogenblik ook in de Verenigde Staaten verblijft maar daar nooit zo'n ophef over heeft gemaakt. Uit diens laatste teksten blijkt in ieder geval dat hij zichzelf nog steeds trouw is gebleven.^9. En verder zijn recente werken van Cintio Vitier en Eliseo Diego^10. belangwekkend, omdat deze trachten hun recente moeilijkheden binnen een historisch proces te begrijpen, waarin zij met hun dagelijkse ervaringen een rol spelen. Het is te hopen, dat Poetry International het volgend jaar ook deze andere Cubaanse schrijvers zal uitnodigen, zodat men Padilla met hen zal kunnen vergelijken.

De Cubaanse dichter dromen niet meer

(niet eens meer 's nachts).

Zij sluiten hun deuren om alleen te kunnen schrijven
als plotseling het hout kraakt,
een windvlaag hen afleidt:
een paar handen hen bij hun schouders pakt,
hen omdraait, hen zet
van aangezicht tot aangezicht met andere gezichten
(verzonken in moerassen, brandend in napalm)
en de wereld boven hun monden vloeit
en het oog is verplicht om te kijken, te kijken, te kijken.

mijn grootvader verzekerde onstuimig

(de ouwe was een spanjaard)

dat hij zijn sherrywingerd vruchten zou laten afwerpen
en wijn zou krijgen

ik herinner me heel goed hoe hij het land omwoelde
de stam steeds schoon maakte
met zijn waterige fletse ogen gadesloeg

hij was een dweper en de wingerden
groeiden desondanks
de wind liet hen ademen
als een borst

maar de sherrywingerd wierp geen vruchten af

blank en zwart mestten haar
nooit plasten er honden tegen haar stam
mijn grootvader leek op een vuistschuddende veroveraar
hij schreeuwde zijn instrukties
als van boord van de santamaría
het huis was toen een schip
bij een nieuwe blad of een bloem
was het alsof er een vogel verschijnt

maar de sherrywingerd wierp geen vruchten af

ik heb mannen zien vechten
ik heb gezien hoe de vonk van de snavel in de steengroeve springt
zonder de steen te doorboren
mijn grootvader was die snavel
de wingerd was die steen

20 jaar later
is het niet verwonderlijk dat een wrokkend kleinkind
deze hulde niet aan de grootvader schrijft
maar aan de ongehoorzame wingerd
die de koppige oude eilandbewoner geen vruchten kon laten afwerpen

vertaling: Ineke Phaf

8. Christina Peri Rossi, Diaspora, Barcelona 1976. Een gedicht uit deze bundel werd vertaald door Barber van der Pol in het Bzzlletin nummer 56, mei 1978, blz. 70.

9. Ik bezit een ongepubliceerde tekst van Desnoes uit november 1979 met de titel Bij gebrek aan woorden. Het is een rede over zijn situatie tijdens een work-shop in Washington. Verder publikatie van kort verhaal Y pasó el tiempo in Altre parole, Napels 1980, blz. 161-164.

10. Eliseo Diego, De dagen van jouw leven, Havanna 1977. Cintio Vitier, Over Pena pobre (straat in Havanna), Mexico 1978.