Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 107]

A. Teeuw
Toeti Heraty
Een moderne Indonesische dichteres

De breuk die de mislukte staatsgreep van 30 september 1965 in het politieke leven van Indonesië heeft geslagen is weinig minder ingrijpend geweest voor de literaire ontwikkeling dan de revolutie van 1945. De politieke vrijheid die Indonesië zich na de val van het kortstondige Japanse imperium aan het eind van de tweede wereldoorlog bevocht was gepaard gegaan met het opkomen van een nieuwe literaire generatie, die het ‘universele humanisme’ in haar vaandel schreef. Deze generatie die zich later de vijf-en-veertigers ging noemen, brak definitief, zowel met de nogal provincialistische discussies over poëzie waarin notabene de theorieën van de Nederlandse Tachtigers centraal stonden, als met de conventionele vormgeving van poëzie, die nog sterk gebonden was aan de traditionele Maleise esthetische normen en idealen. Chairil Anwar, de revolutionaire idealist die in zijn kort maar heftig leven de essentie van zijn dichterschap voor deze jonge Indonesiërs symboliseerde was de grote voorman en het inspirerende voorbeeld. In zijn taalgebruik werd ook de defnitieve overgang van het nog normatief geleide Maleis naar het zich in veelvormige wildgroei snel ontwikkelende Indonesisch manifest.

De hele generatie van 45 leefde heftig maar kort. Chairil Anwar overleed al in 1949; in het begin van de vijftiger jaren namen drie jonge dichters de fakkel over, die in hun verscheidenheid de veelkleurigheid van de Indonesische cultuur-in-wording weerspiegelden: allereerst Sitor Situmorang, de Toba-Batak van Noord-Sumatra, in wie zich op merkwaardige wijze het prechristelijk stamheidendom, het Bataks lutheranisme en het postchristelijk existentialisme van Sartre samenvoegden; Ajip Rosidi, de Islamiet uit West-Java, steeds op zoek naar de verbinding tussen wat niet te verbinden was: zijn regionale Soendase dorpstraditie en zijn nationale Indonesische identiteit, en Rendra, de romanticus van katholieke huize, dichter van balladen eerst, die al gauw gevolgd werden door donkere persoonlijke lyriek, waarin toch zijn Javaans kosmisch levensbesef voortdurend doorklinkt.

Al heel gauw gaat de politiek zich met de cultuur bemoeien: linkse krachten en groeperingen, onder de aegis van de LEKRA (Instituut voor Volkscultuur), de culturele mantelorganisatie van de P.K.I. (Communistische Partijd van Indonesië), gaan een steeds meer dominerende rol spelen, naarmate Soekarno een linkser koers gaat varen, en anders-denkenden, of zij nu van orthodox Islamitische huize komen dan wel het humanisme van de vijf-en-veertigers trouw blijven, krijgen het zwaar te verduren. Na 1960 wordt het sociaal-realisme de enige aanvaardbare vorm van kunst. Een voorlopig laatste poging tot verzet van niet-linkse intellectuelen en kunstenaars, door de proclamatie van een cultureel manifest (Manikebu) in augustus 1963, vindt wel weerklank in brede kring, maar is tegelijk aanleiding tot nog scherper optreden tegen de ‘Manikebuisten’ zoals de tegenstanders van deze linkse gelijkschakeling worden genoemd.

Spoedig komt de grote ommekeer: na de mislukte poging in september 1965 van links om de macht definitief aan zich te trekken grijpt het leger in, de P.K.I. en verwante bewegingen worden uitgeschakeld, honderdduizenden Indonesiërs komen om in grote ongeorganiseerde wraakoefeningen door de bevolking zelf en in grote zuiveringsacties door het leger, vooral op Midden- en Oost-Java en Bali, andere honderdduizenden worden gevangen genomen. Soekarno wordt, zij het geleidelijk, geëlimineerd. Door het brede front van tegenstanders van de Lekra worden de gebeurtenissen als een nieuwe bevrijding ervaren, een zware geestelijke druk is weggevallen, en er komen weer nieuwe mogelijkheden voor kunst en literatuur. Door de meest gezaghebbende criticus H.B. Jassin, zelf mikpunt van de LEKRA, wordt een literaire generatie van 1966 geproclameerd aan wie weinig minder revolutionaire pretenties toegeschreven dan aan de generatie van 1945, en hoewel die pretenties nauwelijks zijn waargemaakt, in die zin dat geen eigen groepering met herkenbare literaire identiteit is gaan optreden, is het wel een feit dat een nieuwe, gevarieerde en boeiende literatuur opkomt na 1966. Hiertoe draagt ook bij het geleidelijk economisch herstel, na de chaos waarin Soekarno het land gestort had: er worden weer nieuwe literaire publikaties mogelijk, er groeit geleidelijk weer een lezers- en koperspubliek.

Dit alles betekent niet dat de ontplooiing van de literatuur na 1965 in onbeperkte vrijheid verloopt: nog afgezien van het feit van de LEKRA-kunstenaars, voorzover ze niet omkwamen in de gebeurtenissen van 1965-66, grotendeels langdurig opgesloten werden en pas zeer geleidelijk in de zeventiger jaren hun vrijheid herkregen (daaronder bv. Sitor Situmorang, die zich in de zestiger jaren al te nauw met de ideologie van Soekarno had geassocieerd, en Pramoedya Ananta Toer, Indonesië's grootste prozaschrijver, die zich met grote felheid voor de LEKRA-idealen had ingezet, en daarom moest boeten met veertien jaar gevangenschap zonder proces) blijft ook het nieuwe bewind aan de vrijheid van andere kunstenaars beperkingen opleggen die voor een aantal hunner niet altijd aanvaardbaar zijn: conflicten blijven niet uit, en met name Rendra is herhaaldelijk in botsing gekomen met de Indonesische overheid. Daar staat tegenover dat Sitor's oude en nieuwe gedichten weer verschijnen, en dat van Pramoedya's in gevangenschap geschreven fascinerende vierdelige roman in 1980, kort na zijn vrijlating, twee delen verschenen zijn en in tienduizenden exemplaren verkocht.

Toeti Heraty behoort tot de dichters die pas na 1966 voor het voetlicht getreden zijn, hoewel zij in leeftijd niet tot de jongste generatie van toen behoorde; anders dan de meeste dichters van Indonesië voor wie dichten een middel is om tot volwassenheid te komen - er wordt wat afgedicht in Indonesië! - is Toeti Heraty voorzover uit publikaties blijkt pas begonnen gedichten te schrijven toen zij al een universitaire studie achter de rug had: zij is typisch een intellectuele vrouw, uit een intellectueel gezin: haar vader is de bekende hoogleraar in de bouwkunde, professor Roosseno uit Bandung. Zelf zwaaide

[p. 108]

zij na een aanvankelijke studie in de medicijnen om naar de psychologie; een tijdlang studeerde zij in Amsterdam; nog later specialiseerde zij zich in filosofie, kwam opnieuw naar Nederland en schreef er onder leiding van professor van Peursen een dissertatie over ‘Ik in de Cultuur’, waarop zij in 1979 in Jakarta promoveerde. Thans is zij docente filosofie aldaar.

Het is bij Indonesische dichters altijd een interessante en zelden overbodige vraag wat hun eerste of moedertaal is: Indonesisch mag dan de algemeen aanvaarde nationale taal zin, slechts in zijn kleine minderheid van de gezinnen spreekt men Indonesisch; in de informele sectoren van de samenleving domineren de streektalen (Javaans, Soendaas, etc. - er zijn er honderden! Ook de spreektaal van Jakarta, een dialect van het Maleis, functioneert vrijwel als zo'n aparte streektaal); tegelijk is het waarschijnlijk dat in de geestelijke vorming van figuren als deze dichteres Nederlands en misschien Engels een overwegende rol gespeeld hebben. Hoe dat ook zij, Toeti Heraty heeft alleen in het Indonesisch poëzie gepubliceerd, een nogal formeel Indonesisch dat zich noch door spreektaal-Maleise elementen, noch door Soendase of Javaanse woorden onderscheidt. Hoewel haar oeuvre tot dusverre beperkt is gebleven tot enkele tientallen gedichten is er geen twijfel aan dat zij de belangrijkste dichteres is. Dat blijkt ook uit de onlangs door haar uitgegeven bloemlezing van Indonesische vrouwenpoëzie met Engelse vertaling (A Taste of Betel and Lime) waarvoor zij ook de inleiding schreef. Haar eigen gedichten vormen een klasse apart in deze representatieve collectie, die luxueus verlucht is met reproducties van schilderijen door Indonesische vrouwen.

Haar gedichten zijn typisch modern - wat in de Indonesische contekst betekent: gericht op de existentiële problemen van de individuele mens, die niet meer past in de traditionele sociale verbanden, met hun normen en regels, zekerheden en beperkingen, die onzeker, aarzelend zoekt de zin van een ondoorzichtig bestaan uit te drukken in eigen poëtische vormen, waarbij niet zelden het dichterschap zelf inzet is van de poëtische worsteling. Haar gedichten zijn ook nauwelijks typisch Indonesisch: natuurlijk zijn er wel Indonesische elementen en motieven te herkennen, maar in wezen verschilt deze dichteres toch niet van een moderne westerse dichter; modern is zij zeker ook in de ambiquiteit die haar poëzie doortrekt als een desem; er staat niet wat er staat, geldt hier zeker. De ambiquiteit is ook kenmerkend voor de vorm van haar gedichten: geen conventioneel eindrijm bv., maar toch telkens allerlei, vaak verrassende klankeffecten; voortdurende verstoring van de regelstructuur door geraffineerde, soms gewaagde enjambementen; typografisch spelen met halfregels, waarvan de poëtische status vaak niet duidelijk is; ook strofen blijken plotseling geen strofen te zijn; en bovenal is er voortdurende dubbelzinnigheid in de betekenis van de woorden die niet zijn wat ze schijnen. Modern tenslotte is deze poëzie ook in zijn voortdurende ironie, die alles relativeert en in twijfel trekt. Er is geen Indonesisch dichter die de ironie scherper hanteert dan Toeti Heraty - een ironie die zich evengoed op haarzelf richt als op de mensen en dingen om haar heen, die tegelijk aanvalswapen is en schild waarachter zij zich verschuilt.

Toeti's poëzie is onmiskenbaar vrouwen poëzie, maar ik weet niet of je ze nu ook feministisch mag of moet noemen. De vrouwen in haar gedichten zijn onderworpen, gediscrimineerd, afhankelijk, gelaten de tirannie van een mannensamenleving ondergaand. Dat geldt ook voor de lyrische ik-figuur in een aantal van haar gedichten. Maar tegelijk zijn het de vrouwen zelf die haar ondergeschikte rol aan zichzelf te wijten hebben, en niet beter verdienen dan haar onbeduidendheid. Juist in dat beeld van de vrouw in de samenleving is haar ironie soms ongenadig scherp: ik denk aan een gedicht als ‘Wanita’ (Vrouwen) waarin zij de deftige dames laat opdraven, die op zondagmorgen in hun fraaie, nauwsluitende kain (lange rok), met keurig opgemaakte haarwrong, op hoge hakjes voortschuifelen, op weg naar de arisan, een soort buurtloterij van dames van gelijke stand, die vnl. als bevestiging van de sociale groep fungeert, maar tegelijk alle gelegenheid biedt tot vertoon van ijdelheid, leeghoofdigheid en rivaliteit in futiliteiten. Op dit laatste heeft Toeti het gemunt.

Het is ook typisch voor de poëzie van Toeti Heraty dat het de vrouwen van de sociale elite zijn die haar interesseren en haar zucht tot spot opwekken: men zal in de gedichten van deze dichteres vergeefs zoeken naar volksvrouwen die handeldrijven op de pasar of op het land zwoegen, om van bedelaressen maar niet te spreken - als slachtoffers van kapitalisme of kolonialisme de favoriete heldinnen van de LEKRA-poëzie. Sociale bewogenheid in die zin, mededogen met of verontwaardiging over het lot van de verdrukten kent haar poëzie niet. En ook waar haar gedichten haarzelf meer direkt schijnen te betreffen, waar althans het lyrisch ik centraal staat, ontmoeten we de moderne Indonesische vrouw van de sociale bovenlaag, met haar problematische liefdesrelaties, haar gekwetste gevoelens van eigenwaarde, haar machteloze nederlagen in een wereld waarin superieure mannen de dienst uitmaken. Eigen falen en mannelijke arrogantie worden in voortdurende afwisseling ironisch belicht. Een fascinerend gedicht heeft bv. de veelzeggende titel ‘Cocktail Party’. Op het meest toegankelijke niveau een evocatie van zo'n sociaal gebeuren waarmee de westerse cultuur de elite van Jakarta heeft verrijkt; op een tweede niveau een gedicht over het leven als een strijdtoneel voor menselijke illusies en ijdelheden: gaandeweg krijgt het gedicht dan het karakter van de verbeelding van een meer persoonlijke rivaliteit van de ik-figuur met de

opwindende vrouw met wie ik oog in oog kom, met
haar scherpe spot en wenkbrauwlijnen

haar luide lach -

ik zit in de val, een glas wijn in mijn hand
geduldig glimlachend, in mijn hart een lafaard

de zaal gonst

van eerbiedig gemompel, begroetingen
met haar regenboog waaierend vertrekt die
vrouw, de aanwezigen vol bewondering.

Pas tenslotte blijkt er iets veel ingrijpenders aan de hand te zijn dan alleen maar een sociaal minderwaardigheidsgevoel: de ander is de rivale die haar de man ontnomen heeft die haar de droom van de liefde had binnengevoerd:

men zegt dat alleen de dood liefde scheidt
maar het leven rukt haar weg, juist de dood geeft

een schijn van hoop elkaar nog te ontmoeten

dat is te zeggen, alleen als jij accoord gaat.

Met dit eenmalige, haast terloopse jij is de driehoek ik - zij - jij gesloten, en tegelijk is dit gedicht tenslotte uitdrukking geworden van een dodelijke ontgoocheling en nederlaag.

Elders schijnt haar ironie minder persoonlijk gericht; zo evoceert Toeti Heraty bv. treffend het moderne grote-stads-leven, met al zijn leegheid en verlorenheid, in het gedicht ‘Suatu Departemen’ (onder de titel ‘Departement’ met een aantal andere gedichten van haar hand in Nederlandse vertaling verschenen in de bundel Ik wil nog duizend jaar leven). Hier stelt zij het stoffige schijnleven van de ambtelijke wereld tegenover de kleurrijke werkelijkheid van zon en jeugd; maar ook hier is die afstand tot haar onderwerp maar schijn, want de tegenstelling tussen die twee werelden typeert immers haar leven zonder en met de geliefde die haar verlaten heeft. Hoe kan zij ver van hem zijn laatste opdracht vervullen om tot die wereld van jeugd en schoonheid te blijven behoren?

[p. 109]

Men kan moeilijk volhouden dat Toeti Heraty een typische vertegenwoordigster is van de hedendaagse Indonesische poëzie. Zij staat eerder aan de rand ervan, in haar gerichtheid op individueel-existentialistische problematiek, zonder duidelijk godsdienstige inslag, zonder maatschappelijke betrokkenheid, zonder politieke stellingname, zonder behoefte tot concessies aan de retoriek van de mondelinge voordracht van poëzie. Want het is een interessante ontwikkeling in Indonesië, met name in de zeventiger jaren, dat dichters weer aansluiting zoeken bij oude orale tradities van het land. Poëzie wordt niet individueel, in stilte gelezen, maar voorgedragen, collectief ondergaan, bijna als een wayang-vertoning: poetry readings zijn bijzonder populair, en de meest opvallende dichter van de zeventiger jaren, Sutardji Calzoum Bachri, is befaamd om zijn dicht-shows. Cassettes van Rendra's gedichten, door hemzelf voorgedragen, verkopen veel beter dan zijn gedrukte bundels. Taufig Ismail's verzen worden door pop-groepen gezongen, zonder dat dichter òf zangers zich geweld hoeven aan te doen. Die ontwikkeling leidt haast vanzelf tot een voorkeur voor makkelijk aansprekende poëzie, tot traditionele retorische middelen om tot identificatie met het publiek te komen. Zo iemand, dan staat Toeti Heraty, althans tot dusverre, buiten die nieuwe ontwikkeling, en het zou mij verbazen als zij in dit opzicht veranderen zou. Zij heeft genoeg aan haar eigen, persoonlijke en daardoor algemeen menselijke problematiek - althans zo is de westerse lezer geneigd te zeggen: en zij hanteert de taal op een wijze die gemakkelijk spontaan verstaan uitsluit. Alleen intensieve verdieping in haar gedichten maakt ze toegankelijk, en dan nog blijf je je voortdurend afvragen of je haar werkelijk begrepen hebt.

Het gedicht dat hier in vertaling is afgedrukt is een van haar eigen favorieten, een van de boeiendste ook die ik van haar ken; zij heeft me eens gezegd dat het haar enige religieuze gedicht is, en in de genoemde bundel vrouwengedichten neemt ze het dan ook op onder de categorie Transcendence and Hope; ik laat graag aan de lezers over of zij met deze aanwijzing hun voordeel kunnen doen bij de lectuur ervan!

indrukwekkende wolken
gaan voorbij de maan die daaraan
gewend is: alleen achter te blijven

terwijl zij volop blikken vangt
vergaard in het heldere nachtnet
blikken vol van een lege dorst

maan, als de aarde eenzaam geworden is
er geen mens meer is voor wie
de wolken de glans van jouw lichte lichaam strelen

beginnen ook de wolken te wijken, raak je verstrikt
tussen takken, glijdt weg, en zinkt,
door een visser gevangen, samen met vissen blinkend naar de wal gesleept

het strand is weer schoon, de visser wil snel
naar huis, er is niets meer blijven liggen,
o ja, de maan, met een vertrouwd gebaar (bijna
was zij spartelend blijven liggen) raapt hij haar op; werpt haar weer terug.

Beknopte bibliografie

1.	Toeti Heraty, Sajak-Sajak 33. Budaja Djaja 1974. Jakarta (originele gedichten)
2.	Seserpih pinang sepucuk sirih. Bunga rampai puisi wanita. A Taste of Betel and Lime. An anthology of poetry by women. Sponsored by Ny. Nelly Adam Malik, edited by Toeti Heraty, translated by John. M. McGlynn, Pustaka Jaya, Jakarta 1979.
3.	Ik wil nog duizend jaar leven. Negen moderne Indonesische dichters. Ingeleid en samengesteld door Harry Aveling. Meulenhoff Amsterdam - Poetry International 1979. (gedichten van Toeti Heraty in Nederlandse vertaling van Linda Voûte, pp. 81-89)
4.	A. Teeuw, Modern Indonesian Literature. Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde Leiden. Translation Series X, 2de druk. Martinus Nijhoff, Den Haag 1979, 2 dln. (Over Toeti Heraty speciaal deel II, pp. 119-123).