Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 90]

Jan van der Vegt
De dichter Muldoon
Een reiziger

Het is niet zo gebruikelijk, dat een dichter een woordspeling met zijn naam met een belangrijk thema voor zijn werk verbindt. Maar voor de jonge Ierse dichter Paul Muldoon lijkt het toch meer dan een grappige vondst te zijn, dat zijn naam klinkt als die van de legendarische zeevaarder Máel Dúin uit een 9e-eeuwse oud-Iers verhaal. De reiziger behoort tot twee werelden, het land dat hij zoekt en zijn land van herkomst; de dichter die in de reiziger zijn proto-type heeft herkend, zal in zijn werk die bewegelijkheid, dat zien van telkens nieuwe, verrassende vergezichten, willen uitdrukken. De reiziger is ook een verteller en daarom is het niet vreemd, dat het werk van dit dichterstype eerder een epische dan een lyrische inslag heeft. Vormgeving hoort hierbij, want het epische heeft meer nog dan het lyrische in poëzie de binding van een strakke vorm nodig. Het is de vorm die de vertelling verschuift naar het gebied van de poëzie. Om zijn vermogen tot vormgeving werd Muldoon al bij zijn eerste publicaties geprezen.

Strikt genomen verscheen de eerste bundel van Muldoon al in 1971. Het was Knowing My Place, een boekje van slechts enkele pagina's, dat verscheen als een ‘Ulsterman Publication’, een uitgave van het Noordierse literaire tijdschrift The Honest Ulsterman. Geboren in 1951 was de dichter toen net twintig jaar oud. Hij studeerde aan de universiteit van Belfast, Queen's University, waar ook de voornaamste redacteur van The Honest Ulsterman, Frank Ormsby, zijn opleiding had gekregen. Al in de jaren '60 was het daar een kweekplaats van dichters geworden, waar bijvoorbeeld een sterk talent als Seamus Heaney zijn literaire vorming had opgedaan.

In 1973 verscheen bij Faber de bundel die als het werkelijke debuut van Muldoon wordt beschouwd: New Weather. Daarmee werd zijn roem als dichter gevestigd en in de jaren die volgden heeft hij met twee niet al te omvangrijke bundels behoedzaam die reputatie bevestigd: Mules verscheen in 1977, Why Brownlee Left in 1980. Het werk van Muldoon lijkt op zijn plaats in het poëziefonds van de Londense uitgeverij Faber & Faber, waar kwalificaties als ‘helder’ en ‘berust’ op van toepassing zijn, of de dichters nu een moderne of een traditionele stijl volgen.

De recente bundel Why Brownlee Left wordt afgesloten door het lange vertellende gedicht ‘Immram’, dat uit dertig strofen van elk tien regels bestaat. Tegen het decor van de wereldstad New York onderneemt de ik van de vertelling een speurtocht naar feiten over zijn vader, daartoe geprikkeld door een beledigende opmerking van een mede-speler in een biljarthal.

Hiermee levert Muldoon een ironisch poëtisch commentaar op de 9e-eeuwse tekst ‘Immram curaig Máele Dúin’, de ‘Reis van de boot van Máel Dúin’. De hoofdpersoon van dit oude verhaal krijgt tijdens een spel de sarcastische opmerking te horen, dat hij beter zijn omgekomen vader kan gaan wreken. Dat is voor Máel Dúin de aanleiding om een reis te ondernemen naar het eiland waar zijn vaders tegenstander huist, maar voor hij daar belandt moet hij met zijn reisgenoten een onvrijwillige tocht langs een reeks wonderbaarlijke eilanden maken. Er is uit de oud-Ierse literatuur meer dan één Immram overgeleverd, en een ervan is als de ‘Reis van Sinte Brandaan’ ook in onze Middeleeuwse letteren terechtgekomen.

Paul Muldoon.

Muldoon knoopt met zijn ‘Immram’ dus bij een traditie aan, hoezeer zijn verhaal ook van het oud-Ierse voorbeeld verschilt. De speurtocht van zijn alter ego voert hem via obscure nachtclubs en dure hotels de louche èn fantastische wereld van de narcotica binnen. Dat levert een effect op, dat nachtmerrieachtig en grillig is op een 20e-eeuwse niveau, zoals de belevenissen van Máel Dúin dat op vroeg-middeleeuwse wijze waren. Waar er directe verbindingen tussen voorbeeld en ‘navolging’ zijn, is het verband duidelijk ironisch bedoeld. Zo is Muldoon's 22e strofe een echo van de episode van Máel Dúin's verblijf op het Eiland van de Vrouwen, van de sexuele verlokking:

We counted thirty-odd of those brown-eyed girls
Who ought to be in the pictures,
Bronzed, bleached, bare-breasted,
Bare-assed tot a man,
All sitting, cross-legged, in a circle -

Maar ook de kluizenaar die tegen het eind van het oorspronkelijke verhaal Máel Dúin aanspoort geen wraak te nemen, komt aan het slot van Muldoon's ‘Immram’ op de proppen, uiteindelijk dezelfde, maar zijn situatie en zijn tekst zijn een parodie; hij zit in een geheim vertrek van het dure hotel.

He was huddled on an old orthopaedic mattress,
The makings of a skeleton,
Naked for a pair of draw-string shorts.
His hair was waistlength, as was his beard.
He was covered in bedsores.
He raised one talon.
‘I forgive you,’ he croaked. ‘And I forget.
On your way out, you tell that bastard
To bring me a dish of rice-cream.
I want Baskin-Robbins banana-nut ice-cream.’

[p. 91]

Na deze ontmoeting laat Muldoon zijn hoofdpersoon het hotel verlaten en gelukkig, ‘like any other pilgrim’, terugkeren naar de biljarthal van waaruit hij vertrokken was. Voor hij het hotel verlaat, kruisen opnieuw Alfred Tennyson en diens echtgenote zijn pad. Dit is een knipoog naar ‘The Voyage of Maeldune’ van deze 19e-eeuwse Engelse dichter, maar misschien ook wel meer dan dat. Tennyson legt aan het slot van zijn korte Maeldune-versie sterk de nadruk op de verzoeningsgezinde boodschap, die ook de moraal van het oud-Ierse, in christelijke geest geschreven, origineel is. Maar voor de ik van Muldoon's ‘Immram’ is er niets te verzoenen. Hij is de waarheid over zijn vader te weten gekomen: ‘This was how it was. My father had been a mule’ Als lastdrager voor de grote handelaren had hij heel Zuid-Amerika doorreisd, en ondanks mijn fouten is dit kennelijk voor de zoon voldoende om voldaan over zijn vader naar zijn uitgangspunt terug te keren.

Als ik hier aan Muldoon's ‘Immram’ zoveel aandacht besteed, is dat niet alleen omdat het in de drie bundels van de jonge dichter qua opzet het meest ambitieuze gedicht is, en ook niet omdat het een soort bekroning van diens werk zou zijn. Dat is het zeker niet. De ‘Immram’, hoe leesbaar en amusant ook, veraadt zijn eigen sfeer van dooltocht door een onderwereld door een overmaat aan, soms al te jolige, nadrukkelijkheid in toespelingen op het voorbeeld en op andere literaire bronnen en zit daarmee ook te vast in het kielzog van wat al door Eliot begonnen was.

Muldoon heeft in ‘Immram’ een woordspeling met zijn naam de vorm van een nieuwe legende gegeven, en dat lijkt - achteraf gezien - het vanzelfsprekend uitvloeisel van een thematiek die in alle drie de bundels is aan te treffen. Expliciet is de voorbereiding in Why Brownlee Left te vinden in het korte gedicht ‘Immrama’ (het woord staat hier in het meervoud):

I, too, have trailed my father's spirit
From the mud-walled cabin behind the mountain
Where he was born and bred -

Ook dit is een spoor dat naar Argentinië en Brazilië leidt, waarbij aangetekend kan worden dat de naam ‘Brazil’ in een Iers gedicht dubbelzinnig is, omdat Hy Brazil de naam van het overzeese geluksland is uit de oude dagen, van eilanden als waar Máel Dúin belandde.

Dit gedicht volgt in de bundel direct op het titelgedicht ‘Why Brownlee Left’, dat vertelt hoe een man die niets te wensen heeft op een morgen in het voorjaar spoorloos verdwijnt, zo van het ploegen weggelopen:

Why Brownlee left, and where he went,
Is a mystery even now.
For if a man should have been content
It was him; two acres of barley,
One of potatoes, four bullocks,
A milker, a slated farmhouse.
He was last seen going out to plough
On a March morning, bright and early.

By noon Brownlee was famous:
They had found all abandoned, with
The last rig unbroken, his pair of black
Horses, like man and wife,
Shifting their weight from foot to
Foot, and gazing into the future.

De vader wiens wegen de dichter naspeurt, was een man van twee werelden, van de armoedige Ierse boerenhut en van het exotische Zuid-Amerika, wat in de grote ‘Immram’ uitgroeide tot een achtergrond voor avontuurlijke narcotica-smokkel. Brownlee is een man die uit twee werelden verdwenen is, beroemd geworden door weg te gaan en nergens aan te komen. Meer nog dan in het grote gedicht, heeft Muldoon hier de apotheose van het reis-motief dat zijn gedichten beheerst. Brownlee doorbreekt alle conventies en is daarin even a-moreel als de cynische grijsaard aan het slot van de ‘Immram’, die de moraal van het origineel parodieert.

Brownlee is de ideale reiziger, omdat hij erin slaagt in zijn reis op te lossen. Als de reiziger spoorloos is, blijft de reis over als onderwerp voor vrije fantasie. Reizen heeft bij Muldoon altijd iets geheimzinnigs en daarvan geeft de bundel New Weather een mooie illustratie in het gedicht ‘Good Friday, 1971. Driving Westward’. Op het eerste gezicht is het een realistisch reisverslag in dichtvorm. De ik maakt een autotocht naar de westkust van Donegal in de Ierse Republiek en neemt een meisje als liftster mee. De tocht is geografisch te volgen: ‘Through Ballygawley, Omagh and Strabane.’ Onderweg lijkt een ongeval plaats te vinden, althans dat meent het meisje: ‘she thought we hit something big’. De ik van het verhaal wil nergens van weten en bij aankomst op het reisdoel is het: ‘I happy and she convinced / Of the death of more than lamb or herring.’ Zoals meestal bij Muldoon het geval is, moeten we op allerlei dubbele bodems verdacht zijn. Dit gedicht laat zich - de titel ook in aanmerking genomen - lezen als een afscheid van schuld en verantwoordelijkheid, een bevrijding van ethische lasten die preludeert op het slot van de ‘Immram’.

Nu kan een dergelijke voorstelling van zaken doen veronderstellen, dat Muldoon bijvoorbeeld met een superieure, esthetische onverschilligheid tegenover de werkelijkheid zou staan, als een verlate 19e-eeuwse decadent. Niets is minder waar. Een dichter uit Noord-Ierland die niet voorgoed afscheid heeft genomen van zijn achtergronden, zou onwaarachtig klinken, als de tragische werkelijkheid van zijn land zich in zijn werk niet op een of andere wijze zou weerspiegelen. Zeker als het, zoals bij Muldoon het geval is, een dichter van katholieken huize is. De verscheurdheid van Noord-Ierland is bij hem onnadrukkelijk maar zeer voelbaar aanwezig, zoals het korte versje ‘Ireland’ (uit: Why Brownlee Left) demonstreert, waar onder de wat laconieke woorden de spanning van actie en dreiging voelbaar is:

The Volkswagen parked in the gap,
But gently ticking over.
You wonder if it's lovers
And not men hurrying back
Across two fields and a river.

Ook het gedicht over de spoorloos verdwenen Brownlee kan vanuit deze gezichtshoek geïnterpreteerd worden, als we denken aan het slotbeeld van de paarden die in de toekomst staren. Dat lijkt misschien wat te veel op een opgedrongen interpretatie, maar het hoort bij de werkwijze van Muldoon om de actualiteit op een indirecte wijze zichtbaar te maken. Soldaten en verzetstrijders zijn maar een heel enkele keer direct aan te treffen. Een mooi voorbeeld van dat indirecte vind ik in Mules het gedicht ‘The Narrow Road to The Deep North’, dat in de titel duidelijk naar het Ierse Noorden lijkt te verwijzen, maar dat gaat over een Japanse soldaat die na dertig jaar uit het bos komt en dan ziet dat het te laat is om zijn zwaard te breken, te laat ‘To be right of wrong.’ Maar niet te laat om naar zijn gewone boerenleven terug te gaan, en daarin lijkt deze soldaat het spiegelbeeld van Brownlee te zijn.

Voor de reiziger is het een dwingende vraag, of wie weggegaan terug kan keren, en aan die vraag is al in de oude mythologische literatuur van Ierland een verhaal gewijd, dat over Oisin die naar een overzees paradijseiland mocht vertrekken, waar de tijd niet bestaat, en die Ierland nog eenmaal terug wil zien en dan de waarschuwing meekrijgt de grond niet aan te raken. Muldoon schreef over hem een sonnet, waarin zijn terugkeer en dood geen tragische vergissing zijn, maar een bewuste keus. Zo zal ook Brownlee nog wel eens terug kunnen komen:

[p. 92]

 

When Oisin came back to Ireland

 

After three hundred years

 

On one of those enchanted islands

 

Somewhere in the Western Seas,

 

 

 

He thought on nothing of dismounting

 

From his enchanted steed

 

To be one again with the mountains,

 

The bogs and the little fields.

 

 

 

There and then he began to stoop,

 

His hair, and all his teeth, fell out,

 

A mildewed belt, a rustled buckle.

 

The clays were heavy, black or yellow,

 

Those were the colours of his boots.

 

And I know something of how he felt.

Het land van herkomst is de bodem waarmee men verbonden is, maar waarmee men ook veroudert. Het reisdoel is altijd nieuw. Daar komt in dit gedicht nog bij, dat het deel uitmaakt van de cyclus ‘Armageddon, Armageddon’, die de bundel Mules afsluit en waarin een ander gezicht over een treinreis terug naar huis vertelt en zinspeelt op blokkades en versperde spoorbanen, en ook die reis is een terugkeer uit een Land van de Jeugdigen.

De reiziger verkeert met zijn twee landen in een riskante positie, maar er kan van hem ook gezegd worden: ‘Should they not have the best of two worlds?’ Door deze regel hier aan te halen, lijkt hij uit zijn verband gerukt, want het is de beginregel van het gedicht ‘Mules’, dat over het muildier gaat, maar dat dit als mengvorm van ezel en paard voor Muldoon een symbolische waarde heeft, kunnen we afleiden uit het feit dat hij zijn tweede bundel ernaar noemde. Daarin staat ook een direct autobiografische gedicht, dat ‘The Mixed Marriage’ heet en een beeld van zijn ouders geeft als van twee mensen uit totaal verschillende werelden: ‘My father was a servant-boy, en ‘My mother was the schoolmistress’, maar bovendien: ‘She had read one volume of Proust’ en ‘He knew the cure for farcy’. Zo is de dichter geestelijk door een zeer gemengde afkomst bepaald, een afkomst die hem wel tot de dichterlijke reiziger moest maken die hij werd. Dat hij bovendien een vader in zijn gedichten invoert, van wie hij in de ‘Immram’ zegt: ‘My father had been a mule’, versterkt dit motief. Het gaat hier om meer dan diens functie van lastdier voor de grote handelaren. ‘Mule’ heeft dezelfde etymologische herkomst als ‘mulatto’ en op een gedeeltelijk zwarte afkomst werd ook in het begin van het gedicht gezinspeeld.

Dit leven in twee werelden, deze gemengde afkomst, maakt het bestaan gecompliceerder:

The world's less simple for being travelled,
Though. In each, fresh, neutral place
Where our differences might have been settled
There were men sitting down to talk of peace
Who began with the shape of the table.

Een slotregel die - als het nog nodig was - demonstreert, dat de werkelijkheid van politiek geharrewar de dichter niet ontgaat, maar ook dat de problemen in feite mee op reis gaan.

Maar hoe belangrijk het reizen ook is, het land van herkomst laat in Muldoon's poëzie evengoed zijn rechten gelden, en het beeld dat hij ervan geeft, is een van de aantrekkelijkste kanten van zijn werk. De streek waar hij opgroeide, wordt niet - zoals bij Seamus Heaney - tot een mythische voedingsbodem voor zijn dichterschap, al grenzen de landstreken van beide dichters aan elkaar. Heaney's geboortestreek is het land bij de noordwestelijke oever van Lough Neagh, het grote meer ten westen van Belfast. Muldoon bracht zijn jeugd door in The Moy, aan de rivier Blackwater, ten zuidwesten van hetzelfde meer. Plaatsnamen uit die omgeving kan men in zijn gedichten herhaaldelijk aantreffen en dit gevoel voor lokale geografie deelt hij niet alleen met Heaney, het is meer Ierse dichters eigen en ze hebben er een voorbeeld aan in het werk van Yeats. Niet ver van The Moy ligt de stad Armagh, die volgens een oude sage door de Macha gesticht zou zijn als het fort Emain Macha, ons welbekend uit Roland Holst's Deirdre en de zonen van Usnach. Als personificatie van het golvende landschap komt Macha voor in een gedicht uit New Weather. In het prachtige ‘Dancers at the Moy’ uit dezelfde bundel wordt de rivier verbeeld als ‘Black once with mares / And their stallions’, een half-mythologische voorstelling waarin paarden en golven zich vermengen. Deze hang naar de sfeer van mythen en sagen, maakt in de tweede bundel van Muldoon plaats voor een meer naar het anekdotische neigend realisme. Jeugdherinneringen en voorvallen uit het leven in die hoek van Ulster nemen een belangrijke plaats in. Zo is er het gedicht over een gebeurtenis in ‘The Big House’, waarin de landheer op een geheimzinnige wijze om het leven komt en waarin de Nederlandse lezer tot zijn verrassing een Mrs. de Groot kan zien figureren.

Door de bewegelijkheid van de reiziger verandert zijn blikveld steeds weer, beelden vermengen zich, en een gemengde afkomst - in welke zin ook - is een bevestiging van die levenshouding, die het mogelijk te wisselen, bindingen los te laten, a-moreel te zijn als men dat zo wil noemen. Er is in de drie bundels misschien geen gedicht dat dit zo goed uitdrukt als ‘The Centaurs’ uit Mules:

I can think of William of Orange,
Prince of gasworks-wall and gable-end.
A plodding, snow-white charger
On the green, grassy slopes of the Boyne,
The milk-cart swimming against the current

Of our own backstreet. Hernan Cortes
Is mustering his cavalcade on the pavement,
Lifting his shield like the lid of a garbage-can.
His eyes are fixed on a river of Aztec silver,
He whinnies and paws the earth

For our amazement. And Saul of Tarsus,
The stone he picked up once has grown into a hoof.
He slings the saddle-bags over his haunches,
Lengthening his reins, loosening his girth,
To thunder down the long road to Damascus.

De kentaur is, als metafoor of als symbool, van dezelfde orde als het muldier: een kruising van twee werelden. En in dit gedicht wordt van alles met elkaar gekruist. We zien de geloofsheld en de veroveraar van Mexico als paardmens voorgesteld, en als ooit een dichter de dingen nieuw maakt, dan gebeurt dat hier wel: wie heeft zich eerder deze voorstelling van Saulus gemaakt, dreunend langs de weg naar Damascus? Met zijn eerste kentaur blijft Muldoon dicht bij huis. Willem van Oranje, die de katholieke Jacobus in 1690 aan de Boyne versloeg, is nog altijd de held van de Noordierse protestanten, de Organisten. Zijn beeld vermengt zich daarom met beelden van de alledaagse stad: de muur van de gasfabriek, de melkkar, de armoedige buurt. Het zijn beelden die ook opnieuw laten zien, dat Muldoon een dichter van de stad is, voor wie de mythische Macha vooral de stichtster van een stad is. De ervaringen van de stad zijn verwarrend en chaotisch en vinden daarom een goede uitdrukkingsvorm in voorstellingen als die van de kentaur. En het dichterschap is een ‘immram’, een wonderreis langs ervaringen die verwarrend, verbijsterend, maar ook fantastisch kunnen zijn, een reis die zo lang ze duurt, bevrijding brengt, maar waarbij het land van herkomst altijd blijft trekken. Daarom is Muldoon als dichter zo Iers als Oisin, die ook een zanger was.