Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 42]

Aldert Walrecht
De ‘Madeleine’ van Cees Nooteboom

In Ik probeer mijn pen, atlas van de Nederlandse letterkunde (1979) wordt een mogelijke invloed van Hans Lodeizen op het vroege werk van Nooteboom (1933) verondersteld. En wie iets over Lodeizen weet, herinnert zich diens bijnaam De Perk van de Vijftigers. Jacques Perk (1859-1881) stierf op 22-jarige leeftijd aan tbc en wordt wel de voorloper van de 80-ers genoemd; Lodeizen (1924-1950) werd ook erg jong door dezelfde ziekte geveld en zijn bundel Het innerlijk behang (1949) kreeg daardoor ongeveer dezelfde glans als de Mathilde-cyclus, na de dood van Perk. De ‘achteraffers’ - zoals Annie M.G. Schmidt deze lieden zou noemen - hebben het na de dood van deze jonggestorvenen vastgelegd: ‘Leef snel, ga gauw dood, dan blijft er een prachtig lijk over om te bewenen...’

Cees (Spreek uit: Sees!) Nooteboom heeft deze raad niet opgevolgd en daarom heeft hij dan ook nooit een ere-naam gekregen in de Nederlandse literatuur, een ere-naam die hij zeker gekregen zou hebben als hij direct na zijn eerste werk - Philip en de anderen, gepubliceerd op 21-jarige leeftijd, in 1954 - gestorven was. Alleen het begin van deze kleine roman bevat namelijk reeds zoveel glans, zoveel zuiver vertederends, dat ik het tot voor kort altijd jammer heb gevonden dat Cees Nooteboom niet direct daarop in een sanatorium moest worden opgenomen, met alle literaire hagiografie vandien. In de romantische reeks van jonggestorvenen-dichters-vol-zuiverheid hadden we dan eindelijk ook eens een jonggestorven prozaschrijver in onze letterkundige gelederen gekregen, waar we zelfs in het buitenland eer mee hadden kunnen inleggen, want wie vergeet ooit die eerste bladzijden van Philip en de anderen nadat hij ze gelezen heeft? Ik heb ze bewaard; hier komen ze:

Mijn oom Antonin Alexander was een vreemde man. Toen ik hem de eerste keer zag, was ik tien jaar en hij ongeveer zeventig. Hij woonde in een lelijk, ontzaggelijk groot huis in het Gooi, dat volgestopt was met de meest eigenaardige, nutteloze en afschuwelijke meubels. Ik was toen nog erg klein en ik kon nièt bij de bel. Op de deur bonzen of met de brievenbus klepperen, zoals ik anders altijd deed durfde ik hier niet. Ten einde raad ben ik toen maar rond het huis gelopen. Mijn oom Alexander zat in een manke crapaud van verschoten paarse pluche, met drie gelige antimakassars, en hij was inderdaad de vreemdste man die ik ooit gezien had. Aan elke hand droeg hij twee ringen, en pas later, toen ik er na zes jaar voor de tweede keer kwam om er te blijven, kon ik zien dat het goud koper was, en de rode en de groene stenen (ik heb een oom, die draagt robijnen en smaragden) gekleurd glas. ‘Ben jij Philp?’ vroeg hij.

‘Ja oom’, zei ik tegen de figuur in de stoel. Ik zag alleen maar de handen. Zijn hoofd was in de schaduw.

‘Heb je iets voor me meegebracht?’ vroeg de stem weer. Ik had niets meegebracht en ik zei: ‘Ik geloof het niet, oom.’ ‘Je moet toch iets meebrengen.’

Ik denk niet, dat ik dat toen gek vond. Als er iemand kwam, moest hij eigenlijk iets meebrengen. Ik zette mijn koffertje neer en liep terug, de straat op. In de tuin naast die van mijn oom Alexander had ik rhododendrons gezien en ik ging voorzichtig het hek binnen en sneed er met mijn zakmes een paar af.

Cees Nooteboom (foto Steye Raviez).

Voor de tweede keer stond ik voor het terras.

‘Ik heb bloemen voor u meegebracht, oom’ zei ik. Hij stond op en voor het eerst zag ik zijn gezicht.

‘Ik stel dit buitengewoon op prijs,’ zei hij - en hij maakte een kleine buiging. ‘Zullen wij een feest vieren?’

Hij wachtte mijn antwoord niet af en trok mij aan zijn hand mee naar binnen. Ergens deed hij een klein lampje aan, zodat de wonderlijke kamer gelig verlicht werd Die kamer was vol stoelen in het midden - langs de muren stonden drie sofa's vol zachte beige en grijze kussens. Voor de muur, waarin de terrasdeuren gemaakt waren, stond een soort piano, waarvan ik later hoorde dat het een clavecimbel was.

Hij zette me op een sofa en zei: ‘ga maar liggen, neem maar veel kussens.’ Zelf ging hij op een andere sofa liggen, langs de muur tegenover de mijne, en toen kon ik hem niet meer zien, vanwege de hoge ruggen van de stoelen die tussen ons in stonden.

‘Wij moeten dus een feest vieren,’ zei hij. ‘Wat doe je graag?’

Ik las graag en ik keek graag plaatjes, maar dat kun je op een feest niet doen, dacht ik - dus dat zei ik niet. Ik dacht even na en zei: ‘'s avonds laat in een bus rijden, of 's nachts.’

Ik wachtte op een bevestiging, maar die kwam niet.

‘Aan het water zitten,’ zei ik, ‘en in de regen lopen en soms iemand kussen.’

‘Wie,’ vroeg hij - ‘niemand die ik ken,’ zei ik, maar dat was

[p. 43]

niet waar.

Ik hoorde hoe hij opstond en naar mijn sofa toeliep.

‘Wij gaan een feest vieren,’ zei hij - ‘Wij gaan eerst met de bus naar Loenen, en dan weer terug naar Loosdrecht. Daar gaan we aan het water zitten en misschien drinken we wel iets. Daarna gaan we weer met de bus naar huis. Kom.’

Zo heb ik mijn oom Alexander leren kennen. Hij had een oud, wittig gezicht, waarin alle lijnen naar beneden liepen - een mooie dunne neus en dikke, zwarte wenkbrauwen, als oude rafelige vogels.

Zijn mond was lang, en rozig, en meestal droeg mijn oom Alexander een joods kapje, hoewel hij geen Jood was. Ik denk dat hij onder het kapje geen haren had, maar dat weet ik niet zeker. Die avond was het eerste echte feest, dat ik ooit heb meegemaakt.

Er waren haast geen mensen in de bus, en ik dacht - een autobus in de nacht is als een eiland, waar je bijna alleen op woont. Je kunt je gezicht zien in de ramen en je hoort het zachte praten van de mensen als kleuren aan het geluid van de motor. Het gele licht van de kleine lampjes maakt de dingen binnen en buiten anders en het nikkel schokkert door de stenen van de weg. Omdat er zo weinig mensen zijn, stopt de bus haast nooit en je kunt dan denken hoe hij er van buiten af uit moet zien, als hij over de dijk rijdt met de grote ogen voor, de gele vierkantjes van de ramen en het rode licht achter.

Mijn oom Alexander kwam niet naast mij zitten - hij ging helemaal naar een ander hoek, ‘want anders is het geen feest meer, als je tegen elkaar moet praten,’ zei hij. En dat is waar. Als ik achterom in de ruit keek, zag ik hem zitten. Het was alsof hij sliep, maar zijn handen bewogen over het koffertje, dat hij had meegenomen. Ik had hem wel willen vragen, wat er in het koffertje zat, maar ik dacht dat hij het misschien toch niet zou zeggen.

In Loosdrecht stapten we uit, en liepen tot we aan de plas kwamen.

Daar maakte mijn oom Alexander het koffertje open en haalde er een oud stuk zeildoek uit, dat hij over het gras legde, omdat het zo nat was.

Wij gingen zitten naar de maan, die groenig vóór ons in het water wiebelde en hoorden het geschuifel van de koeien in het weiland aan de andere kant van de dijk. Er waren ook nevels en kleine mistsluiers over het water en vreemde kleine geluiden in de nacht, zodat ik eerst niet merkte dat mijn oom Alexander misschien wel zachtjes huilde.

Ik zei: ‘huilt u, oom?’

‘Nee, ik huil niet,’ zei mijn oom, en toen wist ik zeker dat hij wel huilde en ik vroeg hem: ‘waarom bent u niet getrouwd?’ Maar hij zei: ‘ik ben wel getrouwd. Ik ben met mezelf getrouwd.’ En hij dronk iets uit een klein, plat flesje, dat hij in zijn binnenzak had (Courvoisier stond op, maar dat kon ik toen niet uitspreken) en ging verder: ‘Ik ben wel getrouwd. Heb je wel eens van de metamorphoses van Ovidius gehoord?’ Ik had er nog nooit van gehoord, maar hij zei dat het er niet toe deed, want dat het er eigenlijk ook niet zoveel mee te maken had.

‘Ik ben met mezelf getrouwd,’ zei hij. Niet met mezelf, zoals ik eerst was, maar met een herinnering, die mij geworden is. Begrijpt je dat?’ vroeg hij.

‘Nee oom,’ zei ik.

‘Goed,’ zei oom Alexander, en hij vroeg of ik chocola lustte, maar ik hield niet van chocolade, zodat hij de repen, die hij voor mij had meegebracht, zelf opat. Daarna vouwden wij samen het zeil weer tot een kleine rechthoek en deden het in het koffertje. Over de dijk wandelden we terug naar de bushalte, en toen we bij de huizen van de mensen kwamen, roken we de jasmijn en we hoorden hoe het water tegen de roeibootjes aan de steiger bewoog. Bij de bushalte zagen we een meisje in een rode jas, dat afscheid nam van haar vriend. Ik zag hoe ze met een vlug gebaar haar hand achter in zijn hals legde en zijn hoofd naar haar mond trok. Ze kuste hem op zijn mond, maar heel kort, en ging toen vlug de bus in. Toen wij in de bus kwamen, was ze al iemand anders geworden. Mijn oom Alexander kwam naast me zitten, dus ik begreep dat het feest toen afgelopen was. In Hilversum hielp de conducteur hem uitstappen, want hij was nu erg moe geworden en hij zag er heel erg oud uit.

‘Vannacht zal ik voor je spelen,’ zei hij - want het was nacht geworden en het was heel stil op straat.

‘Hoe spelen?’ vroeg ik, maar hij gaf geen antwoord. Eigenlijk lette hij niet meer zo op mij, ook niet toen wij weer thuis waren, in de kamer.

Hij ging achter het clavecimbel zitten en ik ging achter hem staan en keek naar zijn handen, die het sleuteltje twee keer ronddraaiden en daarna het deksel opentilden. ‘Partita,’ zei hij - ‘symphonie’ - en hij begon te spelen. Ik had het nooit eerder gehoord, en ik dacht, dat alleen mijn oom Alexander dit kon. Het klonk als heel lang geleden, en toen ik weer op mijn sofa ging liggen, werd het erg ver weg.

Ik kon allerlei dingen zien in de tuin, en het was alsof alles bij de muziek hoorde, en bij het zachte snuiven van mijn oom Alexander.

Af en toe zei hij opeens iets.

‘Sarabande’ riep hij, ‘sarabande.’ En later: ‘menuet.’

De kamer werd vol van het geluid en ik wilde, dat hij nooit meer op zou houden, omdat ik voelde dat het bijna uit was. Toen hij opgehouden was, hoorde ik hoe hij hijgde, want hij was al een oud man. Hij bleef even zo zitten, maar toen stond hij op en draaide zich naar mij toe. Zijn ogen schitterden en ze waren heel groot en donkergroen, en hij fladderde met zijn grote witte handen.

‘Waarom sta je niet op?’ zei hij, ‘je moet opstaan.’

Ik stond op en ging naar hem toe.

‘Hier is mijnheer Bach,’ zei hij.

Ik zag niemand, maar hij zag heel zeker wel iemand, want hij lachte zo vreemd en zei: ‘dit is Philip, Philip Emmanuel.’

Ik wist niet dat ik ook Emmanuel heette, maar ze vertelden mij later, dat mijn oom Alexander er bij mijn geboorte op aangedrongen had, omdat een van de zonen van Bach zo heette. ‘Geef mijnheer Bach een hand,’ zei mijn oom. ‘Toe dan, geef hem maar een hand.’

Ik geloof niet dat ik bang was - ik stak mijn hand uit in de kamer, en deed alsof ik een hand schudde. Op de muur zag ik plotseling een gravure van een dikke man meteen hoop krullen, die mij vriendelijk, maar van erg ver, aankeek.

J.S. Bach, stond er onder.

‘Zo ja,’ zei mijn oom, ‘zo ja.’

‘Mag ik nu naar bed gaan, oom?’ vroeg ik - want ik was erg moe.

‘Naar bed? Ja, natuurlijk - wij moeten slapen,’ zei hij - en hij bracht me naar een klein kamertje met geel bloemetjesbehang en een oud ijzeren ledikant met koperen knoppen.

‘Er staat een po in het grijze kastje,’ zei hij, en hij ging weg. Ik ben meteen in slaap gevallen.

Inderdaad een vreemde man, die oom Antonin Alexander, maar je gaat wel - net als Philip - ontzettend veel van hem houden. Cees Nooteboom weet een sfeer over te brengen die ook vandaag - meer dan 25 jaar na dato - nog op geen enkele manier verbleekt is: de glans is bewaard, misschien zelfs nog verdiept, door de tijd. Als de ‘ridder’ Nooteboom toen was gestorven - na deze ene publikatie - zou men dit werkje zijn gaan koesteren als een uniek bezit; er zouden studies verschenen zijn over de achtergronden ervan. Wie was Nicole aan wie hij het boekje opdraagt, en wie notre ami aux cheveux gris? Welke betekenis hebben de citaten van Constantijn Huygens - Ces povres resveurs, ces amoureux enfants - en van Paul Eluard - Je rêve que je dors, je rêve que je rêve - voorin het boek? Heeft het werk van Nooteboom iets met een droom te maken? Of met een droom ín een droom? Welke rol worden aan jeugd en aan liefde toebedeeld? Waarom vertaalde men dit

[p. 44]

werkje in het Duits onder de titel ‘Das Paradis ist nebenan’? Waarom vertaalde men dit werkje überhaupt in het Duits!

Vragen, vragen, vragen, waarop nooit een antwoord werd gegeven, want Cees Nooteboom ging niet dood en gaf de kritiek niet de tijd om bij Philip en de anderen stil te blijven staan, ondanks de Anne Frank-prijs die hij er in 1957 voor kreeg. Nooteboom moest zo nodig dóórgaan-met-léven en met reizen en met schrijven en hij werd zo geprijsd en geprezen dat men Philip en de anderen vergat. In 1959 kreeg hij een Visser-Neerlandia-prijs voor De zwanen van de Theems, in 1963 de Van der Hoogt-prijs voor De ridder is gestorven, in 1969 de prijs voor dagbladjournalistiek voor De Parijse beroerte, in 1975 de poëzieprijs van de Gemeente Amsterdam voor Gemaakte gedichten en in 1978 de Jan Campertprijs voor Open als een schelp - dicht als een steen.

Aan het einde van dit artikel vindt men een overzichtje van het volledige werk van Nooteboom en ook van de kritieken die eraan gewijd werden, met alle onvolledigheid vandien. Er zullen in 1955/56 zeker méér artikelen aan Cees Nooteboom en Philip en de anderen gewijd zijn, maar het leven en de ontwikkeling van deze auteur dreven de critici ertoe zich op het nieuwe werk te richten. The show must go on!

Rituelen (1980)

Ondanks alle afleiding die Nooteboom gaf met zijn werk ná Philips en de anderen bleef hij voor mij altijd in de eerste plaats de schrijver van dát ene boek. Tenminste, tot voor kort. Want in het najaar van 1980 verscheen een nieuwe roman - Rituelen - die al z'n voorafgaande proza in de schaduw stelt, zélfs Philips en de anderen. Terwijl ik voordien altijd aan het jongetje Philip en zijn oom Antonio Alexander dacht, als ik de naam Nooteboom weer hoorde en zijn werk las, denk ik sinds kort meer aan de jongen Inni Wintrop en de oom-achtige figuur Arnold Taads. En op dezelfde manier als ik Nooteboom te kort doe door alleen maar Philip en één andere te tonen, geef ik ook weer slechts een zeer onvolledig beeld als ik een stukje uit Rituelen citeer - over Arnold Taads en de jongen Inni.

Eerst een beeld van Arnold Taads:

- De man die in de deuropening van het lage, witte, half in het bos verscholen huis stond en op zijn horloge keek was klein. Hij had een glazen oog - het rechter -, stond op hoge woudlopersschoenen en droeg een versleten indiaans jack met lange zeemleren franjes. Dit was in die lang vergeten dagen dat mensen nog pakken droegen, en dassen. Het gezicht van de man was bruin, maar vlak onder die ostentatieve gezondheid wordde iets anders, een grauwer, treuriger element. Een oog en geen oog, een gezonde en een ongezonde huid, een schallende stem uit een krampachtig, dwingend gezicht, een stem die bedoeld was voor en groter lichaam dan waar hij nu in huisde.

De jongen Inni is samen met zijn tante Thérèse Arnold Taads toegegaan, maar zij arriveerden tien minuten te vroeg en aangezien deze Arnold een man van de klok is, worden ze veroordeeld deze tien minuten buiten door te brengen. Na een komische struikeltocht door het bos keren ze precies op tijd terug, en dan lezen we in hoofdstuk 4:

Da capo. De man stond weer in de deuropening. Iedereen was tien minuten ouder geworden. Dit is al gebouwd, dacht Inni. Dezelfde opstelling, de eeuwige wederkeer. Zijn tante schuin voor hem, zodat de man hem zou kunnen zien. Maar hij keek niet. Ook de blik op het horloge liet hij nu achterwege, iedereen wist immers hoe laat het was. De grijze rechte straal van het ene oog dwaalde als een zoeklicht over de gestalte van Thérèse Donders. Van de drie mannen die daar stonden wisten alleen de chauffeur dat het met dennenaalden en harige doornen takjes volgestoken witte deux-pièces van zijn tante door Coco Chanel ontworpen was.

‘Dag Thérèse, wat zie je eruit!’

Nu pas keek de man naar Inni. Misschien kwam het door dat ene oog naar de bekekene had het gevoel dat hij gefotografeerd werd door een camera die niet kon missen, die hem opzoog, inslikte, ontwikkelde en hem voor altijd bijzette in een archief dat pas verloren zou gaan als die camera zou sterven.

‘Dat is een neefje van me.’

‘Zo. Ik heet Arnold Taads.’ De hand sloot om de zijne als een klem. ‘Hoe heet hij?’

‘Inni.’

‘Inni...’ de man liet de idiote naam even in de lucht hangen en sloeg hem toen weg. Inni vertelde de herkomst van zijn naam.

‘In jouw familie is iedereen gek,’ zei Arnold Taads. ‘Kom binnen.’

De orde die in het vertrek heerste was angstaanjagend. De enige vorm van toevalligheid was de hond, omdat hij bewoog. Het was, dacht Inni, een kamer als een wiskundesom. Alles hield elkaar in evenwicht, het klopte. Een bos bloemen, een kind, een ongehoorzame hond of een bezoeker die tien minuten te vroeg kwam zouden hier een onvoorstelbaar onheil aanrichten. De meubels waren glanzend en wit, van een calvinistische, haatdragende moderniteit. Het onverantwoordelijke zonlicht tekende hun geometrische schaduwen op het linoleum. Voor de tweede maal die middag voelde hij angst. Wat dat voor gevoel is? Alsof je een ogenblik lang iemand anders bent, iemand die niet in jouw lichaam zal wennen, zodat het pijn doet.

‘Ga zitten. Jij Thérèse, wilt een manzanilla. En wat wil jouw neef drinken?’

En nu, rechtstreeks, tegen Inni: ‘Wil jij een whisky?’

‘Dat heb ik nog nooit gedronken,’ zei Inni.

‘Goed. Dan schenk ik jou een whisky in. Jij proeft aandachtig, en daarna zeg je mij wat je ervan vindt.’

Herinnering. De raadselachtige wegen van de. Want wat gebeurde er niet allemaal in die volgende vijf minuten? Ten eerste was daar, letterlijk, die allereerste materiële whisky, het glas whisky dat hij daarna nooit meer zou drinken. Ten tweede de man aan wie hij zo vaak later in zijn leven zou denken als hij whisky zag, dronk, proefde. Aan die man, en daardoor aan zijn tante, en dus aan zichzelf. Daarmee was de whisky zijn madeleine geworden, het handvat aan het luik dat opgetild moet worden voor de grote afdaling in de schimmenwereld. En weer zullen ze daar zitten: de man recht, dat ene vreselijke oog loodrecht op hem gericht, de hand die de soda heeft ingeschonken nog op de terugweg naar een rustplaats in de buurt van zijn eigenaar. Zijn tante hangt, het hoofd achterover, de ogen afwezig, zwervend, haar benen strekkend, openend, sluitknd, op de te rechte, te harde stoel. Een dolorosa. Zichzelf kan hij niet zien.

‘En, hoe smaakt het?’ Hier werd een definitie verlangd, een protocol dat zijn zintuigen dienden op te maken voor ze door welke andere sensatie dan ook konden worden afgeleid.

‘Naar rook, en naar hazelnoot.’

Duizenden whiskys heeft hij daarna gedronken. Malts, bourbons, ryes, de beste en de slechtste, puur, met water, met soda, met gingerale, en soms, ineens, was die sensatie teruggekomen - rook, ja, en hazelnoot.

Bij elk belangrijk moment in je leven, dacht hij later, zou je een Arnold Taads moeten hebben, iemand die je vraagt exact te beschrijven wat je voelt, ruikt, proeft, denkt bij eerste angst, je eerste vernedering, je eerste vrouw, maar altijd op het ogenblik zelf zodat het protocol geldig zou blijven en de gedachte, de ervaring nooit meer verkleurd zou kunnen worden door latere vrouwen, angsten, vernederingen. Juist die benoeming van de eerste keer, rook en hazelnoot, zou de toon zetten voor alle latere ervaringen, want die zouden bepaald worden door de mate waarin ze van die eerste keer afweken, waarin ze die eerste keer, die nu immers voor altijd geijkt was, overtroffen of ervoor onderdeden, geen rook meer waren en geen hazel-

[p. 45]

noot. Nog een keer voor de eerste keer Amsterdam zien, nog een keer voor het eerst de geliefde binnengaan waar je al jaren mee bent, nog een keer voor het eerst een vrouwenborst in je hand hebben, strelen, en de gedachte die daarbij hoorde ongeschonden door de jaren heen bewaren, zodat al die latere keren, al die andere vormen met de tijd die eerste sensatie niet zouden kunnen verraden, ontkennen, bedekken. Arnold Taads had tenminste één zinnelijke ervaring voor hem geijkt, al die andere verdwenen, onherroepelijk, in latere lagen van zijn herinnering, gemengd, gecorrumpeerd, zoals zijn hand die die eerste borst gestreeld, de eerste dode ogen gesloten had zijn herinnering én zichzelf én die ene, eerste borst verraden had door zelf ouder te worden, te vervormen, een hand te worden met de eerste bruine sproeten van de ouderdom, met dikkere aderen, een gecorrumpeerde, bedorven, ervaren vijfenveertigjarige hand, een vroege boodschapper van de dood waarin die eerdere, smallere, blankere, aarzelende hand onherkenbaar, onterugvindbaar was op gelost, terwijl hij er nog steeds ‘mijn hand’ tegen zei en dat zou blijven doen tot een latere, levende hand hem dood op zijn lichaam zou leggen, gekruist over die andere, die er zo op leek.

Kijk, daar stáát het nu, wat ik bedoelde, toen ik het - in het begin al - over die ervaring van zuiverheid had die je zou willen vasthouden, maar die op allerlei manieren gecorrumpeerd wordt doordat de mens doorgaat met leven. Nieuwe ervaringen bedekken die eerste zuivere ervaringen... Nooteboom heeft het óók gezien; hij zal het mij niet kwalijk nemen dat ik Philip en de anderen zo graag ‘onbedekt’ door later werk had willen blijven lezen, want iedere ‘latere ervaring’ voerde me van zijn eerste maannacht, zijn kinderlijke feest, vandaan.

Met Rituelen - alleen reeds met de paar geciteerde bladzijden eruit - laat hij zien dat hij op de hoogte is van ‘het verraad’ dat op zuivere ervaringen gepleegd wordt door iedereen die de jeugd achter zich laat, en die het besluit neemt verder te leven, volwassen te worden enz. Volwassen. Misschien wordt het schrijverschap van Cees Nooteboom in dit boek pas écht volwassen, want net als Proust neemt hij alle latere ‘bedekkingen’ weg. In ‘Du côté de chez Swann’ op p. 476-477 komt een passage voor waarop Gilberte de ‘ik’ met tu en met zijn voornaam aanspreekt, en Proust schrijft dan: ‘Toen wat ik destijds gevoeld heb later weer bij me bovenkwam, heb ik daaruit het herinneringsbeeld losgemaakt dat ik een ogenblik zelf, naakt, in haar mond heb vastgehouden, zonder nog maar één van die regeltjes-van-fatsoen die... etc.’ Dat moment komt bij Nooteboom in ‘Rituelen’ óók voor, net als het einde van de passage: En onderwijl bereikte haar blik, die dezelfde nieuwe graad van vertrouwelijkheid kreeg als haar woorden, me ook directer, niet zonder blijk te geven van het besef, de vreugde en zelfs de dankbaarheid die hij bevatte doordat een glimlach hem vergezelde’.

De regeltjes-van-fatsoen hebben tot nu toe iedere bespreker er vanaf gehouden het motto uit de Canon van de Heilige Mis dat aan het deel Arnold Taads voorafgaat, volkomen tot zijn recht te laten komen: Neemt en drinkt allen hieruit, want dit is de kelk van mijn bloed, van het nieuw en eeuwig verbond, geheim van geloof, dat voor u en voor allen vergoten zal worden tot vergiffenis der zonden. Zo dikwijls gij dit doen zult, zult gij het doen ter gedachtenis aan Mij. Pas wanneer men de Rituelen niet beperkt tot de regeltjes-van-fatsoen van de theologie en de thee-o-logie, wordt het ‘bloed’ gezuiverd, van rood tot wit. Want vooral het ‘witte bloed’ dat op Proustiaanse wijze vergoten wordt, wordt tot een onvergetelijke ‘madeleine’, mét de ‘rook- en de hazelnoot-smaak’ van de whisky.

De ‘Madeleine’

Op een kille dag komt de ik-figuur uit Proust's ‘A la recherche du temps perdu’ mismoedig thuis en zijn moeder vraagt hem dan een kopje thee te gebruiken. Tegen zijn gewoonte in aanvaardt hij het, tezamen met een cake-achtig gebakje in de vorm van een Sint-Jacobsschelp dat in Frankrijk de naam ‘madeleine’ draagt. En als hij een stukje ervan in zijn mond stopt en er een slokje thee bij neemt, krijgt hij plotseling zo'n gevoel van verrukking dat alle kilte en mismoedigheid van hem afvallen. Hoe kan dat? Zo geweldig zijn smaak en geur van de madeleine en de thee toch niet? Nee, dit gevoel van verrukking moet door iets anders zijn ontstaan, en na bladzijden lang ‘rondgetast’ te hebben, ontdékt de ik-figuur het: die geur en smaak zijn verbonden met een glanzende jeugdherinnering...

Sindsdien is de madeleine voor iedereen die ook maar iets van Proust afweet het symbool geworden van een soort ‘startmotor’ die het verleden in beweging zet en de ‘verloren tijd’ weer levend maakt. Want vanaf het moment dat de madeleine en het kopje thee die ene glazende jeugdherinnering hebben teruggebracht, komen alle geuren en beelden en geluiden die deze herinnering omlijstten, óók weer naar boven.

Cees Nooteboom voegt daar zijn ont-dekking (het terugbrengen in onbedekte staat) aan toe: ‘Daarmee was de whisky zijn madeleine geworden...’; het staat er letterlijk. En terwijl ik zelf een slokje whisky neem om het nog eens na te proeven, laat Nooteboom mij ont-dekken hoe waar het is wat hij in de laatste alinea op een bijna Proustiaanse wijze met vele bijzinnen en bepalingen aan Proust toevoegt: alleen de intensiteit van het eerste werkelijk beleven - en vooral de benoeming ervanmaken dat die ervaring levend blijft, je leven lang: Bij elk belangrijk moment in je leven, dacht hij later, zou je een Arnold Taads moeten hebben, iemand die je vraagt exact te beschrijven wat je voelt, ruikt, proeft, denkt...

Zo'n Arnold Taads hebben de meesten nooit gehad, maar ze hebben nu Nooteboom, en ik denk (voel, ruik, proef) dat deze Nooteboom - meer nog dan die van Philip en de anderen - enkele inni-ge, zinnige herinneringen uit zijn whisky en thee laat opbloeien die niet alleen onvergetelijk zijn, maar die ook tot een intenser leven zullen bijdragen, een intenser be-leven. Van het leven zelf begrijpt hij niets; hij weet alleen dat er twee werelden zijn, die van leven en dood. En hij kiest voor het leven, met de rituelen ervan, die hij - ondanks de filosofie die soms opduikt - terugbrengt tot de intensiteit van ‘activiteiten’ die met elkaar versmelten: ruiken, proeven, voelen... denken, beschrijven. Vooral voor de jeugd waarvan de zintuiglijke gewaarwordingen nog niet gecorrumpeerd zijn kan Rituelen een nog grotere betekenis krijgen dan Philip en de anderen indertijd voor mij had, want Rituelen bevat een handleiding: het laat een madeleine zien, met daarnaast de mogelijkheid om die madeleine nooit meer te laten ‘verkleuren’. En ik richt me dan ook vooral tot de jeugdige lezers van Bzzlletin als ik aan het einde van dit ‘verhaal’ vol citaten het advies geef: Beschouw Cees Nooteboom gerust als jullie Arnold Taads. Waarschijnlijk zul je dan later beseffen dat het maar goed is dat hij ná Philip en de anderen nog is dóórgegaan met leven en beleven, en niet aan tbc gestorven is. Alleen het laatste hoofdstuk van Rituelen laat reeds voldoende zien dat Nooteboom in de levende wereld gelooft. Beter één madeleine in de hand dan tien in de lucht.