Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 87]

Margaretha Ferguson
Het Chinese mens-model in de kinderschoenen

De vraag die mij wat China betreft het meest bezighoudt luidt: hoe krijg je de mensen zo?

De gemiddelde westerling, die immers allang heeft uitgemaakt hoe de mens ‘is’, heeft het antwoord meestal zo bij de hand: hersenspoeling, onderdrukking en terreur. Want die zijn onontbeerlijk, wil je een samenleving laten functioneren waarin individualisme, persoonlijke ambitie, persoonlijk winstbejag, grote aandacht voor seksualiteit en eigen identiteit, zijn, of lijken te zijn, uitgebannen.

Hoe krijg je de mensen zo - zouden de Chinezen zich dat ook wel eens afvragen ten aanzien van ons? Zij observeren ons, lijkt mij, vanuit een nog sterker geconditioneerd bewustzijn dan wij hen. Bij de Chinezen (zo generaliserend spreken over één miljard mensen terwijl twee broertjes uit eenzelfde gezin, ook in China, al zo verschillènd zijn houdt onvermijdelijk vervorming en vervlakking in) wordt de belangstelling voor het westen en de westerse mens allereerst bepaald door het Chinees-nationale belang: wat weten, kunnen en doen de westerlingen beter dan wij, hoe kunnen wij van hen leren en het geleerde het beste aanwenden ten dienste van China's vooruitgang?

En is dat nu waar, in hoeverre is dat echt, die Chinese bekommernis om het heil van het land boven het heil van het individu? Zijn de van bovenaf opgelegde voorschriften voor persoonlijk gedrag (de na 1976 toegepaste liberalisering is net zo eenvormig, al blijft er voor de uitwerking grotere ruimte, in zijn aansporingen als de tucht uit vroeger jaren) deel geworden van het persoonlijk beleven, of blijft het buitenkant?

Het zijn vragen waarop ik geen antwoord durf te geven, ze gelden net zo goed voor mijzelf en mijn cultuur-genoten; de wetenschappelijke twist over het overheersen van ‘nature’ en ‘nurture’, tussen aanleg en milieu-factoren, is ook in de wetenschappelijke wereld nog niet ten einde.

Feit is dat marxistisch denkenden geneigd zijn een overwegende rol toe te kennen aan de milieu-factoren (onder milieu ook begrepen het gezin, de relatie tot de vader en moeder enzovoorts) en een grote mate van veranderbaarheid van de persoon als waarschijnlijk aannemen.

Een overheid die gelooft in een bepaald mens-model en gelooft dat het mogelijk is subjectieve, op het individu gerichte motivatie om te vormen tot een objectieve, op het collectief gerichte levenskracht, zal uiteraard kolossale aandacht moeten geven aan onderwijs en opvoeding.

De lectuur die men hierbij als uitstekend hulpmiddel gebruikt geeft, net als de lectuur voor volwassenen trouwens, een duidelijk beeld van wat men in China ziet als de juiste eigenschappen om aan te kweken en als de ideale figuren waarmee de jeugd zich dient te vereenzelvigen. Een hele stapel kinderboeken heb ik doorgelezen, weliswaar in Engelse vertaling, maar daaruit blijkt extra hoe volledig deze teksten door apparatsjiki moeten zijn goedgekeurd.

De boekjes werden me, min of meer officieel, met het verzoek ze eens voor te leggen aan een Nederlandse uitgever voor eventuele vertaling, ter lezing gegeven. De Engelstalige uitgaven lopen van 1973 tot 1979 en zijn alle uitgegeven door de Foreign Language Press in Peking.

Little Sisters of the Grassland is een schier ongelooflijk heldenverhaal uit 1973. Tekst en illustraties zijn vervaardigd door een speciaal daartoe gevormde groep uit de Shanghai-se filmstudio's, naar een tekenfilm van dezelfde titel. Die film heb ik bij toeval gezien in Londen, want in Nederland drong toen nog maar heel weinig door over het nieuwe China. In feite, doordat de film zo verrassend artistiek was, betekende dat voor mij een van de eerste stumulansen tot grotere belangstelling voor Mao en de zijnen.

Little Sisters of the Grassland speelt zich af in Binnen Mongolië en dat betekent iets, want alles wat er in China wordt gepubliceerd heeft een door de autoriteiten gewild doel. Opvallend veel kinderverhalen zijn gesitueerd in gebieden waar de zogeheten etnische minderheden wonen, dat zijn alle Chinezen die niet behoren tot het in aantal verre overwegende ras van de Hans. Geboortebeperking wordt door de nationale overheid onder de etnische minderheden met omzichtigheid gehanteerd, omdat men die andere rassen en volken niet (nog meer?) tegen zich in het harnas wil jagen.

Om de integratie tussen de onderscheidene, binnen de volksrepubliek wonende, minderheden te versterken, wordt groeiende aandacht gegeven aan het eigen karakter van die volkeren; zo gaat men deel uitmaken van elkanders Chinees-nationale bewustzijn. In alle boeken, zowel voor de jeugd als voor de volwassenen, valt dan ook op de zorgvuldigheid, de aandacht voor het detail, waarmee de onderling sterk afwijkende kleding, de natuurlijke gesteldheid, de bouw van de huizen, de gebruiksvoorwerpen en dergelijke worden afgebeeld.

Zo ook in het verhaal van de kleine Mongoolse zusjes die elf en negen jaar oud zijn. Hun vader is de schaapherder Sugel die hen dikwijls voorhoudt: ‘Voorzitter Mao is onze grote bevrijder. Hij toont ons de weg voorwaarts. Wij zouden altijd moeten luisteren naar wat voorzitter Mao zegt.’

Vader Sugel zit daarbij met gekruiste benen op een tapijt bij een lage vierkante tafel waar de zusjes naast elkaar op de knieën liggen, zo kunnen ze het makkelijkst lezen en luisteren. Naast het grote portret van voorzitter Mao is een radio te zien en een wekker, maar ook een spiegel met kwasten en meubilair en traditioneel-Mongoolse versieringen. Deze milieu-tekening lijkt te tenderen naar ‘Nationale eenheid met respect voor regionale en etnische verscheidenheid’.

Op een dag vinden de zusjes een verdwaald lammetje uit de naburige productiebrigade, en ook al is het ver weg en nadert het duister, ze brengen het terug want, ‘ze weten heel goed dat het toebehoort aan het collectief en dat iedereen de plicht heeft het te beschermen’. Voor die goede daad komt oom Batoe, partij-secretaris, hen belonen met voor ieder een exemplaar van voorzitter Mao's artikel Dien het Volk en van Het Verhaal van oom Lei Feng, de man uit het Volksbevrijdingsleger die zijn jonge leven gaf, om het volk te dienen.

Een andere dag zullen de meisjes hun vader even helpen met het hoeden van de schapen omdat hij wordt weggeroepen naar een koe die moeilijkheden heeft met baren. De kinderen worden overvallen door een verschrikkelijke sneeuwstorm. Bij een temperatuur van zevenendertig graden onder nul proberen zij

[p. 88]

met ware, door voorzitter Mao en gemeenschapsbesef geïnspireerde, heldenmoed de kudde bijeen te houden. Ze maken afschuwelijke avonturen door, de jongste krijgt een bevroren voet, maar geen moment vergeten zij hun verantwoordelijkheid tegenover de schapen (wier angst en paniek heel expressief getekend is). Pas na de hele duistere nacht te hebben doorgesjouwd worden de kinderen gevonden.

Het verhaal van de twee zusjes verspreidt zich over de steppen en door het hele land. Duizenden brieven en geschenken stromen binnen van nabij en ver, de wens uitsprekend te leren van door de meisjes aan de dag gelegde revolutionaire mentaliteit die ontberingen noch de dood vreest.

Voor de buitenlandse lezer had er eigenlijk nog bij moeten staan wat er met die geschenken is gebeurd. De Chinese lezertjes weten uit zichzelf wel dat die ingebracht zijn bij het collectief.

Wat de zusjes meemaken aan angstige avonturen wordt uitvoerig verteld. Dat gebeurt ook bij talrijke andere verhalen waarin kinderen een heldenrol vervullen. Vaak bestrijden zij volwassen vijanden (duidelijk herkenbare schurken waar geen zweempje goeds aan zit), in levensgevaarlijke situaties.

De kinderen worden altijd bewogen door de nobele aandrift het eigen collectief te beschermen tegen contra-revolutionaire spionnen. Want ook de misdaad in deze boeken is nadrukkelijk politiek gemotiveerd. Harde maatregelen worden niet geschroomd. Herhaaldelijk weten de kinderen de vijand van een tientallen meters hoge rots af te duwen zodat hij gegarandeerd te pletter valt (die schitterende, steile en slanke karstgebergten bijvoorbeeld die we op onze 1979-reis zo bewonderd hebben, waarvan zo'n poëtische werking uitging, die kun je echt uitstekend gebruiken om je vijanden ter dood te brengen leer ik nu uit de kinderboekjes).

Het verhaal Twee Pauwen (1975) vertelt over een kleine rode pionier van Tai'se nationaliteit die woont bij de rijstvelden langs de Lantsang rivier in de provincie Yunnan. Samen met zijn broertje vindt hij in het gras twee grote eendeëieren. Met veel moeite en tact krijgt men een kip ertoe op de eieren te gaan zitten broeden, en dan blijken er kleine pauwtjes uit te komen.

Grootvader vertelt de kinderen:

Lang, lang geleden kwam hier een zwerm gouden pauwen aanvliegen, rechtstreeks vanaf de zon. Ze spreidden hun schitterende veren uit en maakten zo een paradijs van zilveren katoenen- en gouden graanvelden. De pauwen dansten over het groene gras en over de gouden velden. Toen spreidden zij de staarten uit als gebloemde meisjesrokken en zongen melodieuze liederen, begeleid door fluitspelende jongens.

‘Deze legende’, aldus grootvader,

drukte de hoopvolle verwachtingen uit van het Tai'se volk dat onderdrukt en uitgebuit werd door landheren en tirannen. Het volk worstelde voort, altijd uitziend naar het opgaan van de zon. Tenslotte verdreef de zon de donkere wolken en de gouden pauwen kwamen naar het land van het Tai-volk toevliegen. Voorzitter Mao zond het Volks-

[p. 89]

bevrijdingsleger, en samen overwonnen we de tirannen en de landheren. Het Tai-volk stond op en nam de brede socialistische weg, gewezen door voorzitter Mao. Nu wordt ons leven iedere dag beter.

Intussen kan de aandachtige lezer en vooral plaatjeskijker heel wat leren van landschap, gewoonten, klederdrachten en folklore.

Het gehucht Walo (1977) heeft tot onderwerp de strijd van de slaven in dat gehucht, gelegen in de ‘ververwijderde’ (Peking-centrisch gedacht) Liangsjan-bergen, het tehuis van de etnische minderheid van het Yi-volk, tegen de reactionaire slaveneigenaar tijdens de democratische hervormingsbeweging. Dit is weliswaar een plaatjesboek met korte teksten, maar de (zeer instructieve) zwartwit platen waarop o.a. prachtige klederdrachten staan afgebeeld, zijn tamelijk ingewikkeld. In het voorwoord wordt de geschiedenis behandeld van de strijd tussen de Chinese Communistische Partij en ‘Kuomintangresten’; daarin wemelt het van woorden en termen die in Nederland bij veel volwassenen nog niet eens gemeengoed zijn, zoals etnische minderheid, half-koloniaal half-feodaal, conflicterende klassen, productie-middelen, reactionaire overheersing, regionale autonomie, klassenstrijd, nationale vervreemding tussen het Yi- en het Hanvolk, enzovoorts.

De Chinese jeugd mag dan anders opgevoed worden dan de onze, dat ze wordt domgehouden kun je moeilijk blijven beweren. Wij noemen het leren denken in deze terminologieën graag hersenspoeling, zonder ons voldoende rekenschap te geven aan welke vormen van hersenspoeling wijzelf onderhevig of onderhevig geweest zijn. Het voordeel bij ons is dat wij in de gelegenheid zijn uiteenlopende en tegenstrijdige vormen van hersenspoeling bij onszelf en bij anderen waar te nemen. Daardoor krijgen we, mits geestelijk aktief, meer kans daarvan afstand te nemen en kritisch te gaan denken. In de meeste socialistische landen komen die uiteenlopende en tegenstrijdige vormen niet tegelijkertijd aan bod, maar na elkaar, en dan weer opnieuw met dwingend monopolisme.

Kleine kinderen in China worden al heel vroeg beladen met naar onze mening volwassen verantwoordelijkheden. ‘Ik wil van het Volksbevrijdingsleger leren hoe de oostelijke toegang tot ons bergland te bewaken,’ heet het in het eveneens naar een tekenfilm vervaardigde De kleine kustwachten (1976). ‘Ik houd de wacht met een rood hart!’

In dit verhaal maakt de schurk zich meteen al verdacht door een verkeerde interpretatie van de bezigheid van de kinderen. ‘Zo, zijn jullie leuk aan het spelen?’ vraagt hij mierzoet. ‘Wij letten op de schapen,’ antwoordt Kleine Lung. In een poging het gesprek op gang te brengen zegt de gebaarde (ja, dat deugt ook al niet) spion: ‘O, wat een grote kudde voor één familie!’ Weer fout, stommerd! ‘Nee, nee!’ corrigeert Kleine Lung hem snel. ‘De schapen horen bij ons productie-team!’ En zo werd bij Kleine Lung gelukkig tijdig de argwaan gewekt.

De enkele boekjes uit 1979 die ik onder ogen heb gekregen zijn bestemd voor heel kleine kinderen, dus ik weet niet of het hierdoor komt dat er minder politieke verwijzingen in staan. Er is een Chinese versie van Roodkapje en de boze wolf die hier een beer is. Roodkapje heet Gouden Bloem. Gouden Bloem is ook al belast met het hoeden van de schapen en vol zorg voor haar jongere broertje. De beer krijgt geen politieke of politiek te duiden kwalificaties mee, hij is alleen maar puur slecht. En aan het eind wanneer alles goed komt (de beer hardstikke doodgespietst door Gouden Bloem, met net zo'n speer als je in de Peking Opera ziet), ‘komt de zon rood op in het oosten’.

In Voor mezelf zorgen (1979) vertelt een meisje van zo'n jaar of drie wat ze 's ochtends allemaal doet: opstaan eerder dan de zon op is, bed opmaken, tandenborstelen en gezicht wassen (‘ik heb nooit Mammie's hulp nodig’), kom en kroes weer op hun plaats zetten, haren kammen, zelf strik opdoen, pap opwarmen, speelgoed repareren, eigen kleertjes wassen en ophangen, kamer vegen, bloemen begieten.

Wat voor invloed hebben deze moraliserende, voorbeeld-stellende verhaaltjes waarin werkelijk levensgevaarlijke situaties en gevechten werkelijk op leven en dood in een omgeving met een sterk werkelijkheidsgehalte niet worden geschuwd, op gevoelens en gedragingen en bewustzijn van de jeugd? Hieronymus van Alphen's Mijn spelen is leren, mijn leren is spelen, en waarom zou mij dan 't leren vervelen? kun je haast beschouwen als een voorganger van de huidige Chinese opvoeding. Vergelijkingen tussen China en Nederland zijn niet te trekken om dezelfde reden als zoëven al genoemd t.a.v. zogenaamde hersenspoelingen: niet heel Nederland kreeg Hieronymus' versjes te lezen, en al leefden de kinderen die ze wel lazen in nog zo'n ouderwets Hollands-beschermd milieu, er was toch ook een overvloed aan andersoortige indrukken.

Lectuur, ook genoten in de vroege ontvankelijke jeugd, ook massaal en systematisch toegediend, werkt toch niet zo voorspelbaar als een rekensommetje. Giet in een kinderbrein zoveel brave verhaaltjes en je krijgt een uit te rekenen gehalte aan braafheid, giet er zoveel nationalisme en strijdlust en verantwoordelijkheidsgevoel en opofferingsbereidheid en gemeenschapszin en dan krijg je een voorspelbaar menselijk product, nee, zo lukt het ook in China niet.

De kinderen en jonge mensen die ik in 1974, in 1979 en in 1980 in China heb gezien en die dus producten zijn van een door maoïstische beginselen beheerste samenleving, gedragen zich wel zichtbaar anders dan ‘onze’ kinderen en jonge mensen. Maar hoe ver gaat dat? Die wisselingen in macht en de daarbij horende meningen, die zijn toch ook mogelijk gebleken onder alle conformisme door. De mensen die uiteenlopende geestelijke stromingen aanhangen hebben hun persoonlijkheid en hun overtuiging tijdens, en voor een deel misschien dankzij de onderdrukking door een andere stroming, kunnen ontwikkelen. Geen enkele régime heeft de mensen ooit een gereduceerde persoonlijkheid, een werkelijke botte uniformiteit in denken en oordelen, kunnen opdringen.

Maar noch in 1974, 1979 of 1980 ben ik ooit iets anders tegengekomen dan de overtuiging dat het land moet worden verdedigd tegen aanvallers van buiten (zelfs boeddhistische monniken spreken die overtuiging uit). Geen zweem van pacifisme of boven-nationalisme.

En zo was het een buitengewoon nieuw geluid, een blijde verrassing, de tekst die er in oktober 1980 in de NRC stond geregistreerd:

Een totnutoe onbekende studentengroep heeft gisteren in de de Chinese stad Shanghai pamfletten verspreid waarin zowel de kapitalistische als de communistische samenleving wordt aangevallen. In het pamflet omschrijven de studenten zowel de Oosterse als de Westerse maatschappij als een ‘enorme gevangenis waarin een derde van de mensheid leeft zonder hoop voor de toekomst. Binnenkort willen jullie ons, de jeugd van de wereld, laten werken in jullie absurde maatschappij om een derde en laatste wereldoorlog teweeg te brengen... Wij geloven niet langer in een consumptiemaatschappij of materiële vooruitgang als enig doel... Wij willen onszelf zijn, in vrijheid verbonden met anderen.’ De Shanghai-groep stelt voor over een jaar een bijeenkomst te houden van ‘de derde mensheid’.

‘Ons, de jeugd van de wereld...’ Zo'n geluid uit dat alle eeuwen en alle maatschappelijke ordeningen en alle régimes door gelijkelijk nationalistische China... het is ongelooflijk. Ik weet zeker dat ze uit geen enkel Chinees kinderboekje zoiets hebben kunnen lezen. Eindelijk hoop.