Bzzlletin. Jaargang 9

José Carlos Rodríquez
Peruaanse poëzie, van Vallejo tot nu

Elke poging om een panoramisch overzicht van een literatuur te geven loopt het gevaar willekeurig te zijn. Interpretatiecriteria veranderen, waardeoordelen zijn onbestendig: bloemlezingen zijn ofwel overcompleet ofwel eenzijdig. Ook onze analyse van de Peruaanse poëzie zal onvermijdelijk kritiek uitlokken, omdat ze zeer persoonlijk is: een jonge Peruaanse dichter kan de poëzie van zijn land slechts evalueren vanuit zijn concrete situatie als een van de vele ballingen.

De Romantiek deed de algemeen-geldende poëzieleer uiteenspatten in een veelheid van poëtica's. Deze hebben weinig te maken met de essentie van de poëzie, maar alles met de visie die de dichters, bewust of onbewust, van haar hebben. Sindsdien regent het manifesten, waarin de dichters hun ideologieën expliciteren. Steeds vaker bekennen zij zich tot een politieke richting: hun poëzie wordt een doorgeefluik voor hun ‘engagement’.

Vallejo: een eenzaam genie

César Vallejo (1892-1938) begon te dichten onder de duidelijke invloed van Rubén Darío en Leopoldo Lugones. Los heraldos negros (1918) is nog duidelijk modernistisch; liefde, bitterheid en desillusie zijn er de voornaamste thema's van:

‘Er zijn slagen in het leven, zo zwaar... Ik weet het niet! Slagen als van de haat Gods.’

Maar zijn diepe verbondenheid met de lijdende mens doet hem naar nieuwe uitdrukkingsmiddelen zoeken. In Trilce (1922) breekt hij met het modernisme en zijn conventies. Menig criticus ziet een parallel tussen de nieuwe Vallejo en bv. Mallarmé: beiden schreven hermetische gedichten. Geen enkele postmodernistische school heeft echter Vallejo kunnen annexeren. Trilce gaat over de diepste herinneringen van de dichter; het is een reflectie over de dood van zijn moeder, over de

[p. 81]

teloorgang van zijn familie en over zijn armoede. Trilce is ook een afscheid: César Vallejo verlaat Peru om er nooit meer terug te keren.

‘Ik zal sterven in Parijs, tijdens een regenbui,
op een dag die ik mij reeds herinner.
Ik zal sterven in Parijs - en ik loop niet weg -
op een donderdag wellicht, zoals vandaag, in de herfst’.

De Spaanse burgeroorlog inspireerde hem tot Poemas humanos (Menselijke gedichten) die pas een jaar na zijn dood verschenen. In deze bundel bezingt hij de weerbaarheid van het Spaanse volk, die exact aansluit bij zijn eigen strijdbaar temperament. Tegelijk geeft hij zijn diepste emoties bloot, wat niet het geval was in zijn roman Tungsteno (1931) waar de marxistische militant het haalde van de schrijver.

Vallejo heeft wel epigonen, maar geen echte erfgenamen gehad. Zoals alle genieën was hij enig in zijn soort, en daardoor erg eenzaam. Na zijn dood is hij de ‘superstar’ van de Peruaanse poëzie geworden, die alle tijdgenoten in de schaduw heeft gesteld. Alberto Hidalgo (1897-1967) bv. was een van de meest polemische temperamenten uit de eerste helft van onze eeuw. Na een futuristische en ultraïstische periode, predikte hij dat alle poëzie moest herleid worden tot zuivere metaforen, waarna hij verviel in systematische egolatrie à la Salvador Dalí.

Een voorname dichter, die nog steeds onvoldoende bekend is zowel in eigen land als in het buitenland, is César Moro (1904-1956). Zijn voornaamste werken schreef hij in het Frans; zijn vrienden vertaalden ze daarna in het Spaans. Maar La tortuga ecuestre en La vida escandalosa de César Moro schreef hij rechtstreeks in het Spaans. Precies die werken hebben de grootste invloed uitgeoefend, door hun verblindende musicaliteit en door adembenemende woordcombinaties, die bewust de traditionele semantiek buiten spel zetten:

‘Als een moeder
ondersteund door takken boven een stroom
van verschrikking en van licht
uit de oorsprong der dingen
als een graatmager paard
dat glanst in de avondschemering...’

Martin Adan: waanzin als vrije keuze

In de jaren twintig triomferen de -ismen, zowel in Europa als in Amerika. Terwijl de wereld naar de onafwendbare economische catastrofe toegaat, steekt het fascisme de kop op - ook in Amerika, wat in Europa wel eens vergeten wordt. Eén jaar voor de grote krach publiceert Rafael de la Fuente y Benavides (1908), alias Martín Adan La casa de cartón (1928). Wat een geheime maar verblindende bliksem is dit korte maar fundamentele werk, waarin achter de plot de poëtische inspiratie vrijelijk opborrelt in een proza dat bol staat van beelden. De schriftuur van deze ‘roman’ (een term die de critici gebruiken bij gebrek aan een betere!) laat geen spaander heel van de traditie.

De beeldenstormer Martín Adán komt nochtans voort uit een aloude Limeense familie. De aristocraat Rafael de la Fuente y Benavides breekt met haar en leeft verder onder de naam van de eerste mens. De oligarchie en vooral de nieuwe rijken worden het mikpunt van zijn wrede spotternijen. Zijn sociaal en moreel isolement doet hem tenslotte in een gekkenhuis belanden, waar hij nu zijn laatste dagen slijt. Buiten zijn uitgever heeft niemand nog enig contact met hem. La casa de cartón is het werk van een gedeclasseerde die de klasse waaruit hij afkomstig is beschrijft met vlijmscherp sarcasme. Meer nog: Adán beseft dat met zijn klasse ook een tijdperk tenondergaat. Daarna slaat het uur van de burguesía incoherente, de bourgeoisie zonder wortels van het vaderlandloze kapitalisme.

‘Een kade vol honden en wolven en Engelse kindermeisjes, een vertrouwde zee, familiegeschiedenis, overgrootvader fregat-kapitein of kaper op de Antilliaanse zeeën, miljonair en bebaard...’

Adáns herinneringen zijn vreselijk, omdat ze komen uit het collectief geheugen van het Westen en dus meer een nachtmerrie dan een vredige droom zijn.

‘Nu, in dit Lima met zijn geur van zon en vogelmest en zijn solitaire pleziertjes. Manuel wist niet wat hij moest doen - terug gaan naar Parijs, de straat opgaan, niets doen...’

IJskoud maar luciede maakt Adán korte metten met de decadente literaire clubjes van de hoofdstad. Hij herschept de stad tot een trefpunt waar Blaise Cendrars, Paul Morand, Raymond Radiguet en vele anderen imaginaire ontmoetingen hebben met de Peruanen.

Martín Adán is eerste vertegenwoordiger geweest van wat men later el barroquismo is gaan noemen. Zijn in kleine oplagen gepubliceerde plaquettes (La rosa de la espinela - 1939, Travesía de extramares - 1950, Escrito a ciegas - 1961, La mano dedasida - 1964, La piedra absoluta - 1966, e.a.) zijn klassiekers van de poëzie in de Nieuwe Wereld.

In de laatst vernoemde bundel dialogeert de dichter met de ruïnes van Macchu Picchu. Adán verwoordt zijn angst voor het leven, zijn wanhoop dat hij niet de tijdeloosheid van die in zichzelf gesloten stenen kan bereiken:

‘Alles lag scherpomlijnd onder de loden hitte,
Dood op leven,
Steen op steen,
Maar ik sta aan de overkant,
Van bewustzijn weet ik niets.
Droef is de werkelijkheid.’

De ruïnes en de stenen zijn dubbelzinnige symbolen; of zij nu dood of leven betekenen, zij maken deel uit van onze realiteit. De dichter is naar de top geklommen:

‘Red mij, Red mij, Macchupicchu!
Red mij en vlucht niet voor het gevaar dat ik voor jou ben!
Ja, God leeft nog!’

Maar eens terug beneden voelt hij de ontmoediging en de verlatenheid des te scherper. Met César Vallejo is Martín Adán de voornaamste vertolker van de tragische verscheurdheid van Zuid-Amerika.

Transities

Emilio Adolfo Westphalen (1911) heeft slechts achttien gedichten geschreven. Zij werden gebundeld in Las ínsulas extrañas (1933) en Abolición de la muerte (1935); deze bundeltje hebben vele jongeren vertrouwd gemaakt met het surrealisme. Zijn werk baadt in een sfeer van slapen en waken, waarin etherisch-religieuze beelden het schrijnend besef van menselijke kleinheid trachten te verhullen. In de schemertoestand leven schijnbaar onbezielde dingen op: ‘Ik heb een gitaar die al eeuwenlang droomt...’

Jorge Eduardo Eielson (1921) is eerder archaïserend; zijn zorg voor vorm en taal stammen uit zijn eerste periode die in het teken van Rilke stond.

‘Variaties rond een glas water.

Het glas water op mijn handen
en jij op mijn lippen
mijn handen op het glas water
en mijn lippen op jou
het glas water op mijn lippen
en jij op mijn hand
mijn lippen op mijn handen

[p. 82]

 

en jij op het glas water

 

het glas water op jou

 

en mijn handen op mijn lippen

 

mijn lippen op het glas water

 

en mijn handen op jou.’

(Uit Tema y variaciones, Genève, 1950)

Het debacle

In 1960 komen Javier Heraud (1942-1963) en César Calvo (1940) op het voorplan, en met hen een pleïade jongeren die zich alle onder de vlag van de revolutie scharen. Vooral Heraud laat een origineel geluid horen hoewel hij sterk de invloed heeft ondergaan van het postmodernisme en van de Spaanse generación del 27 (o.a. García Lorca, Alberti, Salinas, Cernuda en vooral Machado). Zijn bundels El río (1960), El viaje (1961), waarmee hij de wedstrijd El poeta joven del Perú won, en Estación reunida (1963) maakten hem tot het levend symbool van de poëzie en prise directe op de werkelijkheid.

‘Ik ben de rivier... (n^o 3)

In hun verlangen om begrepen te worden door de massa hebben deze dichters niet altijd de klippen van het facilismo of van het socialistisch realisme vermeden. Dit geldt nog meer voor hun epigonen, zodat van de generatie van Heraud maar twee dichters met een oorspronkelijke poëtische optie overblijven: Juan Ojeda (1944-1974) en Rodolfo Hinostroza (1941).

Ojeda's eerste bundel Ardiente sombra (1963) is een hommage aan Heraud, doch voor de eerste is de dichtkunst minder een wapen in de sociale strijd dan een methode om de schaduwzones van de eigen existentie te belichten. Tragisch-ironisch is zijn adieu aan Heraud, die toen net door de politie was doodgeschoten:

‘Och, Javier,
je moest eens zien
hoe ik wroet in de lucht
van de straten
en vruchteloos zoek
naar jouw aanwezigheid’

In Elogio de los navegantes (1966) graaft Ojeda naar de verborgen band tussen poëzie en leven. Zijn onvoldaanheid met het bestaan dreef hem naar een radicale marginaliteit en naar de zelfmoord; daarna blijft

‘Slechts jouw schaduw
die onze vervallen kamer
doet baden in het licht’,

zoals hij zelf over Heraud geschreven had.

Rodolfo Hinostrosa is een van dè meest luciede dichters onder de veertigers. In Consejero del lobo toont hij een grote belezenheid (Elliot, Pound, Saint-John Perse, Paz) die hem niet belet te pleiten voor een frisse en vernieuwende dichtkunst, waarin legende en geschiedenis dienstbaar worden gemaakt aan een geheime mythe, de bron van alle metaforen:

‘O, Hondsster, Hondsster,
midden in jouw hart
wonen wilssterke mannen
vol vuur voor spier en pijl...’

Met Contra natura (1971) won hij de belangrijke Maldoror-prijs Dit werk is een mijlpaal in de recente evolutie van de Zuidamerikaanse poëtica: Hinostrosa cultiveert bewust de dissonantie in de verschillende niveaux du discours, waaraan hij esoterische en/of astrologische symbolen koppelt, die hij lardeert met wetenschappelijke formules.

Deze hermetische dichter kan ook verrassend eenvoudig en tegelijk provocerend zijn:

‘Onder de Petit Pont
vloeit, babbelend over de Tijd
zonder politieke verwikkelingen
de Seine, rivier van kersen, zuivere stroom
en rond zes uur 's avonds tonen de dingen
hun ware natuur
en je zal niet van me gedaan krijgen o Caesar
dat ik mij speciaal schuldig voel
aan de honger van miljoenen mensen...’

De nieuwste Peruaanse poezie

In 1970 worden de jonge Peruaanse dichters, samen met de rest van de intelligentsia, die overwegend sympathiseerde met de linkerzijde, ingelijfd bij het regime van generaal Juan Velasco Alvarado. De militairen wilden het land ‘ontwikkelen’ door o.m. de ‘socializering’ van de productiemiddelen en van de natuurlijke rijkdommen van het land. De Peruaanse communistische partij valt de generaals bij, Fidel Castro betuigt zijn sympathie; ex-guerrilleros worden vrijgelaten en verwisselen hun gevangenisplunje voor het uniform van asesores, raadgevers. De intellectuelen, en bijzonder de dichters, denken nu eindelijk gehoor te vinden en laten zich meeslepen in wat later een grootscheeps, door de militairen opgezet bedrog zal blijken. Vijf jaar later eindigt de schijnvertoning met een reusachtige zuivering, gevolgd door de val van degene die de dichters en schrijvers had opgeroepen zich in te zetten voor hun land. De massale uittocht naar Europa, en vooral naar Parijs, begint.

Het Parijs dat zij zich herinneren uit de boeken van bv. Hemingway verschilt nogal van de werkelijkheid. Hoe dan ook, voor Elqui Burgos, Carlos Henderson, José en Patricio Rosas, Oscar Malaga en Jorge Najar betekent de Lichtstad een bevrijding. Enkelen raken niet zover: Jorge Pimentel, Juan Ramírez Ruiz, Tulio Mora. Samen - in Parijs of in een Zuidamerikaanse gevangenis - vormen zij de generación del 70, die vandaag de nieuwe Peruaanse poëzie bij elkaar schrijft.

Elqui Burgos (1946) bv. is de dichter van de ontworteling. Hij laat zich kritisch en tegelijk lyrisch uit over het volk en de cultuur van Perú. ‘Mijn verhaal schijnt te eindigen bij de ruïnes van mijn dorp’, schrijft hij in Cazador de espejismos (1971).

‘De kinderen
vliegen uit
als zwaluwen
op zoek naar betere horizonten
en geen mens vermoedt
welk lot hen wacht’.

Burgos is de dichter die met de meeste luciditeit zijn ballingschap doorziet. Hij demythifieert de grootsteden als Parijs en Madrid waar de Zuidamerikanen schijnbaar een nieuw vaderland hebben gevonden: hij pleit voor een patria universal, die eigenlijk slechts een luchtspiegeling is waarin de jonge Peruaanse dichters hun eenzaamheid en hun scepticisme projecteren.

Een laatste voorbeeld van een zeer persoonlijk dichterschap is het werk van Jorge Najar (1945). Malas maneras (1972) slingert heen en weer tussen melancholie en reflectie:

[p. 83]

 

‘In deze straat die niet van jou is,

 

die eigenlijk van niemand is,

 

loop je met grote stappen

 

naar wat je voor licht houdt,

 

een schitterende holte

 

met een gevoelig oog

 

dat je roept

 

en

 

sereen als je bent

 

bestaan er geen flanken

 

voor jou’.

Waarlijk, een nieuwe Peruaanse generatie dichters treedt aan... in Parijs.

(J.C. Rodríguez behoort zelf tot die nieuwe generatie, die hij reeds heeft verrijkt met twee dichtbundels: Warachicuy (1976) en El Dorado (1979). Vooral in dit laatste werk tracht hij, zoals zijn generatiegenoten, zijn eenzaamheid te thematiseren:

‘Die kringen die je gelaat beschermen
Als voren van je vervloeking
Als stigma's van je stam
Als was je een verplante wilde
Symboliseren je bezittingen
Mijn waarde José
En toch blijf je koppig
Vasthouden aan het leven
Vasthouden aan het nutteloos spelen met woorden
Aan het uitputtend dilemma om altijd God te zijn
Daar waar het elke dag absurder is
Mens te zijn
Waar ze je zinloze etiketten opkleven
Die je moet dragen als een last
Terwijl je alleen maar DIENT
als instrument
Van genot
Van aanbidding
Van rijkdom
Je stigma-verdoemenis-instrument’.)