Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 91]

Jan Kees van de Werk
Meja Mwangi over Kenia, literatuur en de Mau Mau

Meja Mwangi; foto: George Hallett.

De Engelstalige Oostafrikaanse literatuur nam in de loop van de jaren zestig, na het onafhankelijk worden van de verschillende landen, een hoge vlucht. Niet lang nadat de Oegandese schrijver Taban Lo Liyong in 1965 luidruchtig had geklaagd over de ‘Oostafrikaanse literaire woestijn’, ontwikkelde zich in Kenia, Oeganda en Tanzania een literair leven dat de woestijn deed bloeien.

Na tien jaar zware bevrijdingsstrijd bevocht Kenia in 1963 zijn onafhankelijkheid en ontstonden na enige tijd de minimale sociale voorwaarden waaronder literatuur de kans krijgt zich te ontplooien. Het is niet verwonderlijk dat de eerste stroom boeken de koloniale periode en het thema van de confrontatie tussen de Britse belangen en die van het eigen volk tot onderwerp had. De onafhankelijkheidsstrijd en de rol van de bevrijdingsbeweging Mau Mau inspireerden in hoge mate de literatuur van de jaren zestig.

De jaren zeventig kenmerkten zich door een teleurstellende terugslag in de met zoveel vreugde en toekomstverwachtingen begroete onafhankelijkheid. Er bleek minder te veranderen dan men gehoopt had: westerse economische belangen bleven hun greep op het land houden en de Keniaanse politieke elite bracht haar eens gekoesterde vrijheidsidealen niet in praktijk. Ngugi wa Thiong'o, de bekendste Keniaanse schrijver van wie in het Nederlands (de Afrikaanse Bibliotheek) de roman Slechts een korrel graan is verschenen, bracht het als volgt onder woorden:

Tegenwoordig hebben we nog maar twee stammen in Afrika: ‘zij die bezitten’ en ‘zij die niets bezitten’. De hedendaagse stammenstrijd is een vorm van burgeroorlog tussen ‘hen die bezitten’, zij die elkaar bevechten om de kruimels die van de baas zijn tafel vallen. De bazen zitten in New York, Londen, Brussel, Parijs, Bonn en Kopenhagen, zij zijn de eigenaren van de oliemaatschappijen, de mijnen, de banken, de brouwerijen, de verzekeringsinstellingen, van de belangrijke hefbomen van de economie. ... Het is het toppunt van ironie dat wij die het meest onder de uitbuiting geleden hebben nu een systeem steunen dat niet alleen die fundamentele uitbuiting in stand houdt, maar ook de vernietigende rivaliteit tussen broers en zusters stimuleert, een systeem dat gedijt op de overlevingsinstincten van de bewoners van een darwinistische jungle.

Deze postkoloniale teleurstelling bepaalde de literatuur van de jaren zeventig, geschreven door hen die de koloniale periode en de onafhankelijkheidsstrijd bewust hebben meegemaakt.

Inmiddels diende zich een nieuwe generatie schrijvers aan, zij die opgegroeid zijn in de verwarrende wereld van de stad: een nieuwe stroming in de Oostafrikaanse literatuur, geschreven door de generatie van de asfaltjungle - een generatie die moeilijk vanuit de geestelijke terugkoppeling naar het platteland, waar de tradities nog het sterkst leven en het heden nog sterk door het verleden gevoed wordt, de balans tussen vroeger en nu in evenwicht kan houden. Het verhaal van de plattelandsjongen die naar de stad trekt in de hoop op betere tijden is voor hen alweer geschiedenis. Zij vertellen uitsluitend over het leven in de verkrottende marge van de zogenaamde stedelijke welvaart - een kokende literatuur die zich woedend afzet tegen het mechanisme dat de rijken rijker en de armen armer maakt. De in 1948 geboren Keniaanse auteur Meja Mwangi behoort tot die jonge generatie schrijvers die de Oostafrikaanse literatuur verrijkt met boeken over de stedelijke realiteit. Hij beperkt zich niet tot het beschrijven van de stads-underdog, maar analyseert ook de sociale krachten die de stad uit haar voegen doen groeien, de problematiek van de door armoede aangevreten krottenwijken van Nairobi.

Een man van River Road is de vierde roman in zijn tot nu toe zes titels tellende oeuvre en zal in de Afrikaanse Bibliotheek verschijnen. Na Taste of Death en Carcase for Hounds, twee romans over de bevrijdingsoorlog van de Mau Mau, verscheen in 1973 Kill Me Quick en in 1976 Going Down River Road (Een man van River Road). Ook zijn vijfde roman, The Cockroach Dance (1979), is in de stad gesitueerd. In 1979 verscheen ook The Bush-trackers, een van de weinige Afrikaanse thrillers, een literair genre dat in de toekomst in Afrika zeker meer beoefend zal worden door hen die het stedelijke leven willen portretteren.

[p. 92]

In 1979 en 1980 ontmoette ik Meja Mwangi in Duitsland tijdens Afrikaanse literaire symposia in Berlijn en Erlangen. Overigens stond Meja Mwangi nogal sceptisch tegenover de culturele Noord-Zuid dialoog die aan beide symposia ten grondslag lag:

Waarom praten de Afrikaanse schrijvers hier in Europa met elkaar en niet in Bamako, Nairobi of Lagos? Waarom slaan we elkaar op het erf van iemand anders met woorden om de oren en niet op ons eigen erf? Waarom praten we in Europa over onszelf, onze problemen, onze illusies? ... Stel dat de burgemeester van Bamako retour-tickets zou zenden naar jullie schrijvers, schilders, musici en dansers voor een culturele dialoog in Bamako. Ik vraag me werkelijk af hoevelen van jullie zich zouden verwaardigen de eer te erkennen, hoeveel van jullie kunstenaars erheen zouden gaan. Wie van jullie nu werkelijk een culturele dialoog - geen show maar dialoog - willen en een paar dagen van jullie kostbare tijd zouden opofferen voor een échte poging tot culturele uitwisseling.

We praten over de hoge snelheid waarmee Kenia zich van het traditionele leven verwijdert - een snelle opmars van handel en industrie volgens Westers model die zeker niet garant staat voor een evenwichtige ontwikkeling van het in aantal en armoede toenemende stadsproletariaat.

Het land ontwikkelt zich nu volgens het internationale standaardmodel en men werkt nauwelijks vanuit de eigen culturele achtergrond. De sociaal-economische condities zijn tegenwoordig van dien aard dat het zelfs onmogelijk is je op traditionele wijze in stand te houden. Tradities bieden geen enkel houvast meer in de stroomversnelling van de ontwikkeling. Men wordt meegezogen in de modernisering en losgerukt van de wortels van de eigen cultuur. De regering negeert de destructieve effecten van haar ontwikkelingsstrategie in de geest van de mensen. De tradities, de traditionele waarden worden in onze persoonlijkheid eenzijdig ondermijnd. Maar op een gegeven moment zal er wel degelijk een evenwichtig compromis gevonden moeten worden tussen de moderne normen en de eigen cultuur van het volk. Enerzijds kan en mag een volk zijn eigen achtergrond niet vergeten en anderzijds kunnen we de verandering der tijden niet tegenhouden.

Betekent dat ook dat de orale tradities verloren gaan, de van generatie op generatie mondeling overgeleverde verhalen en gedichten waarin de essentie van de eigen levensfilosofieën opgeslagen zijn.

De moderne tijd sluipt ook het binnenland in, waar de mensen nog min of meer een traditioneel leven leiden. Er zijn nog wel stammen die zo ver van de moderne economie en de actuele politiek verwijderd zijn, dat ze nog veel van hun cultuur bewaard hebben. De Masaï hebben de veranderingen weerstaan en de Samburu zijn nog vrijwel onaangetast. Daar zal de orale literatuur ongetwijfeld nog een bloeiend leven leiden. Maar die moet nu wel opgenomen en opgetekend worden, anders is het straks onmogelijk naar de bronnen terug te gaan.

Radio's, tijdschriften, boeken en onderwijs eroderen het traditionele bolwerk. Op school leren de kinderen nieuwe, spannende en aantrekkelijke zaken. Maar er zijn geen lessen in de eigen cultuur. En na de schooltijd is er te weinig tijd om de eigen cultuur te beleven. Voor je het weet ‘ontwikkelen’ de kinderen zich weg van hun ouders en zitten ze in de stad, de stad die voor hen altijd het nieuwe en dus begerenswaardige heeft vertegenwoordigd. En dan zijn er weer een paar sociale en culturele schipbreukelingen bij die maar wat mee drijven op het wrakhout van wat ‘de moderne tijd’ heet: de nieuwe Afrikanen, mensen die noch Europeaan noch Afrikaan zijn. Voor deze stadsmensen is het nodig dat zij zich weer bewust worden van hun eigen culturele geschiedenis. Deze mensen groeien nu op in het luchtledige, zonder enig begrip voor het verleden. Zonder enige achtergrondbasis nemen ze allerlei Europese gewoonten en modes over. Op zichzelf is dat misschien niet zo erg, maar hun kinderen worden geboren in een tijd waarin die Europese modes weer gedateerd zijn en die kinderen zullen vanuit een cultureel vacuum pijnlijke, want niet meer te beantwoorden, vragen over hun achtergrond stellen.

Bij de Kikuyu bijvoorbeeld, daar weet ik het meeste van, is de orale literatuur nagenoeg verloren gegaan. Tijdens de Noodtoestand (de periode van strijd voorafgaand aan de onafhankelijkheid) zijn de Kikuyu uit elkaar geslagen en vervolgd, werd het traditionele leven versplinterd. Na de onafhankelijkheid hebben ze zich, volle kracht vooruit, in de nieuwe ontwikkelingen gestort: koeien fokken, koffie en thee verbouwen, politiek bedrijven. De kinderen werden in de vaart van de vooruitgang naar school gestuurd en de ouders hadden geen tijd om over ‘vroeger’ te praten. Van de drie miljoen Kikuyu zijn er misschien nog maar tweehonderd die zich enige orale literatuur kunnen herinneren.

Er zijn nog maar weinig mensen die onze orale traditionele verhalen kunnen vertellen, die de liederen van ons volk kunnen zingen. Weinigen spreken hun stam-taal vloeiend. We kunnen geen diepgravende gesprekken meer in de eigen taal voeren, alleen maar wat oppervlakkig converseren, omdat we Kiswahili of Engels zijn gaan spreken. (Kiswahili is een Bantu-taal die zich in de loop der tijd als ‘lingua franca’ voor Oost-Afrika ontwikkeld heeft, een taal ontstaan uit de verschillende stamtalen, het Arabisch en Engels. In 1974 werd het Kiswahili in plaats van het Engels de nationale taal van Kenia. J.K.v.d.W.) Dat zijn de talen die we ontwikkeld hebben: de eigen talen en de eigen cultuur hebben we naar de achterste regionen van onze geest geschoven.

Er is niemand die ons leert dat de eigen cultuur belangrijker is dan de nieuwe god van het geld. We vermaterialiseren door de geïntroduceerde Westerse geldhonger. We verkopen onze cultuur aan het Westen. We dansen voor de toeristen en poseren voor kleurige boeken over onze cultuur, maar zelf blijven we met lege handen achter. We geloven er zelf niet meer in. Zij is handelswaar geworden.’

Zo'n vaart loopt het toch niet!

Jawel, ik ben heel pessimistisch. Als de regering niet op structurele wijze de eigen cultuur aanmoedigt, de mensen laat doordringen van het feit dat ze een cultuur bezitten om trots op te zijn, als de regering daar niet snel tijd en geld in investeert, is er over tien jaar niemand meer buiten het toeristencircuit die onze eigen dansen kan dansen. Onze culturele erfenis moet in het onderwijs opgenomen worden. En dan moeten we niet alleen plichtmatig wat verhaaltjes en liedjes inbouwen, maar het ministerie van Cultuur, dat nu alleen bevolkt wordt door politici en niet door werkelijk cultureel geïnteresseerden, moet vanuit een echte betrokkenheid een zinnig onderwijsplan opstellen en financieren. De televisie van Nairobi zendt wel culturele programma's uit over traditionele dansen, maar daarin maken ze zich meer druk over de choreografische techniek van een dans, dan over de achtergrond en sociale betekenis. Cultuur is niet alleen een danstechniek, maar kennis van en inzicht in de context waarbinnen die specifieke dans zich ontwikkeld heeft en functioneert. Zonder die kennis is de dans dood en betekent hij niet meer dan een willekeurige westerse disco-dans.

Straks hebben we het fatale stadium van ontwikkeling bereikt waar rijkdom aan geld belangrijker is dan rijkdom aan culturele achtergrond. Mensen met geld zullen de macht bezitten en bepalen hoe onze cultuur er uit moet zien. Dat gebeurt trouwens nu al. De hele maatschappij is al aangetast; vooral de gebieden rondom Nairobi en de centrale provincies, de stedelijke gebieden zijn dat. Misschien is er nog een zwakke traditionele onderstroom, maar die keert het tij niet.

Als die tradities en zienswijzen van weleer zo belangrijk zijn,

[p. 93]

waarom maakt u er dan in uw werk geen gebruik van? Waarom actualiseert u de tradities niet in uw romans?

Dat zou ik ook wel willen, maar mijn parate kennis reikt niet tot in het traditionele verleden. Ik ben er ook niet in opgegroeid en zou er een studie van moeten maken. Ieder heeft zijn eigen terrein. Ik houd me liever alleen bezig met de acute problemen van vandaag: het drama van de moderne Afrikaanse maatschappij die zonder enig richtinggevoel de verkeerde kant opgaat. Ik wil in mijn boeken laten zien dat het de foute richting is. Dat ervaar ik als een urgente en dwingende taak. Voor je het weet is het te laat.

U zegt eigenlijk dat de westerse invloed op alle niveaus van het leven zo groot is, dat men zichzelf verliest en zowel cultureel als sociaal-economisch afhankelijk is. In uw boeken wijst u op de gevaren van dien. U schrijft, hoewel een internationale taal hanterend, duidelijk voor het thuisfront.

Het is erg moeilijk jezelf te zijn in een gebied waarin het economische en politieke klimaat niet bevorderlijk is voor originaliteit. Dit klimaat beïnvloedt de maatschappij en omdat je per definitie deel uitmaakt van de maatschappij, tref je jezelf inderdaad in een situatie aan waarin geen echte culturele vrijheid heerst. Daar moet je je steeds van bewust zijn en daar schrijf ik over.

De schrijver moet als het medium, de spiegel, functioneren waardoor de maatschappij zichzelf ziet, zodat zij, zich bewust van het gereflecteerde beeld, zich eventueel kan corrigeren. Sociale, politieke problemen vormen de dagelijkse realiteit die niemand kan negeren. Ik kan niet over liefde zingen als er een oorlog woedt. En er heerst een oorlog tussen het verleden en het heden. We hebben allemaal met dit conflict te maken. Uit die maatschappelijke oorlog moet een goede toekomst gesmeed worden waarin onze kinderen misschien wel alleen over de liefde kunnen schrijven.

Schrijvers die zich uitsluitend bezighouden met de uitbeelding van een onaangetast dorpsleven, schaart u ook onder de geengageerde schrijvers?

Natuurlijk, als zij maar voor hun eigen publiek schijven en niet voor een internationaal publiek om te bewijzen dat Afrikanen ook zelf een cultuur bezitten... We moeten in de eerste plaats voor onszelf schrijven. We hebben zo'n tekort aan materiaal dat elk boek over welk onderwerp ook, welkom is. Er is zoveel om over te schrijven dat we vooralsnog schrijvers te kort komen. Iemand die alleen over ons verleden, de traditionele wijze van leven, schrijft, bewijst een grote dienst aan het land, omdat er geen andere verslagen over onze eigen cultuur bestaan dan die van de blanken. Ik wil niet zo ver gaan te spreken over onze stervende cultuur, maar wel over een cultuur die in vergetelheid dreigt te raken. De culturele geschiedenis moet door onszelf geboekstaafd worden, opdat de toekomstige generaties daar lering uit trekken.

Vroeger waren zwarte schrijvers min of meer een curiositeit voor de blanken, misschien was dat wel de belangrijkste reden waarom ze ons werk publiceerden. De door de blanken getemde wilde die een hem geleerd kunstje vertoont en blij is met een complimentje. Maar nu gaat het erom dat we voor onszelf schrijven en met onszelf rekening houden. Over de onafhankelijkheidsstrijd bijvoorbeeld is ook nog veel te weinig geschreven. De mensen vertellen me altijd over de bevrijdingsbeweging, de Mau Mau. Het politieke bewustzijn van de Mau Mau was van grote politieke en sociale betekenis: een morele revanche op de koloniale tijd. Als je nu een boek schrijft over de Mau Mau, zegt iedereen: ‘Ja, dat weten we nu wel, er zijn al meer dan genoeg boeken over dat onderwerp.’ Maar er zijn nog lang niet genoeg boeken over, daar kan nooit genoeg over geschreven worden. De Mau Mau ervaring moet in alle toekomstige generaties doordringen, zodat ze zich bewust worden van wat we ooit gewonnen en misschien al weer verloren hebben.

Er kan in Afrika niet genoeg geschreven worden. Er zijn zoveel mensen, er is zo'n tekort aan materiaal en informatie, dat we het ons nog lang niet kunnen veroorloven op kwaliteit of onderwerp te schiften. Elk boek moet gepubliceerd worden, al was het alleen maar omdat negenennegentig procent van de boekhandelvoorraad in Nairobi uit Europese boeken bestaat. Voor je het weet val je weer terug op Europese literatuur. Nu is de uitgave van een Keniaans boek een gebeurtenis: de gebeurtenis van het jaar! Dat is toch te gek in een land van vijftien miljoen inwoners.

U schrijft in het Engels. Heeft u geen moeite met het vertalen van typische Kikuyubegrippen in het Engels? Waarom schrijft u niet in het Kikuyu?

Ik denk in Kikuyu, maar ik zet het meteen om in het Engels... Het gekke is dat ik niet weet waar de vertaalgrens ligt. Het gebeurt bijna simultaan. Overigens is mijn Kikuyu woordenschat erg klein. Toch voel en denk ik in Kikuyu. Ik zie een situatie in het Kikuyu. Mijn inspiratie, verhalen en karakters ontleen ik direct aan de mensen die mij het meest nastaan. En dat zijn de Kikuyu, wat voor een taal ze ook spreken.

Ik schrijf niet zozeer voor een bepaalde stam of streek. Ik richt me tot de moderne, hedendaagse maatschappij, de stedelijke maatschappij van Kenia. Ook al zijn er veel mensen die Kikuyu of Kiswahili kunnen lezen, toch zijn dat niet de talen die aansluiten op de nieuwe urbane maatschappij. Om vanuit de nieuwe sociale situatie, vanuit het urbane perspectief te kunnen schrijven, heb je een andere taal nodig - een taal die verscholen is in het Engels, omdat de stedelijke cultuur van het Engels doortrokken is. De boeken, de films, de muziek, de reclame, het straatslang, alles is door de Engelse taal aangeraakt.

Als ik een boek over de Kikuyu-tradities zou schrijven, zou ik het wel in het Kikuyu doen. Maar boeken over de stedelijke situatie kunnen, naar mijn gevoel, niet anders dan in het Engels geschreven worden. Daarom is het voor mij ook niet echt een zaak van vertalen vanuit het Kikuyu in het Engels. Het is meer een kwestie van benadering en presentatie: stedelijke realiteit vereist een stedelijke taal en dat is de Keniaanse variant op het Engels.

We praten over het multiraciale karakter van het stedelijke Kenia. Er wonen behalve de Kenianen (het land telt een veertigtal stammen) 150.000 Aziaten (mensen uit India, Pakistan en Bangla Desh) en ongeveer 50.000 Europeanen. Is er van enige wisselwerking tussen deze groepen sprake en kan er misschien al gesproken worden van een nationale Keniaanse literatuur die ook de literatuur van de Aziaten en de Europeanen omvat?

Er is volstrekt geen wisselwerking. De blanke huist in zijn grote kantoor. Hij is de baas, de zwarte mag zijn assistent zijn en de Aziaat staat weer boven de zwarte. You know, the whole shit is there.

Over westerse economische invloed gesproken: de meeste grote bedrijven zijn in Britse handen, dus de Engelsen krijgen de echte banen en het eenvoudige kruimelwerk is voor ons. Misschien is er enige technische samenwerking, maar na het werk gaat de Engelsman naar zijn grote huis in de buitenwijk en gaan wij terug naar onze kleine huizen. Zo gaat het. Aan het economische leven ligt een raciale hiërarchie ten grondslag.

De Aziaten hebben hun goed lopende winkels en verdwijnen na sluitingstijd ook naar hun grote huizen. Ik weet niets van de blanken, noch van de mensen uit India en zij weten niets van mij. Er is hoegenaamd geen gevoel van saamhorigheid. De politici zeggen misschien van wel, maar zij bestaat niet! De meeste blanken zijn hier ook maar tijdelijk, verdienen veel geld, verdwijnen weer en maken plaats voor andere blanken. De Aziaat laat zich niet integreren. Het enige dat je van hem weet is, dat hij de man is van de winkel met wie je soms zaken doet. Als persoon leer je hem niet kennen. Ook de kennismaking met de blanke ontwikkelt zich door de economische omstandigheden niet tot vriendschap. De economische situatie laat het niet toe elkaar echt nader te komen. Je leeft in een vol-

[p. 94]

strekt andere wereld. Het is onmogelijk diepgaand met hem te discussiëren omdat de blanke de zwarte samenleving en omstandigheden niet kent.

De harmonieuze multiraciale samenleving waar de politici prat op gaan, bestaat alleen in de zin dat de Aziaat, de blanke en de zwarte elkaar de hersens niet inslaan. Maar we leven volkomen apart van elkaar. Stel dat het land in een oorlog verzeild raakt, dan zal geen enkele blanke of Aziaat in Kenia blijven om het land te verdedigen. Men zou met geld misschien wel zijn eigendommen willen beschermen maar niet fysiek partij kiezen en waarschijnlijk het eerste het beste vliegtuig nemen en vertrekken. Er zijn bijvoorbeeld ook geen interraciale huwelijken, die het echte begin van een multiraciale maatschappij zouden vormen waarin mensen elkaars kleurgrenzen overschrijden.

We leven in dezelfde maatschappij in hetzelfde land, maar de Aziaat, de Europeaan en de Keniaan proberen niet eens elkaar te begrijpen. Wij proberen niet eens ons als één volk te voelen. Het zal erg lang duren voor je hier kunt spreken van een cultuur die iedereen omvat. Misschien zullen de Aziaten ooit eens hun aversie tegen integratie laten varen. Misschien zal de blanke eens van zijn voetstuk stappen en tussen ons in komen leven. Jij hebt het nu wel over onze nationale literatuur, maar ik woon in Kenia en ik heb nog nooit een Indiase schrijver of een Europese schrijver ontmoet. Wel heb ik een paar blanke redacteuren ontmoet die veel geld verdienen met het schrijven en uitgeven van toeristische boeken over de Masaï en de olifanten. Maar van mij hebben ze nog nooit gehoord!

Graag kom ik nog eens terug op de onafhankelijkheidsstrijd en de Mau Mau beweging. In hoeverre is deze voor Kenia belangrijke periode geboekstaafd en wordt deze verwerkt in de geschiedenislessen op scholen?

De echte Mau Mau geschiedenis wordt niet op school behandeld. Er zijn wel boeken over dit onderwerp, die waarschijnlijk door Europeanen geschreven zijn, in de bibliotheken, maar er wordt geen les over gegeven. Bovendien zijn de meeste boeken sterk verwaterde versies van de werkelijkheid, die niet echt op het centrale thema van het kolonialisme ingaan. De boeken behandelen de economie en het grove feiten-materiaal van het koloniale tijdperk, maar ze vermijden bijvoorbeeld angstvallig het onderwerp van racisme, dat er onlosmakelijk bijhoort - een hachelijke kwestie waar niemand in een zogenaamde multiraciale samenleving zijn handen aan wil branden. Als die al op school behandeld wordt, beperkt men zich tot de bekende legendevorming rond Kenyatta en wat feitenmateriaal over de Nood-toestand. Maar hoe de mensen leefden en wat ze voelden..., werkelijke politieke en sociale achtergrondinformatie wordt niet gegeven. En daar komt de literatuur weer om de hoek kijken, er moet, zoals ik al zei, nog veel meer over geschreven worden, want het zijn de boeken waar de leraren hun inspiratie uit moeten halen.

Voordat dit soort zaken echter in het educatieve systeem opgenomen wordt, zal de huidige politiek drastisch moeten veranderen. Het is in feite toch een politieke zaak. Wij hebben dynamische mensen nodig die integriteit paren aan krachtig optreden. Mensen die dingen veranderen in plaats van ze op diplomatieke wijze ter wille van een schijnbare rust onder controle te houden.