Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 26]

Uit de herinneringen van Jan Stout

In 1976 kwam één van de vrienden van Rob Nieuwenhuys, H. Stout, in het bezit van de levensherinneringen van zijn vader Jan Stout, die in 1864 te Schiedam werd geboren en daar zijn jeugd doorbracht. Deze Jan Stout, die later Hoofd eener school werd, overleed in 1943. Hij heeft Haverschmidt nog gekend. Zijn aantekeningen zijn vooral van belang voor de kerkelijke verhoudingen in Schiedam uit de tijd van Haverschmidt. Jan Stout blijkt niet alleen een goed opmerker met veel mensenkennis, hij kon ook goed schrijven. En dat betekent wel wat. Dat maakt deze herinneringen zoo aardig.

Ik ga nu het een en ander vertellen van mijn godsdienstige opvoeding als knaap.

Voor Christenen groepeert zich de godsdienst om den persoon van Christus, wiens leven was de practische verwezenlijking van alle zedelijke deugden, wiens karakter was de belichaming van het hoogste zedelijke ideaal. En daar Jezus leefde onder de Joden, zijn geest gevoed was met Joodsche traditie en Joodsche literatuur, is de oud-Israëlische geschiedenis en oud-Israëlische letterkunde, zooals die vervat zijn in het Oude Testament, er onafscheidelijk mee verbonden. De Genestet zong:

Zalig, wien in 's levens morgen
't Levend woord der groote Schrift -
Voor de kleinen niet verborgen -
In den boezem werd gegrift!
Wien het vragend oog mocht stralen
Vaak van wonderbaren gloed
Bij haar heilige verhalen,
Manna voor het jong gemoed.

Want die indruk kan niet sterven,
En de weerklank van dat woord
Ruischt, waar ooit de voet moog' zwerven,
Door het menschenleven voort:
Echo uit het vroom verleden,
Vol geloof en rein genot,
Wekstem uit der kindsheid Eden,
Moederwoord en Woord van God!

Neen, dat hebben mijn ouders mij niet kunnen geven. Moeder heeft mij in het schemeruur de Bijbelsche verhalen niet verteld. Ze had er den tijd niet voor, misschien miste ze ook de gave ertoe.

Maar ze heeft me leeren bidden, knielend voor mijn bedje, een kinderlijk naïef kort, eenvoudig gebed. En aan tafel werd gebeden en gedankt, zonder eenig vertoon of eenige pose. Het wekte in mij het bewustzijn: Alles wat ik bezit, alles wat ik ontvang, alles wat ik ben, komt van U, o God. Van U zijn alle dingen.

En Vader liet mij eenige hoofdstukken uit den Bijbel memoriseren. Vader nam mij ook af en toe mee naar de kerk. Ik stak daar begrijpelijkerwijs niet veel op, maar ik wende aan kerkgaan en ik genoot van de orgelgalmen door de groote gewelfde ruimte.

Zondagschool en catechisatie (‘leering’ was toen de geijkte term) moesten datgene doen, waarin mijn ouders te kort schoten uit onmacht.

Ik kwam op de Zondagschool in het Broersveld, in het gebouw, waarin de openbare school van den Heer Wijma was gevestigd. Dames gaven er godsdienstonderwijs, onder leiding van de Gezusters Knappert [huisvriendinnen van de Haverschmidts], een tweetal ontwikkelde, beschaafde en hoogstaande vrouwen uit den gegoeden stand. Er werd uit den Bijbel verteld, niet al te schriftuurlijk, want het was een vrijzinnige zondagschool. Dat hebben mijn ouders niet geweten misschien. Ik denk, dat de school was aanbevolen door de naaste buren Van der Klei, die tot de moderne richting behoorden. Wellicht ook hebben ze gedacht, als de moeder van Roomsche kinderen, die ze naar de Hervormde catechisatie op school liet gaan uit overweging, dat ze er toch in ieder geval geen kwaad zouden leren. Wat een ruime blik, en hoe beschamend voor priesters en predikanten!

Van orthodoxe of moderne richting wisten wij kinderen gelukkig niet af. Wijding ging er van het onderwijs uit. De orthodoxen heetten veelal de ‘vromen’. Ten onrechte. Vele waarlijk vromen heb ik leeren kennen onder modernen; ook veel onvromen onder de rechtzinnigen. Vroom zijn heeft met kerkleer en autoriteitsgeloof niets te maken. Het was en is het lot van alle moderne predikanten door hun tegenstanders en door de goê-gemeente, die te dom is om zoo hoog te stijgen, voor ongeloovig, erger nog voor godloochenaars te worden gescholden, terwijl ze juist hun leven lang strijden voor het geloof en voor een redelijk godsbegrip. Maar die anderen verstaan onder geloof alleen wondergeloof en geloof aan erfzonde, zoendood, lichamelijke opstanding en hemelvaart.

Het Kerstfeest werd op de zondagschool met grooten luister gevierd. In lokaal Paulus op de Korte Haven werden ook de ouders genodigd. Op het podium stond een prachtige Kerstboom, vol lichtjes en behangen met sterren, spiegeltjes, sinaasappels, appels en geschenken voor kinderen. De kinderen zongen:

De Kerstboom prijkt: 't is Kinderfeest!
Ziet, hoe de lichtjes gloren!
Weest, roepen zij, verheugd van geest,
want Jezus is geboren!
Hij kwam als 't licht in duistren nacht
en heeft ons 't hoogste goed gebracht.
Geloofd zij God, geloofd zij God!
Want Jezus is geboren!

Ds. Haverschmidt hield een toespraak tot grooten en kleinen; de kinderen zongen weer kerstliederen... en dan kwam de groote gebeurtenis: Ds. Haverschmidt ging de tooverlantaarn vertoonen!

Waarom toch dat dooie woord sciopticon! Tooverlantaarn,

[p. 27]

dat spreekt tot ons. Prachtige beelden werden op het doek getooverd: tafereelen uit den Bijbel, gezichten uit Palestina, reproducties van beroemde schilderstukken, geïnspireerd door de gewijde Schrift, en ten slotte, speciaal voor de jeugd, een reeks caricaturen en grapjes.

Broersvest te Schiedam (omstreeks 1880), waar zijn vriend P. Brillenburg woonde.

Haverschmidt was in zijn element. Zooals hij de tooverlantaarn vertoonde, kon een ander het niet. Hij vertelde zoo boeiend, zoo geestig. Jong en oud genoten met volle teugen. Haverschmidt was een prachtmensch. Vele kennen hem alleen als Piet Paaltjens, als de schrijver van Snikken en Grimlachjes. Anderen weten ook nog, dat hij Familie en Kennissen heeft geschreven. O ja, wel aardig! Vooral dat ‘Hoe er oproer was bij ons’ en het gevoelige ‘Mijn Broertje’. Wij Schiedammers uit dien tijd waardeeren meer in hem. Voor ons is hij niet alleen de literator, maar ook de welsprekende voorganger, de kindervriend, bovenal de fijngevoelige, nobele mensch. Haverschmidt kennen was Haverschmidt liefhebben.

Tot slot van den avond kwam de uitreiking der geschenken, voor de armsten kleeding, voor de overigen speelgoed of boeken. Je herinnert je misschien nog ons oude prachtige dominospel. Dat was een geschenk van den Kerstboom. [...]

't Was een vreemde tijd op Protestantsch religieus gebied. Bij de regenten van stad en provincie en land had de orthodoxie afgedaan. Ze waren te geenen tijde ijverige aanhangers van Luther of Calvijn geweest, stonden veel dichter bij Erasmus, den antibarbarus, den bestrijder van alle achterlijkheid en traditioneel geloof, den humanist pur sang. Maar na het opkomen der Moderne Richting, die het Christendom wilde handhaven in overeenstemming met de wetenschap, niet van Jezus' dagen, maar van de 19e eeuw, stond orthodox bij hen gelijk met domper of domkop.

Ook de ontwikkelde middenstand keerde zich nu af van de dogmatische rechtzinnigheid. Het wijsgeerig denken in Duitschland, vooral aan de Tübingsche hoogeschool, het onderzoek naar de wording der boeken van het Nieuwe Testament in Frankrijk en de toepassing der methode van de natuurwetenschap, de empirische logica, ook op de Bijbelstudie, in ons land onder de leiding van Opzoomer en Scholten en Kuenen, - hadden hun invloed niet gemist, te minder doordat de nieuwe richting uitstekende woordvoerders telde onder de predikanten.

Andere wijsheidzoekers verkondigden het sedert Democritus telkens weer opduikende materialisme. Büchner's ‘Kracht en Stof’ beleefde verscheidene drukken. Multatuli stond op het toppunt van zijn roem. Zelf uit een orthodox vroom gezin, kende hij den godsdienst alleen als supranaturalisme. God greep door wonderen telkens in, om den natuurlijken loop der dingen stop te zetten. Als kind reeds had hij God, toen hij Hem als een man met een baard afgebeeld zag, een bril op den neus geteekend. Deze parodie van Godsvereering eindigde op lateren leeftijd in atheïsme. Had hij dat nu maar vóór zich gehouden, maar neen, hij voelde zich een apostel, den apostel der vrije gedachte. Zooals een ander een kerk sticht onder de Alfoeren, zoo stichtte hij een kerk in Nederland, de kerk van Multatuli. Zijn evangelie was ‘het Gebed van den Onwetende’:

‘'t Stond aan hem
Zich te openbaren, en dit deed hij niet! Had hij 't gedaan,
Hij hadde 't zóó gedaan, dat niemand twijf'len kan,
Dat ieder zeide: ik ken hem, voel hem, en versta hem.
Ik ken U niet, o God! Ik riep U aan, ik zocht,
Ik smeekte om antwoord, en Gij zweegt!...
O God, er is geen God!’

Zijn proselieten waren halfontwikkelde wijsgeerig ongeschoolde lezers, die tegen hem opzagen als was hijzelf een soort god. Onder de onderwijzers waren ze in grooten getale. Ik heb er verschillende gekend. Ze waren mij onsympathiek door hun cynisme en hun onverdraagzaamheid. Van de geloovigen zegt men, dat ze onverdraagzaam zijn; de ongeloovigen zijn het vaak niet minder, tot onhebbelijk wordens toe.

De Confessionelen, zij die vasthielden aan het belijdende karakter der kerk, zooals dit door de Synode was vastgesteld,

[p. 28]

vonden vooral steun bij de volksklasse. Het volk had behoefte aan houvast, dat het vond in een Bijbel, waarvan geen tittel of jota mocht wegvallen. En daar in de kerk het algemeen stemrecht voor mannen gold, hadden de Confessioneelen gelegenheid Kerkeraad en Kiescollege om te zetten in rechtzinnigen geest en orthodoxe predikanten te doen beroepen. In Schiedam was dat proces al aardig gevorderd. De oudste predikant in dienstjaren, Ds. F. Haverschmidt, was nog modern, de vier later beroepenen Ds. de Wilde, Ds. Creutzberg, Ds. Montijn en Ds. Westrik waren orthodox. Dank zij het stembiljet zou bij vacature ook de laatste predikantsplaats op de modernen veroverd worden. Dan waren de vrijzinnig Hervormden van elke predikatie in de kerk verstooten? Ja, en dat kwam er ook niet op aan. Die dwaalleer moest de kop worden ingedrukt. Behoefden de modernen dan ook geen kerkelijke belasting meer te betalen? Ja, dat wel. Desnoods invordering bij rechterlijk bevel. Stel je voor, dat de meer gegoeden niet meer zouden betalen! Neen, zij betalen en de ongeletterden op het gestoelte der eere! Moeders kaasboer was ouderling en de dominee was de baas.

Dat stemmen van de geloovigen was een paskwil. Maar goed, de drijvers bereikten hun doel ermee. Tegen verkiezingstijd verscheen de dokter bij ons aan huis. Was er dan een zieke? Welneen, maar dat behoefde de buitenwacht niet te weten. Een dokter kan toch wel geroepen zijn? Hij woonde op de Broersvest. P. la Verge, genees-, heel- en verloskundige stond er op een groote deurplaat. Booze tongen zeiden, dat hij eigenlijk maar weinig bevoegdheid had. Maar patienten had hij veel, bij de smalle gemeente, allemaal buspatienten. Je busgeld, zooveel centen per week, werd trouw opgehaald. Waarom zou je den dokter niet laten komen? Dus voor alle wissewasjes en niemendalletjes werd de dokter gerequireerd. Zoo'n dokter kwam nu letterlijk bij iedereen. Kun je een beter propagandist voor de kerkelijke verkiezing bedenken?

‘Je hebt je stembiljet zeker al ontvangen, Stout?’ vroeg hij zalvend.

‘Ja dokter’.

‘Zal ik het maar weer meenemen?’

‘Goed, dokter’.

Na eenige dagen kwam de tweede visite van den geneeskundige. Hij bracht het stembiljet terug, ingevuld met de namen der candidaten van ‘Evangelie en Belijdenis’.

‘Denk erom, Stout. Donderdag a.s. Niet vergeten, hoor!’

En zoo werd het Kiescollege omgezet. Leve het algemeen stemrecht!

De Vrijzinnigen, de kerk uitgedreven, stichtten het gebouw ‘Paulus’, op de Korte Haven. Daar organiseerde de Protestantenbond vrijzinnig-godsdienstige bijeenkomsten. Predikanten overal vandaan, Doopsgezind, Remonstrant, Vrijzinnig Hervormd of Vrijzinnig Luthersch, vervulden de predikbeurten. Als Ds. Haverschmidt er preekte, was het er stampvol. Maar als hij in de Groote Kerk zijn beurt had, lieten zijn aanhangers hem in den steek. Neen, in de Groote Kerk kwamen ze niet! Hol en leeg bleef het er dus. Zoo kan iemand een geliefd prediker, een beminnelijk mensch zijn voor velen, en toch verlaten en eenzaam zich gevoelen op den kansel. Ds. Haverschmidt leed eronder. Hij is de dichter van het gevoelige:

‘Daar waren eens drie studentjes,
Drie vrienden in lust en in nood;
Ze sprongen zoo moedig de wereld in
En de wereld - trapte ze dood!’

Het schrijnende wee van het leven, - door hem wel in sterke mate ondervonden.