Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 15]

Twee brieven van Haverschmidt
Proeven van epistolaire literatuur

Beide brieven - voorzover we hier van brieven kunnen spreken - zijn aan twee van zijn intieme academievrienden gericht: Van der Kaay en Eelco Verwijs. Ze zijn in de toon van Piet Paaltjens geschreven, als een soort herkenningsmelodie aan een periode waar vooral de schrijver, in dit geval Haverschmidt, met heimwee aan terugdenkt en altijd aan zal blijven terugdenken. Ze zijn in feite geen brieven, geen direct communicatiemiddel, maar eerder proeven van epistolaire literatuur, bedoeld als tekenen van onderlinge verstandhouding. Zo zijn ze misschien nog het beste te karakteriseren. Voor Haverschmidt betekende het schrijven ervan een ontsnapping uit de trieste, bekrompen sfeer van zijn eerste gemeente, het onaanzienlijke terpdorpje Foudgum ten noorden van Dokkum. Hoe eenzaam en verlaten Haverschmidt zich daar gevoeld moet hebben, blijkt uit de voordracht die hij in 1880 voor de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen te Schiedam hield onder de titel ‘Mijn eerste gemeente’ (uitgegeven door BZZTôH).

De eerste brief, aan Van der Kaay, die rechter in Alkmaar was geworden, verscheen in de Alkmaarsche Courant van 16 maart 1862. De aanhef en ondertekening ontbreken. De brief is eigenlijk volstrekt anoniem. De naam van de ‘Geliefde Vriend’ is op aanwijzing van de archivaris van het Gemeente-archief te Alkmaar gevonden. Dat hij door Haverschmidt werd geschreven is zeker. Een los knipsel werd tussen vele andere papieren in de Collectie Haverschmidt te Leiden aangetroffen. Trouwens de toon is onmiskenbaar.

Geliefde Vriend!

Gij zult er zeker niet tegen hebben, dat ik u zoo noem, hoewel ik mij voorstel dat gij kwaad op mij zijt, omdat ik uw brief van October des vorigen jaars onbeantwoord liet. Overigens kan het mij niet schelen, dat gij kwaad zijt, want wij wonen ver genoeg van elkander om geen last te hebben van elkaers kwaadheid.

Intusschen moet gij toch niet meenen, dat ik in al die tijd geen zin gehad heb om u te schrijven. Integendeel. Reeds in het vorige jaar ben ik een brief aan u begonnen en - onder ons - een mooien brief. Hij was zamengesteld met het oog op de bestaande gewoonte, om de briefwisseling van groote mannen na hun dood in het licht te geven.

Hij was echter bestemd voor St. Nicolaas; en daar ik in Januarij ontdekte, dat dit feest reeds gevierd was, heb ik den brief in de kagchel gegooid. Dit zal wel de hoofdoorzaak zijn dat gij hem niet ontvangen hebt.

Ander nieuws heb ik niet.

Mijn leven vliet kalm daarheen, als een emmer water in een verstopt riool. Voor de afwisseling heb ik een kanarie gekregen in een blikken kooitje. Ook houd ik er bolgewassen op na, die haast bloeien. Dit zet niet weinig fleurigheid bij aan mijn bestaan. Als ik dan (ook) achter die bolgewassen en dat kooitje zit, en een lange pijp rook en de Boekzaal voor de geleerde wereld lees, dan gevoel ik mij zoo regt kalm, en dan denk ik wel eens: ‘Mijn lieve deugd! Wat is een mensch toch een verheven wezen! Hoe heerlijk van aanleg! Hoe kolossaal van bestemming! - Hoe beheerstcht hij niet met één blik het gansche raderwerk der natuur, het dierenrijk (de kanarie), het plantenrijk (de bolgewassen), en het delfstoffelijk-rijk (de aarden pijp en het blikken kooitje)!’ Maar neen, de Boekzaal voor de geleerde wereld lees ik niet. Integendeel: ik lees zeer ongeleerde boeken, zooals de Pickwick en de Duizend en één Nacht. Herinnert gij u nog wel, dat ik in slaap viel als gij uit de Pickwick voorlaast? - Eén van beiden: ik ben minder slaperig geworden, of gij hebt mij toen zeer slaperig voorgelezen. Want nu vind ik het een mooi boek.

Maar wat gaat het u aan, wat ik lees! Wilt gij dan liever weten wat ik denk?

Ik zal het u zeggen, kort en bondig. Ik schreef onlangs aan onzen vriend van de Rotte.

Ik denk, dat het niet kwaad, zoo gij en ik een vrouw, of liever twee vrouwen, hadden (elk ééne). Denkt gij er ook zoo over? - Welnu, trouw dan. Er is niets, dat u verhindert. - Aangaande mij - mijne omstandigheden vergunnen mij niet, om zulk een, voor een ongehuwd heer onmisbaar, voorwerp aan te schaffen. - Dit is regt somber! -

Maar gij vraagt mij om iets voor een courant te schrijven. Dit wilde ik gaarne doen: maar er bestaan twee groote bezwaren.

Het eerste is dat ik lui ben.

Ja, lui ben ik, te lui om te trouwen, om iets van belang te lezen, om u brieven te schrijven, om geregeld om half acht op te staan, om krant-artikels te schrijven en daardoor beroemd te worden.

Nu is luiheid één der zeven hoofdzonden.

Daarom kunt gij wel nagaan, dat het er niet best met mij uitziet.

Mijn tweede bezwaar is, dat ik niet weet wat ik zal schrijven.

Politiek hebt ge genoeg: ik zou haast zeggen te veel; en daarbij komt dat ik er geen verstand van heb. Voor theologie zult ge u wel wachten. En nu stel ik de volgende

PRIJSVRAAG

Waar stelt het publiek nog meer belang in, als het van politiek en theologie verzadigd is?

Wanneer op deze prijsvraag een voldoend antwoord wordt gegeven, kunt gij, als ik van mijn luiheid genezen ben en er geen nieuwe bezwaren voorkomen, misschien rekenen op de medewerking van den ondergeteekende, die, na zijn carrière te hebben gemist, de eer heeft zich te noemen

Uw COLLEGA.

De volgende brief, eveneens in Foudgum geschreven (Haverschmidt vertrok pas in september 1862 naar Den Helder) is gericht aan Eelco Verwijs, de later zo bekend geworden kenner van het Middelnederlands. Verwijs was in zijn studententijd bekend om de grote hoeveelheden drank die hij tot zich kon nemen. In het gedicht ‘Jan van Zuthen's afscheidsmaal’ uit Snikken en grimlachjes is hij Eligius, het ‘sieraad der clerezije’, die onder de tafel zakt omdat hij te veel malvezije (Griekse wijn) heeft gedronken. De brief is niet ondertekend en in

[p. 16]

duidelijk, zeer verzorgd handschrift geschreven, alsof hij voor publicatie bestemd was.

Foudgum, 29 July 62

o Eelco!

Alles is weer in orde. Ik zit weer op mijn studeerkamer met een witte das om en voor mij liggen acht pas-toe-geouwelde brieven, allen door mij geschreven in mijn kwaliteit van eersten consulent, allen eendragtig aanvangende met den hartverheffenden aanvang: ‘Namens den Eerwaarden Kerkraad van Hiaure c.a. heb ik de eer UEw. te berigten dat UEw.’ enz.

Ja, het is weer alsof er niets gebeurd is. Mijn pols klopt weer kalm, mijn hart slaat weer rustig. Slechts een ligte verkoudheid herinnert mij, dat... Wat? ...

Op de postkar tusschen Deventer en Zwolle zitten twee meschenkinderen, beiden redelijk, zedelijk, onsterflijke wezens; beiden bestemd tot volmaaktheid, en toch beiden met een uitdrukking van onmetelijke wereldsmart op het gelaat. Rood is de kraag van den een, rooder nog zijn neus. Helaas, op dien neus staat met bloedig schrift de korte maar treurige geschiedenis te lezen van een geknakt menschenleven. Eens was hij een mooie krulharige jongen, de eigenaar van dien neus. Als zijn moeder hem kuste dan droomde de goede vrouw van een zorgeloozen oude dag. Toen hij voor het eerst op een sneeuwwit paard aan het hoofd van een eskadron kurassiers Wilhelmus van Nassouwen blies, toen werd het raar om het hart van alle dienstmeisjens van den Haag. Maar de schoone nimf Borrel zag hem en begeerde ook hem onder haar aanbidders. Toen sloeg zij haar molligen arm om zijn hals en fluisterde hem haar zoete geheimen in. Hij - dacht aan de molliger omhelzingen der dienstmeisjens van den Haag en zocht zich los te winden. Toen kuste zij hem. En hij - viel. Hij viel om niet weer op te staan. - Nu is zijn moeder dood en zijn neus rood. - En de trompet waarop hij eenmaal Wilhelmus blies ligt dof en gedeukt achter hem in de postkar als het zinnebeeld van het glansloos en verknoeid verleden dat achter hem ligt. - Soms grijpt zijn bevende hand die koperen gezellin van zijn grootheid en zijn val en brengt hem aan de lippen alsof het de mond was zijner schoone verleidster. Dan blaast hij, en een klaagtoon trilt door de morgenlucht, verscheurender dan de laatste klank dien de stervende Roland bij Roncesvalles ontlokte aan zijn hoorn. - En naast dezen verlorene zit nog een ellendige. Zwart is zijn hoed maar nog zwarter ziet hij. Ja, zoo donker staart hij voor zich uit, dat de tolbazen zich gereedmaken om de lantaarns op te steken. Slechts nu en dan flikkert er een geheimzinnig vuur onder zijn zaamgeknepen wenkbrauwen als een noodsein in een onweersnacht en dan knarsen zijn tanden alsof ze bezig zijn om de pit van een boerenjongen te vermalen. En o geen woorden - voorwaar! - Want dan heeft die ongelukkigen een visioen. Dan staat hij aan den oever van een onmetelijken vijver en in zijn hand fonkelt een reusachtigen lepel. Hij dompelt dien in de diepte en als hij hem nu gevuld aan de lippen brengt dan is het geen water waar hij in neerblikt maar het zijn tranen, geweend door de allerschoonste vrouwen die ooit weenden van zaligheid, en daarin drijven, zacht-wiegelende als gondels tusschen de lagunen, groote blaauwe en bruine meisjensoogen. Ze zien hem allen aan, die groote blaauwe en die groote bruine meisjens-oogen! Soms is het alsof ze iets vragen. Wàt zouden ze vragen? Ik weet het niet. Misschien - waarom hij niet gelukkig is. Misschien - of hij wel regt wijs is. Ik weet het niet. Maar soms ook zien ze elkander aan, die groote sprekende oogen. En dan is het alsof ze heimelijk lagchen. Waarom lagchen ze dan? Lagchen ze hem dan uit? Ik weet het niet, maar dàt weet ik: de jongeling - want hij is een jongeling - de jongeling met den lepel doet een hap... Maar op hetzelfde oogenblik verandert de vijver in een volle kerk; de groote sprekende oogen worden klein en slaperig en staren van alle kanten naar den dominé, die met verbazing den lepel ziet herscheppen in het zakje van den diaken die bezig is met collecteren. - Het visioen is uit en de postkar rijdt door de poort van Zwolle.