Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 2]

[Nummer 84]

Jan ten Brink
Haverschmidts levensloop

Jan ten Brink studeerde in dezelfde tijd als Haverschmidt theologie in Leiden. In dezelfde Leidse studentenalmanak waarin Haverschmidt debuteerde als de dichter Piet Paaltjens, staat ook Jan ten Brinks eerste litteraire bijdrage, een verhaal getiteld ‘Speelschuld’. Jan ten Brink studeerde ook in hetzelfde jaar af als Haverschmidt. Hij heeft Haverschmidt goed gekend, al was hij een geheel ander soort mens. Hij koos ook niet voor een theologische, maar voor een litteraire loopbaan. In 1884 werd Ten Brink hoogleraar in de Nederlandse Letterkunde te Leiden. Ten Brink heeft heel veel geschreven. Zijn literatuurbeschouwingen waren anecdotisch. Hij is geen belangrijke, maar wel een zeer verdienstelijke litterair-historicus geweest met een enorme kennis van de Nederlandse letterkunde. Hij heeft veel voor het nageslacht bewaard. De latere litterair-historici oordeelden niet zo erg gunstig over hem, bevooroordeeld als ze vaak waren. Zijn Nederlandsche Letterkunde in de XIXe eeuw, in drie delen, bevat onschatbaar veel biografisch en bibliografisch materiaal. Een eerherstel verdient hij zeker.

In plaats van samen te vatten of te herkauwen wat Ten Brink en anderen over Haverschmidt aan levensbijzonderheden hebben vermeld, leek het ons aardig ter introductie nu eens een tijdgenoot als Ten Brink aan het woord te laten die Haverschmidt in levende lijve heeft ontmoet en gesproken. Het volgende is te vinden in Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift van 1894, afl. 3, geschreven bij de dood van Haverschmidt.

Te Leeuwarden geboren op Sint Valentijnsdag (14 Februari 1835) was hij een echte Fries, mochten ook zijne voorouders van een anderen landaard geweest zijn. Zijn vader, de Leeuwarder apotheker en wijnkooper, noemde zijn zoon François, uit eerbied voor familietraditiën, want zijne moeder heette Geeske Bekius, en de naam François werd in die familie sedert de zeventiende eeuw gebruikt. De eerste Friesche Bekius, was de predikant Benjamin Bekius, die in net laatst der zeventiende eeuw te Britsum bij Leeuwarden stond.

Van vaderszijde stamt HaverSchmidt uit eene Duitsche familie. Zijn overgrootvader heette Haver en kwam uit Pommeren, maar zijn grootvader werd in Nederland geboren, en te Enkhuizen bij een oom Schmidt opgevoed, wiens naam hij aannam, zich schrijvende HaverSchmidt. Van zijne jeugd heeft hij ons het meest verteld in zijne Familie en Kennissen.

Men weet, hoe hij in Mijn ouders huis en De pastorie van mijn Grootvader het treffend beeld gaf van den kring, waarin hij opgroeide. Het meest genoot hij in zijne jeugd van het logeeren bij zijn grootvader François Bekius, predikant te Dantumawoude. Hij spreekt er in zijne latere jaren met geestdrift van, inzonderheid over den kostelijken hof met vruchtboomen, die zijn kinderlijk hart verrukte. Niet alleen vruchtboomen, maar ook alle soorten van bloemen en planten trokken hem zeer aan. Hij is heel zijn leven een groot liefhebber van planten kweeken geweest. Als hij op reis was in Zwitserland of Beieren bracht hij enkele bijzonder mooie exemplaren van varens mee, die hij door zijne zorgvuldige, liefderijke verpleging tot grooten bloei wist te brengen. In latere jaren kon men hem te Schiedam dikwijls vinden te midden zijner krachtig groeiende planten op een klein binnenplaatsje van zijn huis. En schoon de Schiedamsche lucht vol rook en smook allerminst geschikt was, om zijne varens in rustigen en lustigen groei te doen gedijen, wist hij ze met zooveel genegenheid en kennis te behandelen, dat ze uit dankbaarheid al de kenmerken van een gezond en bloeiend leven vertoonden.

De omgang met zijn eerwaardigen grootvader deed bij hem den lust ontwaken ook predikant te worden. Al heel vroeg begon hij met gelegenheidsgedichten - al heel vroeg deed hij uitkomen, dat het comische, dat het jolige hem aantrok. Deze poëet in den dop speelde toen te Leeuwarden met een kameraad, die al heel aardig begon te teekenen, en later den naam van Laurens Alma Tadema beroemd zou maken door geheel Europa.

HaverSchmidt bezocht de gewone scholen, die te Leeuwarden tot de academische studiën voorbereidden. Zeventien jaar oud, kwam hij in September 1852 te Leiden studeeren. Hoe heerlijk zijne academiejaren waren, werd vluchtig aangestipt. Er was eene bijzondere reden voor HaverSchmidt's groot succes onder de Leidsche kweekelingen der universitaire Alma Mater. Zij lag in het open, eerlijk, goedrond karakter van dezen Leeuwarder jonkman, gepaard met zekere bedeesdheid, die hij eerst geheel vergat, als hij te midden van volkomen betrouwbare vrienden toefde. Dit was het eigenaardig kenmerk van zijn karakter in vroegere en latere jaren, dat hij bedeesd was, maar met de bedeesdheid van degenen, die vreezen, dat hun uiterst gevoelig hart door de ruwheid van anderen zal worden gekwetst. Hij look alleen op, en schitterde met zijne volle geestkracht, wanneer hij vertrouwen stelde in degenen, die hem omringden. Hij was de goedheid, de edelmoedigheid in persoon, zelfs bracht die goedheid hem soms op de grenzen der zwakheid. Hij was altijd bedacht op het genoegen van anderen, niet alleen als student, maar ook als echtgenoot, als vriend, als vader, als predikant. Hij won door zijne goedheid het hart van oud en jong, vooral van de kleinen. Hij was een door en door beminnelijk mensch die het zich zelven nooit vergaf, wanneer hij een hard woord gesproken had, de zich haastte zijn leedwezen te betuigen, wanneer zijne stem te luid had geklonken. Voegt men daarbij de schitterende eigenschappen van zijn geest, zijn jolig tintelend oog, zijn onverstoorbaar deftig-comisch gesprek, zijn goedhartig ironischen toon, dan kan het geen verwondering wekken, dat hij onder zijne academiebroeders bemind was. Zijne vriendschap was trouw en sterk, geheel onzelfzuchtig, geheel toewijding voor anderen.

Zijne zes studentenjaren te Leiden brachten hem niets dan geluk. Hij was overal gezien. Hij werd tot alle eerambten benoemd. Hij vervulde de betrekking van Quaestor, later (1857) van Praeses van het Collegium Civitatis Academicae Lugduno-Batavae Supremum. Hij redigeerde den almanak, die door de verzen van Piet Paaltjens eene ongemeene letterkundige beteekenis verkreeg. Nicolaas Beets schreef eenmaal als herinnering aan zijne academiejaren:

[p. 3]

Haverschmidt's werkkamer.

Naar Leiden trekt het harte

der oefengrage jeugd;

Een stad is 't van geleerdheid

en rijke jonglingsvreugd;

'k Weet niet wie 't meest mij dienden,
Mijn meesters of mijn vrienden,
Wel, dat mij beider leerling

en beider liefde heugt.

Dit was uit het hart van HaverSchmidt geschreven, die zijn ‘meesters’ niet minder vereerde dan zijne vrienden. Hij waardeerde te Leiden de lessen van Cobet en Dozy, en toen hij in de theologische gehoorzalen verscheen, (1854-1857) genoot hij van het onderwijs, door Scholten en Kuenen, beiden in top van roem, met even groote degelijkheid als welsprekendheid gegeven. HaverSchmidt heeft later niet aan wetenschappelijke theologie gedaan, hij toonde alleen, dat hij de Protestansch-moderne opvatting der Christelijke leer met hart en ziel was toegedaan. Zijne toespraken en preeken, die in het licht verschenen, getuigden van zijne zeldzame gaaf, om door aangrijpende, innig gemoedelijke taal indruk te maken op zijne hoorders. Nog in 1889 sprak hij te Schiedam in het lokaal ‘Paulus’ voor de afdeeling van den Protestantenbond eene rede uit over het Evangelische woord: ‘Steek af naar de diepte!’ die zulk een indruk maakte, dat zijne vrienden hem bewogen zijne toespraak voor een liefdadig doel door den druk algemeen te maken.

Het is zeer verklaarbaar, dat HaverSchmidt met pijnlijke ontroering afscheid nam van Leiden, van zijne vrienden, van Sand (Mr. A. van Wessem), van Mr. G.J.B. Henny, van Kaai (Mr. W. van der Kaay), van Vater Muller, aan wiens studententafel ‘de Leeuwerik’ hij met zulk eene van levenslust schallende stem had meegezongen - zelfs van zijn ‘ploert’, den eerzamen bidder Van Ewijk, van Knaap Senior, dien hij onsterfelijk had gemaakt in zijne verzen, zelfs van Plooi en Dundas, de knechten der sociëteit... Met een weemoedigen glimlach dacht hij aan al de heerlijke uren, zijnen vrienden gewijd, aan al de jongelingsgeestdrift, aan al de rooskleurige illusiën, die hij als student met half aandoenlijken, half spottenden ernst had beleden. Hij mijmerde over dien onvergetelijken dag van 4 Juni 1856, toen hij deelnam aan den gecostumeerden optocht ter eere van het Groot Cambrinus-feest, toen hij in het ambtskostuum van zijn huiswaard. Van Ewijk, den bidder, op een wagentje zat naast zijn vriend Van der Kaay, terwijl deze op den waldhoorn blies, hij zelf de Turksche trom ‘niet onverdienstlijk’ bespeelde.

Een jaar nadat hij zijn academisch Eden had verlaten, was hij predikant te Foudgum en Raard. Geheel alleen in de oude, onbehaaglijke pastorie, zonder eenig gezelschap, niemand zijne aandoeningen en stille droomen vertrouwend, gevoelde hij zich bitter eenzaam. Hij heeft drie jaren onder deze Friesche, meest orthodoxe boeren gesleten - en wie weet, hoe dikwijls zijn jong hart toen terugsnelde naar Leiden, naar zijne vrienden, naar al de genoegens van een even joviaal als fijn beschaafd verkeer. Viel er toen reeds eene schaduw van diepe melancholie over zijn geest? Begon het monster der mistroostigheid hem toen reeds te bespieden, wetende, dat het eenmaal zijne looden hand zou leggen op dit edel hoofd, op dit uiterst fijn gevoelend hart? Zeker is het, dat het hem soms te benauwd werd in zijne ballingschap - dat hij zelfs laat in den namiddag naar Leeuwarden op weg ging.

Er kwamen betere dagen. Hij werd beroepen te Nieuwediep, hij huwde (1863), hij werd predikant te Schiedam (1864), en zag in zijne nieuwe taak al het heerlijke, dat een zoo zacht gestemde, zoo kinderlijke geest als de zijne er zoo gaarne in wilde vinden. Hij was een goed predikant, een hartelijk vriend van al zijne gemeenteleden - hij gaf al de schatten van zijn hart en geest, hij genoot van de waardeering, die hij algemeen onder-

[p. 4]

vond - en toch heeft hij misschien zijn schitterend debuut in het leven als student te Leiden nooit vergeten.

Overal waar hij nu optrad, won hij aller hart. Hij droeg zijne verzen voor met een geheel onbewogen, strak gezicht, een sterk comisch contrast vormend met alles, wat hij sprak. In den Haagschen letterkundigen kring Oefening kweekt kennis heeft hij honderden van hoorders en hoorderessen diep in het hart gegrepen, wanneer hij eene schets in proza voordroeg, als ‘Mijn Broertje’ of ‘We gaan den heelen dag uit rijden’.

Mij heugt inzonderheid een avond in Oefening, toen wij bestuurders zeer verschrikt werden door een telegram van HaverSchmidt, dat hij te laat aan het station te Schiedam gekomen was, en eerst te negen uur verschijnen kon. Er werd oogenblikkelijk een hulpleger van sprekers opgeroepen uit den kring van het bestuur - het publiek werd beziggehouden tot negen uur. En toen verscheen HaverSchmidt, een beetje bedeesder dan gewoonlijk, maar op de spreekplaats was daar niets van te bespeuren. Hij droeg met zijn onweerstaanbaar ernstig gezicht, somtijds bliksemsnel door een glimp van een glimlach verhelderd, eerst eenige zijner bekende verzen voor, en begon toen met zijne schets: ‘We gaan den heelen dag uit rijden’. Van zijn eerste woord af werd ik meegesleept door den naief-koddigen toon, in kinderlijken trant gehouden, als hij beschrijft, hoe al zijne broers en zusters bitter boos waren op tante, omdat ze zoo laat kwam, en de wagen al zoo lang stond te wachten; voorts, als hij eindelijk, na al de pret en al het rumoer der kinderen te hebben behandeld, ze naar huis doet terugrijden, terwijl ze luid zingen.

En dan komt er plotseling eene humoristische wending in het verhaal, als hij vertelt, hoe hij ook in den wagen zat bij al de zingende kinderen, maar, hoe hij tusschen moeder en tante gezeten, met gesloten oogen naar de gesprekken luisterde. ‘Zonderling - vervolgt hij - maar terwijl de anderen voortgaan met zingen, verdiep ik mij in de vraag, wie van ons het eerst zal moeten sterven. Ik ga ze allen na, een voor een: vader, moeder, mijn oudsten broer, mijn oudste, mijn middelste, mijn jongste zuster, eindelijk mijn broertje, en ik kom tot het besluit, dat ik er niet één van missen kan. En ik doe in het verborgen een gebedje, dat, als er dan toch spoedig één doodgaan moet, ik het maar mag zijn, of anders (want ik zie er toch, alles wel beschouwd, erg tegen op...) liever nog, als 't wezen kon... tante! - De bloed. Ze moest eens weten wat daar in haar onmiddellijke nabijheid ten haren behoeve verzocht wordt, en dàt, terwijl ze zich over mij heen buigt, en moeder hare meening influistert, dat ik zeker in slaap ben gevallen, want dat ik zoo stil zit.’

HaverSchmidt heeft maar voor enkele jaren de inderdaad niet gemakkelijke taak van spreken in openbare vergaderingen van het Nut, of andere letterkundige genootschappen, kunnen waarnemen. Hij gevoelde er zich niet sterk genoeg voor. Dat zijn uiterst gevoelig hart niet bestand was tegen de vele verrassingen en teleurstellingen, die dergelijke voordrachten meebrengen, werd hem spoedig duidelijk. Al te groote bijval, of dwaze onbewogenheid, troffen hem beide te fel. Zijn bescheidenheid en onverwinnelijke bedeesdheid voelden zich pijnlijk getroffen door al te luidruchtige waardeering, terwijl onverschilligheid of onaandoenlijkheid zijner hoorders hem bijna even pijnlijk deed twijfelen aan eigen kunst en eigen kracht.

Bij zijne voordrachten als predikant van den kansel had hij met deze moeilijkheden uit den aard der zaak minder te strijden. Toch deed het hem goed, als de een af ander zijner vrienden of vriendinnen, na de godsdienstoefening, hem te gemoet kwam met een woord van dank of bewondering. Toch was hij pijnlijk bekommerd, als niemand sprak, en zijne preek scheen voorbij te gaan als een ijdel gerucht. Hij spande zich in voor eene voordracht of preek met groote toewijding, met zijne geheele ziel. In zijne latere jaren hinderde het hem, dat hij

[p. 5]

zijne preeken niet zoo wel in het geheugen kon prenten als weleer. Hij nam ze mee in schrift op den kansel - en vreesde, dat men het merken zou, dat hij las. Soms vroeg hij aarzelend, schuchter aan zijne beste kennissen of vrienden, die hij het meest vertrouwde, of zij ook gemerkt hadden, dat hij zijn handschrift had meegebracht?

Improviseeren op den kansel of de spreekplaats durfde hij niet. Hij had daartoe te weinig zelfvertrouwen. Om te improviseeren moet HaverSchmidt zich terugdenken in den kring zijner Leidsche vrienden, ook bij de Reunies in 1865, 1870, 1875, 1880, 1885. Dan kon hij spreken! Dan drong van alle zijden, zoo stil mogelijk, het anders luidruchtig schreeuwend publiek van oud-studenten en nieuw-studenten zich om hem heen, ten einde de woorden uit zijn mond op te vangen, en toe te juichen, wat Piet Paaltjens zou zeggen.

De uitgever H.A.M. Roelants te Schiedam heeft zich eene bijzondere verdienste verworven ten opzichte der geschiedenis onzer Letterkunde door HaverSchmidt in 1867 te winnen voor het denkbeeld eene uitgaaf der compleete werken van Piet Paaltjens te beproeven. De uitgaaf overtrof de verwachtingen van dichter en uitgever in hooge mate. Zes drukken verschenen tot heden [1894], misschien komen er meer. [...]

Schoon HaverSchmidt zich gelukkig mocht gevoelen met de altijd toenemende waardeering van zijn arbeid als letterkundig kunstenaar, niet minder met de hoogachting en liefde zijner gemeente te Schiedam - waarvan de viering zijner vijf-en-twintig-jarige ambtsbediening in 1884 een treffend bewijs gaf - overvielen hem soms vlagen van somberheid. De Daemon der mistroostigheid lag reeds lang op de loer, om hem verraderlijk te bespringen. Hij was nooit een sterk man geweest. Overprikkeling van zenuwen pijnigde hem bij elke al te forsche inspanning. Zeer dikwijls werd alles donker rondom hem heen. Hij zonk weg in eene afmattende melancholie, zijn al te fijngevoelende, edele aanleg werd dikwijls in den loop van zijn leven gekwetst door opzettelijke of onwillekeurige hardheid. Hij zweeg met een bloedend hart, en verborg zijn leed voor anderen.

Dan sloop de Daemon der mistroostigheid hem achterna, en legde de ijzeren vuist op zijn schouder. HaverSchmidt heeft dapper weerstand geboden, maar de strijd werd hem somtijds te zwaar. Hij wist het, dat toegeven aan zijne melancholische vlagen voor hem uiterst gevaarlijk kon worden. Hij wist het, en toch zou hij in dien strijd bezwijken. Zijn gestel werd gesloopt door de gedruktheid van zijn geest, en deze gedruktheid ontstond door den ziekelijken anaemischen staat zijner hersenen. De Daemon, die hem reeds lang vervolgde, hield niet op. Zijne toestand werd diep tragisch. De tot de zwartste moedeloosheid aanzwellende zwaarmoedigheid martelde den man, die eenmaal met het uitgezochtste vernuft zijne tijdgenooten had doen schateren. Soms rees hij op uit de pijnlijkste verslagenheid, en vermande zich tot nieuwen moed en nieuwe belangstelling in het leven, in zijn werk, in de zijnen. Maar telkens keerde de verraderlijke Daemon der mistroostigheid terug - en eindelijk legde hij de hand op dat nobele hart, en blies zijn levensvlam uit. Zijn heengaan op nog geen negen-en-vijftig-jarigen leeftijd is ongemeen treffend. Het bleek terstond in vele kringen, niet alleen te Schiedam, maar in andere steden van ons vaderland, hoe bemind HaverSchmidt was geweest. Zijne begrafenis was in de hoogste mate ontroerend. De lijkkist scheen bedolven onder bloemen en kransen. Om de groeve stonden groote scharen van leerlingen en oudleerlingen met de weezen uit het Hervormde weeshuis - die met de innigste droefheid hun vriend en meester betreurden. Voor HaverSchmidt, die heel zijn leven lang bloemen en planten had liefgehad en gekweekt, was een bloemengraf bereid. Liefde en bewondering hadden den bodem der groeve met bloemen bedekt, langs de wanden van het graf slingerden zich klimopranken.

Haverschmidt in 1884.

Eene onafzienbare menigte vulde het kerkhof, allen vrienden, die kransen brachten. Uitmuntend goed had het Collegium van het Leidsche Studentencorps gevoeld, dat zijn krans en zijne leden daar niet mochten ontbreken. De studenten van heden hebben hun genialen voorganger niet vergeten! Vele commissiën van allerlei genootschappen waren opgekomen - allen diep getroffen. De weezen en leerlingen hebben hem een lied uit den bundel van den Nederlandschen Protestantenbond als afscheid toegezongen.

Dit eenvoudig lied, met trillende stem voorgedragen, was de uitvaart van den nobelen HaverSchmidt. Er werd niet gesproken - men wist, dat hij geen vriend van dergelijke toespraken geweest was. Al wat naar openbaren lof zweemde, stiet hem tegen de borst. Maar het lied der kinderen, die hem zoo liefhadden, maar de bloemen en de planten in het graf, getuigden van den heerlijken geest, dien hij onder zijne leerlingen had aangekweekt - en deze aandoenlijke hulde was volkomen gepast.