Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 9]

W.E. Verdonk
Verlichte wanhoop
Sade en het denken van zijn tijd

De markies neemt geen grote plaats in handboeken over de geschiedenis van de filosofie in. Nu heeft hij boven alles schrijver willen zijn. Hij heeft zich uitvoerig in verschillende geschriften en in zijn correspondentie rekenschap gegeven van de betekenis, de inhoud en de mogelijkheden van dit ‘vak’. Daarin toont hij zich terdege op de hoogte van de problemen in de esthetica, die dan in discussie zijn en hij kiest weloverwogen zijn eigen positie. Daarom zou het bepaald niet alleen een kwestie van ijdelheid zijn (geen onderontwikkeld gebied in zijn karakter), wanneer hij zich miskend voelde door de geringe aandacht die filosofen hem schenken en door de vanzelfsprekendheid waarmee hem iedere originaliteit op wijsgerig terrein wordt ontzegd. Het loont de moeite de filosofische achtergrond van zijn werk uit te tekenen, omdat dan duidelijk wordt hoezeer Sade thuishoort in de Verlichting (zijn schatplichtigheid aan eigen tijd) en hoezeer de consequenties van het denken van de Verlichting in het werk van de markies tot uitdrukking komen. In dat laatste uit zich zijn originaliteit, want dan formuleert hij problemen die ons ook nu nog bezighouden: de dialektiek van de Verlichting waar Horkheimer en Adorno van gesproken hebben.

I Verlicht denken

In Les idées sur les romans zegt de markies, dat het de romancier moet gaan om de mens zoals hij kan zijn. Zijn taak staat tegenover die van de historicus, die de mens moet tekenen zoals hij is of zoals hij zich voordoet. De romancier kan de natuur betrappen, omdat hij het kwaad in al zijn vormen en al wat driften teweegbrengen in het hart van de mens tot uitdrukking kan brenben. De natuur is namelijk heel anders dan de moralisten ons willen doen geloven; ze onttrekt zich aan alle dammen die deze lieden tegen haar hebben opgeworpen. Ze is groots en vreselijk tegelijk, ze is altijd subliem en verheven.

Het begrip natuur speelt in de overwegingen van Les idées sur les romans kennelijk een grote rol. Dat is in de Verlichting niet opzienbarend. Heel duidelijk is in de korte weergave hierboven de distantie tussen natuur en ethiek. Sade heeft zijn gedachten hierover kort en bondig weergegeven in de Dialogue entre un prêtre et un moribond. We worden daarin getuigen van een laatste gesprek dat een libertijn voert. In alle rust maakt hij daarin de priester duidelijk dat hij geen boete wenst te doen voor de vele zonden, die deze verwacht te zullen horen. Hij gebruikt zijn laatste uren om zijn woede te uiten tegen de vertegenwoordiger van de kerk. Door de schuld van de priesters heeft hij zijn leven lang alle mogelijke kansen moeten laten voorbijgaan, heeft hij nooit echt kunnen genieten. Voor zijn dood zal hij de schade nog een klein beetje proberen te beperken. Daarom wachten zes dames ‘schoner dan de dag’ in een ander vertrek het eind van het gesprek af om daarna de stervende en - als hij wil - de priester van dienst te zijn.

De stervende schaamt zich helemaal niet voor zijn houding. Zo heeft de natuur hem nu eenmaal geschapen (‘créé par la nature’) hij is in de wereld geplaatst om aan de neigingen en driften die hem beheersen te voldoen. Dat zijn de wetten die de natuur in hem heeft gelegd, de vermogens die ze hem heeft geschonken en alleen door ze volledig te gebruiken kan hij aan de bedoelingen van de natuur voldoen. Het beeld van de mens, dat de stervende zo onder woorden brengt, is heel anders dan de priester hanteert: het is de mens zonder God. Trouwens de hele natuur moet en kan alleen zonder God worden begrepen. Zij ‘suffit à elle-même’, ze heeft haar verklaringsprincipe in zichzelf. Daarom moeten we in de wetten van de natuur de verklaring zoeken van alles wat gebeurt en van al wat de mensen doen. De wetmatigheid mag helemaal niet worden gebruikt als een godsbewijs, ze wijst immers niet in de richting van een almachtige wijsheid die alles zo in elkaar gezet zou hebben maar veel meer in die van een bepaalde noodzakelijkheid die in de dynamiek van de natuur van beslissende betekenis is. De stervende is er in het gesprek duidelijk en welbewust op uit de priester voor zijn geloof geen enkele rationele ruimte laten. Als deze laatste misschien al gebruik zou willen maken van bepaalde zaken die niet helemaal verklaarbaar zijn volgens de natuurwetenschappelijke methode, is de stervende hem voor: laat hij zijn wetenschappelijke inzichten verdiepen en hij zal de natuur beter begrijpen; laat hij zijn rede wat meer vrijmaken van vooroordelen en hij zal geen behoefte meer hebben aan God.

Er is dus een diepe kloof ontstaan tussen geloven en weten, tussen de leer van de kerk en het rationeel denken. De basis daarvoor ligt in de wetenschappelijke kennis van de natuur. Op grond van deze kennis ziet de stervende zich geheel en al als een product van de natuur. Zijn doen en laten, zijn denken en zijn handelen zijn nu volkomen verklaarbaar. Eigenlijk kan nu ook geen onderscheid meer gemaakt worden tussen goede en slechte mensen; beslissend is aan welke kant de natuur ‘ons werpt’. Niemand kan een wesp slecht noemen, omdat hij ons steekt. Mens en dier zijn eigenlijk in wezen gelijk, want het vermogen zedelijk te handelen bepaalt niet meer het onderscheid. Op deze wijze is de kloof tussen geloof en kennis, tussen de priester en de stervende natuurlijk ook onoverbrugbaar geworden.

De wetenschap, die daarvoor de mogelijkheid geboden heeft draagt bij tot de emancipatie van de mens. Wanneer hij zich goed rekenschap heeft gegeven van de betekenis van de feiten, die nu duidelijk geworden zijn, gaat hij ook inzien dat de verwoede strijd die hij in zijn leven moest voeren tegennatuurlijk is. Heel de leer van de kerk, het christendom zelf is eigenlijk tegennatuurlijk, omdat hier de onmogelijke pretentie heerst dat de natuur kan worden bestreden en onderdrukt. Het christendom is niet alleen wetenschappelijk, maar ook moreel onaanvaardbaar, omdat het volledig onmenselijk is. Niet alleen Sade, ook D'Holbach, ook Diderot (in La religieuse bijvoorbeeld) brengen dergelijke gedachten onder woorden. Zonder God, zonder kerk en zonder priester leven is een

[p. 10]

grote bevrijding: nu kan een mens immers vrijuit genieten van zichzelf en van anderen. Zijn lichaam is niet zijn vijand. Alles wat verborgen werd gehouden, wat door allerlei verboden bezoedeld was, kan nu openlijk en vrijuit gebeuren.

Merkwaardig genoeg, gezien het werk van de markies, lijkt hij op het moment dat hij deze dialoog schrijft (1782) nog optimist: deze emancipatie is ongevaarlijk, want waar de rede en de natuur heersen zullen mensen elkaar nooit schade doen. De hele menselijke ethiek is ook samen te vatten in de grondregel: de anderen net zo gelukkig te maken als men zelf wenst te zijn. De mens die zichzelf durft te zijn, volkomen natuurlijk, is per definitie sociabel. In het rijk van Zamé, de utopie die Sade ontwerpt in zijn roman Aline et Valcour, wordt zo'n leven mogelijk. Maar dan moet er natuurlijk heel wat veranderen in de bestaande toestand. Atheïsme is een voorwaarde, later zal hij zeggen: atheïseren is absolute noodzaak, want de onderdrukking die nu de wereld pijnigt hangt ten nauwste samen met het onmenselijke christendom.

In dit zachtmoedig optimisme is de markies zonder enige twijfel verwant met La Mettrie. Deze arts en leerling van Boerhaave leefde van 1709 tot 1751. Lange betitelt hem in zijn beroemde Geschichte des Materialismus als ‘der Prügeljunge des Materialismus’. Als medicus ziet hij de mens als een machine van ongehoorde perfectie. Daarom hoeft de mens zich absoluut niet voor zichzelf te schamen. Natuurlijk moet hij niet zulke dwaze pretenties koesteren als het christendom, dat de mens beeld Gods noemt en in hem de kroon van de schepping ziet. Alsof de zon voor de mens op zou gaan, en de dieren geen andere taak zouden hebben dan voedsel te zijn. De mens is evenzeer als het dier een product van de natuur, er is tussen mens en dier geen essentieel verschil maar hooguit een gradueel onderscheid. Zijn bouw is een beetje anders en zodoende kan onderricht bij hem heel wat teweeg brengen. Daarom moet niet gezeurd worden over goed en kwaad: ook dat is alleen een onderscheid in bouw. En slechte mensen horen daarom niet te worden bekeken en beoordeeld door priesters en rechters, maar de dokter moet zich met hen bezighouden. Misschien is er via bepaalde diëten of via operatief ingrijpen verbetering in de toestand aan te brengen. De medische benadering leidt tot een volkomen nieuw begrip voor de misdadiger. Laat de mens verder fier en vrijuit genieten van zijn bestaan, zoals een vlinder in de zomer. Voor de toekomst hoeft hij zich geen zorgen te maken. Ook een rups weet niet dat hij een vlinder wordt. Al het getob over de zin van zijn bestaan is overbodig, het is genoeg dat hij bestaat.

Vooral op grond van de feitelijke kennis van de werkelijkheid, die het wetenschappelijk denken van hun tijd heeft mogelijk gemaakt, ontdekken Sade en La Mettrie de volupté. Voor hen gaan genieten en natuurlijk leven samen. Het leven wordt een soort verfijnde kunst, vol vrolijkheid en spanning, onbezorgd en zonder enige vrees voor de dood. De loutering van de religie en de daarmee verbonden wrede moraal zal voldoende zijn om de vrijheid tot echt mens zijn te kunnen veroveren.

II Het grote probleem

In het gesprek tussen de stervende en de priester is de laatste eigenlijk een raadselachtige figuur. Men kan natuurlijk monkelen over zijn schijnheiligheid, want hij weigert de schone dames aan het eind van het gesprek niet. Blijkbaar is in al het optimisme een grove aanval toch heel hard nodig. In elk geval laat de priester zich door de duchtige argumenten van zijn tegenstander niet overtuigen, hoewel hij kennelijk weet van de dwingende kracht van de natuur. Er moet dus iets zijn, dat hem voortdrijft. Vooral D'Holbach zal Sade geholpen hebben in de doordenking van deze problematiek. Ik laat nu zijn Système de la Nature grotendeels buiten beschouwing, ondanks het feit dat daarin allerlei doordacht wordt waarmee we La Mettrie wat zouden kunnen aanscherpen. Hij biedt Sade daar grond voor het hoge vertrouwen dat de markies stelde in het samengaan van natuur en rede. De ethiek is voor D'Holbach immers de wetenschap die gebaseerd is op de kennis van de motieven die de menselijke wil noodzakelijkerwijs beïnvloeden en zijn daden bepalen. De mens is vrij wanneer hij gevolg geeft aan deze noodzakelijke beweegredenen, die hij in zichzelf meedraagt. De ethiek beschrijft als het ware de ‘aptitude à se coordoner’ van de mens, zijn vermogen om te leven in overeenstemming met de orde van de natuur, waarvan hij zelf een onderdeel is. De ethiek heeft voor D'Holbach dus een objectieve basis bovendien is de deugd ‘natuurlijk’, want wat moet is niet onmenselijk en niet onmogelijk.

Titelpagina's van d'Holbach's twee belangrijkste werken Système de la Nature (1770) en Le Bon-Sens (1772).

Juist voor D'Holbach is echter het christendom een grote bedreiging van dit natuurlijke en menselijke leven. Deze religie brengt onder de mensen een geweldige verdeeldheid, ondanks de prediking van de naastenliefde. Het christendom perverteert de staat en de politieke leiding volkomen. Het vestigt de overtuiging dat tirannie gerechtvaardigd is en wreedheid verdienstelijk, als het maar gaat om de hemel. De vorsten worden door deze godsdienst vergoddelijkt; er ontstaat een klassejustitie, waarin de machtigen bevoordeeld worden en de armen moeten lijden. Tussen christendom en despotisme bestaat in de ogen van D'Holbach een nauwe samenhang. De oorzaak ligt in het beeld van God: de christenen vereren een wrede God, die er plezier in heeft ongelukkige schepsels te zien huilen. Het kruis laat wel heel duidelijk zien hoe luguber deze God is; een dergelijke voorstelling zet mensen ertoe aan zichzelf en anderen ongelukkig te maken. Wanneer deze God meester is over goed en kwaad is het vanzelfsprekend, dat wat menselijk is een misdaad kan worden en wat goed is kwaad.

Wie deze dingen overweegt, ziet pas duidelijk hoe raadselachtig de priester is. Ondanks de rede en de natuur houdt hij vast aan een leer die alleen onderdrukking van de mens betekent. Hij doet dat, volgens D'Holbach, met uitermate gemene middelen, want hij maakt dankbare gebruik van de angst van zijn medemensen, van de heersende vooroordelen en van de macht van een eeuwenlange gewoonte. De priester speelt altijd in op de zwakheden van zijn medemensen, hij is pas echt gelukkig temidden van rampen, want die kan hij beschrijven als de straf van zijn wrede god. Daarom is hij ook de geboren vijand van vrij wetenschappelijk onderzoek; zou dat werkelijk zijn kans krijgen, dan verliest hij immers zijn macht over de mensen. Zo ziet men in alle religies van de wereld een lugubere zwarte kleur overheersen. Mensen worden door godsdienst tot ‘melancholie’ gedreven, ze worden ertoe gebracht vreugde te mijden, pleziertjes te ontlopen en

[p. 11]

juist het moeilijkste en onaangenaamste, dat wat het meest tegen de natuur ingaat, te doen. Daarom moet een harde strijd gevoerd worden tegen deze onderdrukking. De strijd zal moeilijk en zwaar zijn, omdat de pervertering zo diep gaat. Geen mens ontkomt aan de twijfel of de strijd ooit succes zal hebben. Laten we toch vasthouden aan ons geloof, roept D'Holbach dan uit, la vérité doit (!) à la fin triompher du mensonge... la raison brisera leurs chaínes, les fers de la superstition se rompront à sa voix souveraine... De waarheid moet (let op dit woord!) overwinnen, de rede heeft immers alles mee, want dat ligt in de natuur zelf.

Diderot

Kennelijk is er dus in de natuur een tegenkracht werzkaam, waarvan de macht en de invloed op geen enkele wijze onderschat kan worden: het christendom, de priester, de religie in het algemeen. Het gaat in de wereld niet van een leien dakje wanneer men volgens de natuur wil leven. Er zijn mensen met grote macht en invloed, die alles zullen doen om te verhinderen dat de mens eindelijk menselijk kan leven. Er moet dus gerekend worden met het kwaad als tegenkracht, met de boosaardigheid van de mens, zoals ze in de priester aan het licht komt. Het optimisme in het gesprek tussen de stervende en de priester heeft Sade laten varen. Het is niet zo erg vanzelfsprekend dat de ene mens erop uit is de ander even gelukkig te maken als hijzelf wil zijn. Daarom is het niet voldoende alleen maar atheïst te zijn, atheïseren is nodig zo fel en zo grof als een mens maar denken kan. Het is niet voldoende de heersende moraal af te zweren, ontmoraliseren is nodig (démoraliser), zo heftig en zo grof als in de praktijk maar mogelijk is.

La Meltrie, gravure van G.F. Schmidt.

Uit hetzelfde jaar als waarin de Dialogue entre un prêtre et un moribond gedateerd moet worden (1782) stamt ook een aantekening die Pensée retrouvée wordt genoemd. Ze is zeer verhelderend voor het denken van de markies. Hij gebruikt daar weer het beeld van de blinde, dat ook in het gesprek tussen priester en stervende voorkomt. Het is een geliefd beeld in de literatuur van de zeventiende en achtiende eeuw. Het zou te ver voeren dat nader aan te tonen. In elk geval gebruikt Sade het om nog eens extra duidelijk te maken, dat de mens geen notie kan hebben van God. De mens kan niet alleen vergeleken worden met een blinde als het gaat over God, maar ook wanneer we spreken over ethiek. Er is een groot verschil tussen degene die blind is en die ziet. Denk je in, suggereert de markies, dat de mens op den duur de beschikking zou hebben over een zintuig meer dan hij nu heeft, zoals een blinde gebeurt wanneer hij gaat zien. ‘Hoe verachtelijk zouden onze deugden, onze fouten, onze godheden zijn in de ogen van een maatschappij die een paar zintuigen meer had!’ Zo'n maatschappij zou afstand nemen van de onze. Zo is het ook met de natuur in al haar volmaaktheid. Ze gaat ver uit boven onze bekrompen en benauwde inzichten, even inferieur vergeleken bij haar als een maatschappij van blinden is in vergelijking bij een gemeenschap van mensen die kunnen zien. Het beeld is niet vriendelijk voor mensen die aan hun ogen gehandicapt zijn, maar daarover heeft Sade in overeenstemming met het gebruik van het beeld in zijn tijd ook niet nagedacht. Naast het atheïseren en ontmoraliseren, dat nooit fel genoeg kan gebeuren, moet een poging ondernomen worden om juist deze nieuwe humaniteit te verwoorden. Dat gebeurt door de schrijver, die de natuur probeert te betrappen in het hart van de mens. Hij is een genie, die dicht bij de natuur leeft en daarom meer ziet dan de blinden.

III De gevolgen

Wanneer we de lijnen die getrokken zijn samenvoegen, wordt duidelijk hoe Sade thuishoort in de Verlichting: de wetenschappelijke kennis van de natuur ontneemt aan het christelijk geloof iedere rationele basis en maakt bovendien duidelijk dat de wetten die in de natuur heersen amoreel zijn. Op het eerste gezicht schijnt dat niet noodzakelijk tot een immoreel leven te voeren, ook al is de mens niet meer verantwoordelijk voor goed en kwaad, maar juist daarin niet meer dan een product van de natuur. ‘Natuurlijk’ leven lijkt niet boosaardig, maar schijnt er juist op gericht te zijn de ander even gelukkig te maken als je zelf wilt zijn. Toch rijzen er nu een heel aantal problemen; in de priester ontmoeten we een karaktertrek van de mens die uitermate gevaarlijk is: zijn despotisme. Bovendien is, wanneer de mens een onderdeel van de natuur is, zijn uniciteit in het geding; hij is dan immers deel van de cyclus, zijn dood is nuttig voor de natuur want de wormen leven van zijn lijk. Hij kan daarom niet meer de pretentie hebben onvervangbaar en onmisbaar te zijn, want hij heeft het recht niet de cyclus voor zichzelf te onderbreken. De vrolijke humaniteit waarop alles heel harmonieus scheen uit te lopen, de onbezorgde levensvreugde die men scheen te veroveren, raken bij lange na niet de sublieme pracht van de natuur. En daar heeft de auteur, volgens Les idées sur les romans, mee te maken, Ze is groots

[p. 12]

in de wijze waarop ze de aarde bevolkt met mensen als Titus, verschrikkelijk wanneer ze een Nero oplevert. Wie deze grootsheid wil benaderen, kan zich niet richten op een beschrijving van de deugd, die slechts een van de uitingen is van het menselijk hart. Hij moet zich bezighouden met het kwaad. Juist daarin ligt de originaliteit van de markies. Daarin verschilt hij niet alleen van La Mettrie en D'Holbach, maar ook van Diderot, die toch bepaald wel oog heeft gehad voor de problematiek die de wetenschappelijke kennis van de natuur met zich meebracht.

Het is in elk geval duidelijk dat de klassieke samenhang tussen waarheid, schoonheid en goedheid verstoord is: het schone is zeker niet goed, misschien zelfs niet eens waar. De natuur is subliem, onttrokken aan het berperkte moralisme van de mens, uitstijgend dus boven menselijke maat en zo imponerend. Dat wordt dan getekend in de mens die niemand nodig heeft en dat uitdrukt door iedereen te verachten of voor zijn eigen genoegens te gebruiken. Hij is volledig eenzaam en juist zo volstrekt gelukkig. Hij is immers van niemand afhankelijk. Zijn absolute vrijheid blijkt uit het feit, dat hij zich verweert tegen god en medemens en om hun liefde niet vraagt. Zo is de nieuwe mens, die alle moraal achter zich heeft gelaten, omdat hem de ogen zijn opengegaan voor het kleinschalige en smerige van geloof en moraal in de blinde mensenwereld. Hij is vervuld van een intense hunker naar vrijheid en hij toont zijn uniciteit door zich volledig veilig te stellen voor de invloeden van religie, maatschappij en deugd. Deze nieuwe menselijkheid, door geen vooroordelen begrensd, kan alleen vorm krijgen op totaal geïsoleerde kastelen, ver van de bewoonde wereld, onbereikbaar en onvindbaar. Ze hebben in de ‘normale’ maatschappij geen plaats, ze zijn dus u-topisch van aard, even zeer als het rijk van Zamé in Aline et Valcour. Ze komen vooral voor in de latere werken, na Aline et Valcour verschenen, in Justine en Juliette, want in de bittere teleurstelling van de Franse revolutie is alleen nog maar plaats voor de hel als utopie. Wie in die kastelen binnenkomt, late ook alle hoop varen.

Zo ontstaat een hele serie helden: Minski, Durand, Clairwil en Juliette, om slechts de bekendste en opvallendste te noemen. Durand is vervuld van de honger naar een misdaad die nooit overwonnen zal kunnen worden, naar een daad waarin het kwaad alles zal omvatten en eeuwig zal doorvreten. Dan pas heeft ze een onuitwisbaar spoor nagelaten. Het is een misdaad om de misdaad zelf, niet toevallig of per ongeluk ontstaan, eigenlijk ongewild, maar een volstrekte uitleving van de verbeeldingskracht. Daar komt de Franse revolutie niet aan toe. Daarin is eigenlijk helemaal niets groots, ze is niet subliem, want ze verwezenlijkt het rijk van Zamé niet, maar ze kent ook geen allure, geen nieuwe humaniteit. Daarom roept de markies uit: Français, encore un effort! Het christendom blijkt diep geworteld, de vooroordelen zijn volledig vastgeroest en ze zullen blijven woeden.

Daarom heeft Sade zich fel verzet tegen de kritiek die Villeterque op zijn werk had geuit. Volgens deze man zou hij immorele boeken hebben geschreven. Ik heb geen ander doel gehad, zegt de markies, dan de grondregels te hanteren van de dramatische kunst. Het ging mij erom een katharsis teweeg te brengen door schrik en medelijden te bewerken bij de mensen die mij lazen. Niet door het vertellen van deugdzame verhalen verandert men de mensen, maar alleen door de magie van het kunstwerk dat de natuur weet te betrappen, omdat zo iets duidelijk wordt van het despotisme dat in de mens leeft. De auteur kan dat alleen bereiken door zelf te atheïseren en te ontmoraliseren, door in zijn werken zelf iets vorm te geven van de nieuwe humaniteit, die vol verachting neerziet op dat wat mensen die met minder zintuigen dan hij zijn toegerust aan domheden en vooroordelen te berde brengen. Hij kan dit alles alleen bewerken door zichzelf volstrekt te isoleren, door een volledige vrijheid tegenover de invloeden van god en deugd. Eigenlijk betekent dat, dat hij zelf is wat zijn werk is; dat hij doet wat zijn helden doen. Hij neemt daarmee nadrukkelijk afstand van de comedie, hij kiest voor het drama, met precies dezelfde argumenten als Richardson gedaan heeft. Daarom lijkt het me ook niet juist Sade in verband te brengen met de ‘zwarte humor’. Zijn literatuur heeft daarvoor teveel het karakter van een wanhoopsdaad. In deze poging de natuur te betrappen en haar sublieme schoonheid te bereiken voorvoelt hij zelf zijn onmacht. Wanneer hij daarover mediteert in Aline et Valcour, constateert hij: de schoonheid heeft geen realiteit. Ze heeft dus geen algemeengeldigheid. Daarmee is het volstrekte isolement van de kunstenaar-schrijver een feit geworden. Hij zal nu, zich bewust van zijn subjectiviteit, tolerantie eisen van natuur en maatschappij zonder die zelf te geven. Hij staat sinds de Verlichting alleen, buiten elk bezield verband, en hij is teken van een onoverbrugbare kloof tussen kunst en natuur, tussen kunst en maatschappij.

Sade heeft meer dan enig ander het dubbelzinige karakter van de Verlichting duidelijk gemaakt. Het was allemaal niet zo oppervlakkig en optimistisch als we wel eens gedacht hebben. Toen zijn de problemen geformuleerd, die we ook nu nog niet hebben opgelost.