Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 86]

Ulrike Weinhold
‘Die Verwirrungen des Zöglings Törless’ en de verwarringen van de tijd

In 1906 verscheen het eerste werk van Robert Musil, Die Verwirrungen des Zöglings Törleß, dat hem op slag beroemd maakte. Hoewel het latere werk van Musil tijdens zijn leven min of meer in vergetelheid raakte, genoot ‘Törleß’ blijvende belangstelling, onder andere van de film. De regisseur Volker Schlöndorff bracht in 1966 de romanfiguren voor de camera tot leven. De waardering voor de Torleß zou men niet alleen aan zijn kunstzinnige kwaliteit, maar ook aan zijn inhoud toe kunnen schrijven, die aanstootgevend en tegelijk opluchtend bleek te werken.

De roman beschrijft een periode uit het leven van de internaatsleerling Törleß, waarin de opvoedingsdoeleinden en de waardevoorstellingen van het betreffende opleidingsinstituut in twijfel getrokken en ondermijnd worden. Het internaat kan gezien worden als een afspiegeling van de maatschappij van de toenmalige ‘Dubbelmonarchie’ Oostenrijk-Hongarije, waarop Musil impliciet zijn kritiek richtte. In een tijd, die nog probeerde te geloven aan de onschuld en reinheid van het kind, die juist een ideaal van de kinderjaren geschapen had, treden in ‘Törleß’ jonge mensen op, bij wie de macht van het ‘onreine’, van het erotische en het sexuele als een sadistische terreur doorbreekt. De traditionele morele voorstellingen en taboes beginnen te wankelen: tussen hen en zijn ervaringen heen en weer geslingerd raakt de leerling Törleß in de war en verwart hij zijn tijdgenoten.

Een dergelijke roman was niet mogelijk geweest, als zijn thema en problematiek niet reeds voelbaar waren. Men was rond de eeuwwisseling al lang tot het besef gekomen, dat men zich naar verouderde levensopvattingen en -wijzen richtte, die eerder met lege vormen dan met de werkelijkheid overeenstemden. Het Habsburgse rijk onder keizer Franz Joseph (1848-1916), in politiek opzicht reeds tot zijn ondergang veroordeeld, leek op een reusachtige marionettenvoorstelling, waarin de poppen zonder leven hun leden bewegen, niet wetend voor wie, en niet wetend waarom. Dit ‘Kakanien’ zoals de latere Musil zijn vaderland een beetje ironisch naar de afkorting voor koninklijk en keizerlijk rijk noemde, was een grote levensleugen, waarin men hevig naar iets nieuws verlangde en naar waarheid zocht, zelfs al zouden de gevolgen hiervan verschrikkelijk zijn. Vandaar dat men met enige opluchting kennis nam van de belevenissen van de jonge Törleß, die deze gezochte impulsen bevatten. Vooral pedagogen keken bij verschijning van het boek op. Zij twijfelden al lang aan de veronderstelde reinheid van de kinderziel, en interesseerden zich voor de didactische invloed hierop. Het was echter niet de bedoeling van Musil, deze opvoeders praktische raad te geven. Hij heeft hen in hun verwachtingen moeten teleurstellen en niet zonder wrok willen teleurstellen, want de verwarringen van zijn Törleß reiken dieper en gaan een psychologisch en pedagogisch vatbare puberteitsproblematiek te boven.

Toch was de roman niet denkbaar geweest zonder de ervaringen van een kind dat in de puberteit komt. Musil heeft namelijk in de levensfase van de kostschoolleerling Törleß eigen puberteits- en kostschoolervaringen verwerkt. In 1892 ging de toentertijd twaalfjarige Musil naar de Militär-Unterrealschule van Eisenstadt, een plaats in het tegenwoordige Oost-Oostenrijk. Hij bleef hier tot 1894 en zette zijn studie voort aan de Militär-Oberrealschule in Mährisch-Weißkirchen, het huidige Tsjechische Hranice, die hij in 1897 verliet. Vijf jaar kostschoolleven dus, die in Törleß duidelijk tot uiting komen. De school in Hranice verschijnt in de roman als een plaats ‘aan de spoorlijn naar Rusland.’ Zoals deze in de biografische werkelijkheid van Musil een opleidingsinstituut voor de elite was, zo ‘ontvingen’ in de roman ‘de zonen uit de meest aanzienlijke families van het land (hier) hun opleiding, om daarna te gaan studeren of in militaire- of staatsdienst te treden.’ Anders dan in werkelijkheid, wordt het internaat in Törleß tot een ‘beroemde kloosterkostschool’ gestileerd.

Van vroomheid kon in Hranice nauwelijks sprake zijn. Het instituut in Mährisch-Weißkirchen bezat eerder het karakter van een Spartaanse tuchtschool, die Musil nog kort voor zijn dood vergeleek met een strafgevangenenkolonie - een vergelijking, die Musils beroemde tijdgenoot Rainer Maria Rilke ten zeerste bevestigd zou hebben, omdat hij het verblijf op deze kostschool slechts enkele maanden kon verdragen.

Het lijkt verwonderlijk, dat dit systeem van tucht en dwang, dat blijkbaar zo nadrukkelijk in de herinnering van de schrijver bleef hangen, niet direkt in de roman terug te vinden is. Onderdrukkende opvoeders en strenge leerdiscipline worden niet genoemd. Het internaat maakt eerder een vermoeide indruk, die door geen militaire snerpende toon doordrongen wordt. Het heimelijk afzonderen van enkelingen is kenmerkender dan een geordend optreden van groepen.

Daardoor woord éen ding duidelijk: het ging Musil niet om een autobiografie, maar om de transformatie van het beleefde in een andere betekenis. Dwang en geweld zijn niet vergeten, maar krijgen in de roman een andere verschijning. De persoonlijke herinnering aan het verleden wordt erbij gehaald voor de analyse van algemene verhoudingen in de toenmalige tijd en maatschappij.

Wat gebeurt er in Törleß?

Een blik op de handeling en de concrete gebeurtenissen geeft het antwoord: weinig. De roman begint met het afscheid van Törleß' ouders, die hun zoon een bezoek in het internaat hebben gebracht. Terugblikkend wordt over moeilijkheden gesproken, die Törleß had bij het zich aanpassen' aan het kostschoolleven. Hij ondergaat het verblijf op het instituut, zoals ook de meeste van zijn medeleerlingen, als eentonig, zonder mogelijkheden eigen ervaringen te beleven. Binnen deze situatie van uiterlijke en innerlijke leegte, die wel eens doorbroken wordt met een bezoek aan een prostituée, begaat een leerling, de wankelmoedige Basini, een diefstal. In plaats van hem bij het instituutsbestuur aan te geven, misbruiken de vrienden van Törleß, Reiting en Beineberg, onder chantage zijn angst voor een publiek schandaal: zij dwingen hem hun

[p. 87]

sexuele slaaf te worden, waarbij zij sadistische experimenten aan lichaam en ziel niet schuwen. Blootgesteld aan geraffineerde en tegelijk gruwelijke mishandelingen, ontkomt Basini amper aan een lynchpartij door de gehele klas, en, met de dood bedreigd, geeft hij zich eindelijk aan bij het schoolbestuur en wordt van het instituut verwijderd. Törleß neemt zelf niet aan de mishandelingen deel; toch is hij ingewijde in het hele gebeuren, dat hij ten dele mondeling goedkeurt, ten dele zwijgend observeert en overdenkt. De schoolleiders begrijpen deze onduidelijke instelling niet; ook hij moet het instituut verlaten. Daarmee geven de opvoeders als officiële vertegenwoordigers van de toenmalige maatschappij, de sleutel tot begrip van de gebeurtenissen uit handen.

Robert Musil, 1932.

Juist in Törleß' verstandelijke, innerlijke houding neemt het hoofdthema van de roman een vaste vorm aan; hier worden de achtergronden en de eigenlijke voorwaarden van het gebeuren begrijpelijk. Dienovereenkomstig domineren in de roman niet de daden, maar de gesprekken, de gedachten- en gevoelsprocessen. Het toneel van de gebeurtenissen bevindt zich in het verborgene, in de diepten van de psyche, die voor de realisering van haar impulsen weer verborgen ruimtes zoekt: ver verstopt in het instituut en zorgvuldig voor de buitenwereld geheimgehouden ligt de ‘rode kamer’, de plaats, waar Basini gefolterd wordt.

De roman wordt gekenmerkt door een fundamentele spanning tussen verborgenheid en openbaarheid, tussen het innerlijke en het uiterlijke. Met openbaarheid wordt niet alleen het officiële instituutsleven bedoeld maar ook de toenmalige maatschappij, die in leeggeworden, uiterlijke vormen was verstard, kortom, het verval van de Oostenrijkse staat.

Al in het begin van de roman erkent Törleß daarvoor het symbool van de zinloos ronddraaiende wijzers van de klok. De mensen op het station, waar Törleß' ouders afscheid nemen, worden met ‘figuren’ vergeleken, die ‘komen en gaan, die tevoorschijn komen uit een oud klokkenspel op het hele uur.’ Voor de jonge Törleß schijnt al het uiterlijke leven bij zijn komst in het internaat ‘slechts uit schimmige, betekenisloze voorvallen te bestaan, onverschillige halteplaatsen als de cijfers op een wijzerplaat.’ Voor niets is hij zo bang als voor het belsignaal, dat ‘onherroepelijk het einde van de dag bepaalde.’ Want ‘hij beleefde immers niets, en zijn leven kabbelde in een gestadige eentonigheid voort, maar dit belgeluid voegde hieraan ook nog eens een hoon toe die hem in machteloze woede liet trillen over zichzelf, over zijn lot, over de begraven dag.’ Een allesoverheersende onverschilligheid maakt zich van hem en zijn medeleerlingen meester. Hun gevoels- en gedachtenwereld heeft geen inhoud meer, zij komen hiertegen in opstand door een uitbarsting van de psyche. Wat bij hen naar boven komt laat zich niet herleiden tot een tekortschietend begrip voor de wereld van de volwassenen, dat zij op grond van hun leeftijd nog niet zouden kunnen opbrengen, maar tot de behoefte, iets ouds en leegs door iets nieuws en levends te vervangen. Zij willen beleven, leven in plaats van ook de levende dood van de volwassenen te sterven.

Basini's diefstal levert daartoe de geschikte aanleiding. Reiting gebruikt deze, om in de ervaring van macht en onderwerping zichzelf te beleven. De steeds subtieler en wreder wordende manieren van vernedering, die Basini door hem moet ondergaan, bezorgen hem de waarde en het genot van een steeds nieuwere en meer intense ervaring. Zijn slachtoffer geeft hem de mogelijkheid zijn erotische en dierlijke instincten te ontdekken en zich onbegrensd uit te leven.

Met Beineberg is het iets anders gesteld. Hij probeert zijn sadisme ideologisch te rechtvaardigen. Zijn innerlijke wereld wordt door hem als ‘wereldkosmos’ gedefinieerd, tot waar men door kan dringen, als al het uiterlijke gedood wordt. Basini dient voor hem als oefening op deze weg om zichzelf te ontkennen en tegelijk te vinden, zoals Beineberg gelooft. Door de foltering wil Beineberg zich enerzijds bevrijden van alle uiterlijke morele gewetensbezwaren, dus definitief traditionele waarden opgeven, anderzijds de uiterlijkheid van Basini, zijn lichaam, vernietigen. ‘De ware mensen zijn slechts diegenen, die zichzelf kunnen doorgronden, verzuimde mensen, die in staat zijn eenheid te scheppen tussen hun eigen ik en het kosmisch gebeuren.’

Juist het feit dat het mij moeite kost, Basini te kwellen - ik bedoel hem te vernederen, te verlagen, hem van mij af te stoten, is goed. Dat vraagt een offer. Het zal zuiverend werken. Ik ben aan mijzelf verplicht, dagelijks van hem te leren, dat het pure feit een mens te zijn niets betekent, dat het alleen een belachelijke uiterlijke gelijkenis is.

Törleß heeft zulke concrete offerhandelingen niet nodig. Zijn verstand en zijn gevoelens zijn reeds meer dan vervuld door alleen al de wetenschap omtrent de gebeurtenissen en het gadeslaan ervan. Welbeschouwd interesseert hij zich eigenlijk niet voor het concrete van de mishandelingen, dat stoot hem eerder af, juist de psychische toestanden en de geestelijke achtergrond in deze situatie hebben zijn belangstelling. Anders en bewuster dan zijn vrienden, die min of meer in het ervaren blijven steken, vat hij de gebeurtenissen op als een nieuwe waarheid. Voor hem worden de lotgevallen tot verwarrende en toch boeiende ervaringen die inzicht brengen:

Zijn volwassenen ook zo? Is de hele wereld zo? Is het een algemene wet, dat er iets in ons is dat sterker, groter mooier, hartstochtelijker, donkerder is dan wijzelf? Waarover wij zo weinig macht hebben dat wij alleen maar doelloos duizenden zaden kunnen strooien, tot er plotseling een zaadje opschiet als een donkere vlam, die ver boven ons uit groeit? ... En iedere zenuw van zijn lichaam trilde een ongeduldig ja als antwoord.

Geen van de drie jongens denkt er serieus aan, Basini als dief te bestraffen. Morele overwegingen spelen helemaal geen rol en

[p. 88]

kunnen dat ook niet, omdat deze jonge generatie de moraal heeft verloren. Zo zedeloos als zij zijn tegenover Basini, kennen zij ook geen moraal in hun eigen handelingen. Ongeremd ontplooien zij aan hen tot dan toe ongekende mogelijkheden van de psyche, in een ‘nieuw land’, aan de andere kant van goed en kwaad. De zoekende onzekerheid van pubers, hun karakterloosheid overtreft in Musils roman een psychologische studie; zij wordt tot symbool van een zichzelf herwaarderende tijd, die, weliswaar nog vaag, nieuwe dingen verwerft.

Het ziet er naar uit, als zouden Törleß en zijn vrienden zelf de beroemde woorden van de toentertijd wel belangrijkste en bekendste filosoof hebben vernomen: Friedrich Nietzschens Umwertung aller Werte, die hij als de leer van ‘de dood van God’ verbreidde. Reeds de achttienjarige Musil verdiepte zich geboeid in de werken van Nietzsche, wat later zijn roman zou kunnen hebben beïnvloed.

Nietzsche heeft, zoals bekend, de gehele westerse cultuur als een cultuur van de leugen beschouwd. Daarmee bedoelde hij een reeks filosofische en religieuze systemen met waardevoorstellingen van dat ogenblik, die niets anders dan menselijke vindingen zouden zijn. Vooral bestaat er volgens Nietzsche geen goed en kwaad op zich, er bestaan alleen maar menselijke definities van datgene, wat telkens voor een tijdperk, voor een groep of voor enkelingen als goed of slecht gegolden heeft. Werkelijk en waar is het leven alleen als een altijddurende chaos van ontstaan en vergaan, die men, om te kunnen bestaan, met behulp van definities uit de ethiek of de kennisleer probeert te ordenen. De westerse mens, te zwak om deze waarheid en realiteit te verdragen, heeft in de loop van zijn geschiedenis en cultuur in de schijn van eeuwig filosofische en religieuze waarden een uitvlucht gezocht. Deze schijnbaar zinvolle wereld is volgens Nietzsche niet werkelijk, en de werkelijke wereld is niet zinvol. Nietzsche eist de ontmaskering van deze bedrieglijke constructie en de erkenning van het chaotische leven, waarbij hij toch de illusies als levenshulp noodzakelijk acht; de illusies mogen alleen niet als waarheid verkondigd worden. Ondanks 't feit dat Nietzsche de onverbiddelijkste woorden gebruikte om de westerse geestelijke traditie te vernietigen, stond hij toch geenszins alleen met zijn opvattingen. Al tijdens de tweede helft van de negentiende eeuw ontwikkelde zich een scepsis tegenover de traditionele voorstellingen, die tot een toenemende rechtvaardiging van het zuiver feitelijke en materiële in het leven leidde en de zogenoemde ‘positivistische’ wereld- en wetenschapsopvatting vestigde. Men beperkte zich tot het concrete en huldigde het zuiver zinnelijke. Een belangrijk vertegenwoordiger van deze empirische stromingen was de in Berlijn docerende filosoof en psycholoog Ernst Mach, over wie Musil de dissertatie ‘Beiträge zur Beurteilung der Lehren Machs’ schreef, waarop hij in 1908 promoveerde. Mach bracht het geloof in de zelfstandige persoonlijkheid van het ik aan het wankelen. Voor hem vormden mens en buitenwereld een niet te scheiden complex van gewaarwordingen. Het ik is een soort ‘veld’ dat van buitenaf wordt geraakt door zinnelijke prikkels, die het ik onbewust of bewust registreert. Het past zich hen aan en wordt, terwijl het steeds verandert, door hen bepaald. Omdat dit zinnelijke receptieproces noch juist noch onjuist kan zijn, valt bij Mach de problematiek tussen juist en onjuist, tussen goed en kwaad te kunnen en te moeten kiezen, kortom, de moraal, weg.

De ideeën van Mach en hieraan verwante theorieën hadden een blijvende invloed op de literatuur en kunst van die tijd. Het gehele Impressionisme berust erop. Het werk van Oscar Wilde, de Italiaan d'Annunzio, de Oostenrijker Arthur Schnitzler en van vele anderen was hierbuiten ondenkbaar geweest, hoewel het geenszins met deze opvatting identiek is. Musils dichterlijke figuren komen hieruit voort, waarbij het deel, dat uit de jeugdervaringen van de auteur stamt, als ook eigen overwegingen met betrekking tot de toenmalige tijdsomstandigheden niet mogen worden onderschat. In de drie jongens Törleß, Reiting en Beineberg weerspiegelt zich de hopeloze ineenstorting van het morele en de overgave aan chaotische impulsen van de psyche, aan - volstrekt barbaarse - vitale krachten van het leven. Met name in de hoofdpersoon Törleß wordt duidelijk, dat in plaats van een concreet beschreven ik een veelvoudige gedachten-, gevoelens- en gewaarwordingsweergave optreedt. Musils levenslange overtuiging, dat er niets is, dat met zichtzelf identiek is of blijft, kondigt zich aan. Voortdurend worden rationeel onder woorden gebrachte opvatting van leven en leefwijze juist door deze dieptestromingen van de ziel in twijfel getrokken, onzeker gemaakt, verworpen. De realiteit is de verwarring of dat bijna ondoordringbare complex van bewustzijn en onderbewustzijn, van binnen en buiten, van werkelijk en mogelijk. Het leven is geen lijn, zoals Musil zegt, maar een van de werkelijkheid afbuigende lijn.

Daarmee staat Musil in het teken van een andere belangrijke figuur uit de periode rond de eeuwwisseling, namelijk Sigmund Freud. Freud had op zijn manier de oude overtuiging van een vaste persoonlijkheidskern van de mens ondermijnd, doordat hij, alle taboes doorbrekend, juist die psychische drijfveren van de mens aan het licht bracht, die ten dele in de ‘Törleß’ tot uitdrukking komen. Freud's ontdekking van de ‘libido’, van de erotische of sexuele drift als principe voor menselijk handelen en denken was geen geringere aanval op het traditionele mensbeeld dan Nietzsches ‘dode God’.

De interesse voor de ziel, hetzij wetenschappelijk zoals bij Freud of literair zoals bij Musil, komt dus enerzijds voort uit het reduceren van de mens tot het zuiver psychische, anderzijds uit het ontdekken van een nieuwe werkelijkheidsdimensie van het menselijke, waarbij men echter van duidelijke bepalingen en vaste waarderingsmogelijkheden af moest zien. Musil heeft zijn leven lang geprobeerd deze nieuwe werkelijkheid en waarheid in al haar nuances en met analytische scherpte te doorgronden, in principe een onderneming zonder einde, waarvan ook zijn hoofdwerk getuigt, de onvoltooide roman Der Mann ohne Eigenschaften. De psychologie in Musils werk is de kunstzinnige uiting van datgene, wat de jonge generatie van zijn tijd als waarheid en realiteit beschouwde.

De roman geeft echter uitdrukking aan méer.

De analyse van de toenmalige periode werd, zoals Musil en anderen later erkenden, een toekomstprognose, een profetie van de dictaturen van de twintigste eeuw, in het bijzonder van het nazi-regime. Na de machtsovername van Hitler noteert Musil: ‘Reiting, Beineberg: de huidige dictators in nucleo. Ook de opvatting van de “massa” als een bedwingbaar verschijnsel.’ Het is evident, dat de concrete terreur in het internaat van Törleß erg veel op de terreur van het Hitler-tijdperk vooruitloopt. Maar het blijft niet alleen bij deze uiterlijke overeenkomst. Musil onthult ook wezenlijke voorwaarden voor deze dictatuur: juist deze ineenstorting van traditionele waarden, de steriliteit van verouderde levensvormen, die de honger naar nieuwe levendigheid opwekten en wel onder verwerping van het oude; het humane werd door het dierlijke en barbaarse in het gezicht geslagen. Vooral Beineberg neemt in dit opzicht een veelzeggende plaats in: in een situatie van herwaardering van alle waarden of van een waardevacuüm is het mogelijk, een ideologie te creëren in de naam waarvan alles gerechtvaardigd blijkt, ook en zelfs juist de vernietiging van anderen. Hoeveel lijkt deze internaatsleerling op de latere Hitler, die met zijn rassenideologie geloofde, dat bepaalde groepen mensen het leven niet waardig waren.

Beide maken gebruik van een tijdsomstandigheid: een onbestemd psychisch complex heeft een vastomlijnd mensbeeld vervangen. Deze onbepaalde ‘nieuwe mens’ is niet niets of niemand, maar hij kan tot niets verklaard en op elk mogelijk denkbare manier gemanipuleerd worden, waarop de opmerking van Musil ‘Ook de opvatting van de “massa” als een bedwingbaar verschijnsel’ betrekking zou kunnen hebben. Concreet bedoeld is Reitings meesterschap in het beïnvloeden

[p. 89]

van groepen, zoals bijvoorbeeld het opruien van de hele internaatsklas tegen Basini. Intussen is de manipuleerbare massa een typisch kenmerk van de twintigste eeuw geworden. Ook hierin heeft Musil zijn zienersblik bewezen.

Buiten deze historische prognoses komt in Musils eerste werk een beklemmend inzicht naar voren, dat Nietzsche gelijk geeft en misschien ook onafhankelijk van Nietzches opvattingen eeuwige geldigheid bezit. Waarden, moraal, de zogenoemde humaniteit zijn tenslotte slechts menselijke definities, die elk moment kunnen worden verworpen, om voor een andere, diepere bewustzijnslaag van de mens plaats te maken - een gedachte, die al tijdens de Europese Verlichting uitgesproken werd. Het zou van de historische voorwaarden en van de geldende overtuiging van de maatschappij kunnen afhangen, in hoeverre men humanitaire waarden noodzakelijk en van belang acht.

Musil behoorde geenszins tot de voorstanders van immorele, vitale krachten. Zijn plaats wordt eerder door Törleß verduidelijkt, die in feite niet door vriendschap met Reiting en Beineberg verbonden is, maar hun grofheden verafschuwt. Dientengevolge heeft Musil hem ook niet in zijn opmerking over de ‘huidige dictators’ genoemd.

De houding van de schrijver zou als sceptisch kunnen worden omschreven: dit geldt voor zijn instelling ten opzichte van zowel de traditionele humaniteitsvoorstelling alsook de Hitlertijd. Zoals ook Törleß tekent hem het besef, dat er noch aan de ene, noch aan de andere kant ondubbelzinnige bindende waarden en maatstaven bestaan. De waarheid ligt in de voortdurende relativering van het ene door het andere, zodat niets bestendigs overblijft, waarvoor men partij zou kunnen kiezen. Musil had zichzelf tot een ‘Mann ohne Eigenschaften’ ontwikkelt. Hij heeft het toenmalige Hitler-Duitsland, wel verlaten, eerst nog zonder druk van buitenaf, maar zijn innerlijke houding met betrekking tot de concrete politieke gebeurtenissen was onbeslist. Toen tenslotte ook zijn boeken verboden werden, vluchtte hij vanuit Wenen naar Zwitserland. Het waren niet zijn opvattingen, die men eerder a-politiek zou kunnen noemen, die hem bij de nazi's verdacht zouden hebben gemaakt, maar zijn ontbrekende politieke standpunt. Of, nauwkeuriger beschouwd, zijn medeweten omtrent de achtergronden van het toenmalige gebeuren, dat het schoolbestuur in de ‘Törleß’ reeds aanleiding gaf, deze onduidelijke, lastige leerling van het instituut te verwijderen. Noodgedwongen vereenzaamd door zijn kennis, waaraan hij nog in zijn onvoltooide roman op meesterlijke wijze vorm had gegeven, stierf Musil op 15 april 1942 in Genève.

Robert Musil, laatste opname.