Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 51]

Charles Vergeer
Geyl-Gerretson

Het eerste deel (het worden er vijf) van de Briefwisseling Gerretson-Geyl is verschenen. Nu zijn brievenbundels in ons land toch al niet de populairste uitgaven, en die van twee proffessoren in de jaren 1911-1928 mag al op bitter weinig enthousiasme rekenen. Daarmee doet men echter m.i. zowel hen als zichzelf onrecht. Wat hier geboden wordt is zowel boeiend als belangrijk. Boeiend in de eerste plaats omdat het brieven zijn van twee figuren van formaat; de een (Geyl) met een fel en hartstochtelijk karakter, de ander (Gerretson) wat bezadigder misschien, maar daardoor des te invloedrijker zowel in de wetenschappelijke als in de politieke wereld van die dagen. Wel is er veel in de wereld van de jaren twintig dat nu grotendeels zijn belang, en dus onze belangstelling ervoor, verloren heeft - ik noem bijvoorbeeld de kanaalkwestie Antwerpen-Rijn, of de felle partijtjes-kibbelarijtjes in de Vlaamse kwestie -, maar er zijn zaken die hun belang behouden hebben en onze aandacht meer dan waard zijn. Voordat ik enkele van die zaken uit de briefwisseling naar voren haal, kijken we eerst naar de beide schrijvers.

Pieter Geyl, geboren 1887 te Dordrecht, was bij het begin van de briefwisseling in 1911 dus net 24. Hij had een moeilijke jeugd achter de rug: het gezin lag uit elkaar door de geestesziekte van zijn vader. Na het gymnasium studeerde hij aan de letterenfaculteit te Leiden: de hoogleraren daar konden hem niet bijzonder bekoren: in zijn Terugblik merkt hij later schamper op voor zijn historische vorming aan prof. Blok niet het minste gehad te hebben. Meer had hij wellicht te danken, behalve natuurlijk aan zijn eigen begaafdheden, aan de vorming die uitging van het veelvuldige verkeer met een goede groep vrienden: Mea Verwey, Annie Salomons, J.S. Bartstra en G. Kalff. Een groep te vormen, voortdurend met gelijkgezinden plannen te maken en uit te voeren, meningen te vormen en kritisch te toetsen in woord en wederwoord: het zou een blijvende behoefte van Geyl blijken.

In 1911 sluit hij zijn studie af, gaat dan voor een jaar Venetiaanse archieven onderzoeken en schrijft daarover, in het enkele jaar dat hij docent aan het gymnasium te Schiedam is, zijn dissertatie: Christofforo Suriano. Een meesterwerk is het zeker nog niet, maar wel een boek waarin de latere Geyl al goed herkenbaar is. Van alle niet zeer importante zaken wordt toch een goedlopend en bij tijden zelfs boeiend verhaal gemaakt, en dat vindt zijn oorsprong in de steeds weer blijkende beheersing van een zeer grote hoeveelheid verwerkte stof, waarvan de bronnen echter slechts minimaal worden aangeduid. Geyls aversie tegen de dorre academische, van bronnen bol staande, verhandelingen blijkt er al evenzeer uit als zijn gave uitermate veel materiaal te overzien en dienstbaar te maken aan een boeiend betoog. Dat is een bijna negentiende-eeuwse wijze van geschiedschrijving, meer aansluitend bij stilistische meesters als Fruin en Bakhuizen dan bij eigentijdse historici als: Blok, even geleerd als gortdroog, Romein met zijn vervelend belerende toon, en Huizinga, die hoewel alom juist om zijn stijl zo bewonderd, zo moeizaam, woordenrijk de vage veelheid soms in een fijn beeld, maar zelden in een rake typering gestalte geeft.

Wellicht heeft Geyl zijn stijl, die reeds met zijn karakter gegeven was, volledig kunnen vormen door de werkzaamheid die na het jaartje lesgeven volgde: correspondent van de Nieuwe Rotterdamsche Courant te Londen. Men schreef 1913, de grote oorlog brak spoedig daarop uit en Geyl zat als politiek correspondent in een, of misschien wel hèt, middelpunt van het wereldgebeuren. Het was een spannende tijd en hij was bij het drama intensief betrokken, zijn berichtgeving in die dagen oefende invloed uit en geen wonder: een scherp oordeel vervat in een pakkende stijl zullen dat - zo wil ik hopen - nimmer nalaten te doen.

Naast zijn correspondentschap aanvaardde hij in 1919 het hoogleraarschap, aanvankelijk zowel in de Nederlandse letterkunde als in geschiedenis, later beperkt tot geschiedenis, aan de universiteit van Londen.

Een hoogleraarspositie verdiende hij zeker, maar dat het zo ver - destijds, en voor zijn gevoel nog meer - buiten het vaderland, en meer nog ver van de vriendenkring was, deerde hem. In de loop der jaren neemt het aantal klachten, we zullen het zien, over deze ‘verbanning’ meer en meer toe. Pleister op de wonde zijn het al spoedig opgenomen worden in de kring der Engelse historici - J.E. Neale, G.N. Clarke en G.M. Trevelyan werden vrienden voor het leven - en zijn kennismaking met veel zaken betreffende onze geschiedenis die in de Engelse archieven nog onontgonnen liggen. Dat laatste zou de basis worden voor zijn belangrijkste werken: opstellen waarin aangetoond wordt hoe funest de band was tussen het Oranjehuis en de Stuarts, door huwelijken geknoopt en al te vaak aanleiding niet het nationale maar een puur dynastiek en, erger nog, Engels belang te laten prevaleren. Dat alles heeft hij tenslotte samengebracht in zijn hoofdwerk Oranje en Stuart.

Maar zo ver zijn we nog niet, in zijn Londense periode houdt hem boven alles een andere kwestie voortdurend bezig: de Vlaamse. Sinds zijn bezoek aan het Vlaams studentencongres te Gent in 1911 was hij gegrepen door, en koos hij fel partij voor, de Vlaamse Beweging. Het was vooral hierdoor dat hij in nader contact kwam met de andere correspondent: Gerretson.

Frederik Carel - in de wandeling Gerrit - Gerretson was drie jaar ouder dan Geyl. Hij werd in 1884 te Kralingen geboren. Was Geyl door geboortestad en voorgeslacht, eigenlijk reeds aangewezen als ‘staats/republikeins’ gezind, Gerretson was dat niet minder als ‘protestants/Oranjegezind’. De familie was behoudend-protestants en de vader een gegoed fabrikant. Actieve banden met de politiek van de CHU waren aanwezig en vanzelfsprekend.

Was de grondslag dus heel wat vaster dan die van zijn vriend, studie en leven brachten vele moeilijkheden. Zijn dubbele studie, aan de letterenfaculteit te Utrecht en de militaire academie te Breda brachten wel resultaten, maar niet de gewen-

[p. 52]

ste. De studie werd eerst afgebroken ter wille van een verblijf in Mexico, en daarna te Brussel weer opgevat. Wel leverde dat in 1911 - hetzelfde jaar waarin Geyl zijn studie afsloot - het boekje Prolegomena der Sociologie op, maar niet de afsluiting van zijn studies. Die volgde pas in 1917 bij zijn promotie te Heidelberg. Zijn dissertatie echter, Staat und Wirtschaft bei den niedern Jägern, werd nimmer gepubliceerd.

Geyl in de jaren vijftig.

Maar Gerretsons leven was, en het zou lang zo blijven, àl te druk bezet. In hetzelfde jaar van zijn boekje over sociologie, 1911, verscheen ook de dichtbundel die wellicht zijn beste was: Experimenten. Hij was toen ook reeds belangrijk redacteur en druk publicerend medewerker van Ons Tijdschrift. In de politiek bewoog hij zich zowel als ambtenaar op het ministerie van koloniale zaken, als zijnde medewerker van de belangrijke CHU politicus jhr. De Savornin Lohman. In 1917 ruilde hij zijn baan aan het ministerie voor een hoge positie bij de Koninklijke Petroleum Maatschappij - waarvan hij later de geschiedenis zou schrijven -, maar aan de christelijke politiek ontkwam hij daarbij niet: hij werkte daar samen met Hendricus Colijn.

Maar wat de politiek aangaat was Gerretson toch het meest geïnteresseerd in de Vlaamse kwestie. Daarmee in verband stond ook zijn contact met Geyl: op het reeds gerefereerde Vlaams studentencongres te Gent in 1911.

Dat jaar is het jaar van hun kennismaking en van het begin van de briefwisseling, maar de vriendschap wordt toch pas later echt aangeknoopt en een werkelijk intensieve correspondentie start eigenlijk pas in 1927. De reden daarvoor was tevens dat Gerretson vaak in Londen werk had en Geyl goed bekend was op de schepen die van Engeland naar Vlaanderen of Holland voeren. Het eerste samenwerken - naast voortdurend die Vlaamse kwestie - was de uitgave van de brieven van Willem Bentinck van Rhoon. Bentinck is een even belangrijk als omstreden figuur. Door afkomst sterk aan het huis van Oranje gebonden, was hij tevens als lid van de Ridderschap stemhebbend in de Staten van Holland; en meer nog, namens dezen gedeputeerde ter Staten Generaal.

Een figuur, destijds omstreden, en ook voor Geyl en Gerretson niet gemakkelijk om eensluidend te beoordelen: Staats? of Oranjeklant? Al in de eerste brief die Gerretson hierover aan Geyl schrijft (p. 45) klinkt een waarschuwend geluid: ‘We moeten (...) niet te fel zijn, zoodat men die menschen tegen zich krijgt. Een dier Bentincks (de tegenw. stalmeester van H.M.) is mij persoonlijk nogal zeer goed gezind.’ Geyl reageert geruststellend, maar schrijft in dezelfde tijd van de uitgave van die brieven van Bentinck aan zijn boek over Willem IV en Engeland gedurende die zelfde periode. In de voorrede daarvan vinden we een dankwoord aan H.M. de koningin voor de verleende toestemming in het huisarchief van haar te mogen zoeken. Na het verschijnen van dat boek echter - waarin baatzucht en onbenulligheid van deze Oranje-vorstin nogal afsteken tegen de grootse gestalte van zijn raadsman Bentinck - bleef dat archief voor altijd voor Geyl gesloten en zou Wilhelmina verbeten moeite doen Geyl een hoogleraarsbenoeming te onthouden.

Geyl in de zestiger jaren.

Waren de beide vrienden het, door hun afkomst bijna onvermijdelijk, oneens over Oranje, op andere punten vinden ze elkaar goed. Met name over Vlaanderen. Wat zijn die heren Engels gezind en wat haten ze elk verder opdringen van de Franse cultuur! Ik vrees dat deze vooroordelen hen nogal eens parten hebben gespeeld. Neem Geyls hoofdwerk, waarvan het eerste deel in het tijdvak bestreken door de briefwisseling geschreven wordt: Geschiedenis van de Nederlandse stam. Hoewel het boek braaf ver vóór Christus begint worden de eeuwen ervoor en de eerste dertien erna eigenlijk enkel pro forma snel doorlopen. Beginnen doet het werk pas als de Vlaamse steden opkomen en zich te weer stellen tegen die almaar - het zal de rode draad van heel het boek worden - dreigende usurpatie van Frankrijk. De Guldensporenslag van 1302 is het openingsakkoord. En wat horen we daar? Het belang ervan is dat ‘bij Kortrijk had Diets tegenover Frans gestaan, dat verlevendigde het nationaal besef

[p. 53]

in Vlaanderen, en zelfs bij de Nederlanders buiten het Graafschap, niet weinig.’ (p. 94) Dat is allemaal natuurlijk heel herkenbaar, dat wil zeggen voor ons en sinds Geyl. Maar was het dat ook voor die dertiende eeuwers? Het komt me voor dat Geyl het ontstaan van volkeren met nationaliteitsgevoel wel wat al te vroeg laat beginnen. Hugenholtz heeft ons later beter geleerd. Uitingen (p. 95 en 98) over de rol van taal en nationaal gevoel in de honderdjarige oorlog zijn al te eenzijdig en dus onjuist.

Toch is dit punt van overdrijving veel vaker aan te wijzen. Zo beschrijft hij hoe in 1450 Gent door Filips de Goede vernederd wordt. Het is een schril tafereel en fel beschreven: ‘geen vernedering werd bespaard’ maar het ergste bewaard Geyl toch voor het laatst; de Gentenaren moesten tenslotte ‘om genade smeken in de Franse taal.’ (p. 147)

Deze Bourgondische tijd, die er in onze geschiedenisboekjes doorgaans zo goed van afkomt, verschijnt in de Stam eerder in mineur. Het waren toch ‘voor alles vreemdelingen’. Waarom? De hertog ‘sprak Frans de taal der overheersing’. (pp. 130 en 138)

Nogmaals, vaak is het verrassend en raak ook zoals die nadruk op de taal kleur bijzet aan vele gebeurtenissen. Maar soms wijfel ik. ‘De stichting van de universiteit van Leuven maakte ons volk onafhankelijker van de Franse kultuur’. Het is waar en ik had er nog niet bij stilgestaan. Maar ‘ons volk’? En hoevelen gingen niet naar Parijs maar naar Keulen, Bologna of elders? En dan, de Sorbonne ‘Franse kultuur’? Sprak men daar geen latijn als overal elders?

Dat Erasmus ‘Diets’ is, ik wil het toegeven, maar zijn verachting voor het Nederlandse humanisme was toch vrij veel groter dan zijn waardering ervoor en het humanisme is toch meer latijns-europees dan nationaal.

En soms moet ik ook glimlachen; bijvoorbeeld om de Hollandse vrouw in Indië die er bekaaid van af komt. Ze is slecht, voedt haar kinderen niet op, en nog veel meer. En hoe culmineert dat? ‘Spreekt geeneens de taal’.

Deze voorkeur - of moet ik zeggen overschatting? - van de taal zorgde, behalve voor die door beide vrienden gedeelde belangstelling voor Vlaanderen, waar immers onze taal zo bedreigd, ja deerlijk verdrukt werd, ook voor een verwaarlozing van andere vormende aspecten. Had Gerretson nog aandacht voor economische factoren en meer nog voor religieuze, Geyl verwaarloost die beide in ergerlijke mate. Al dat gekonkel voor dominees, gemuggezift van theologanten, het stuit Geyl maar tegen de borst en hij heeft alle begrip voor de nuchtere desinteresse van de Hollandse regenten. Laat men toch één lijn trekken tegen de steeds verdere verovering van de Zuidelijke Nederlanden door de Fransen. En laat ons broedervolk, de Engelsen, toch eens inzien dat het ook hun levensbelang is Vlaanderen, de Vlaamse havens vooral, uit handen van de Fransen te houden.

Alles zó beschouwd is de Johan de Witt van de triple aliantie natuurlijk een held, Karel II Tudor een ontstellend onverantwoord koning en Willem III, hoewel Oranje, toch zeer te prijzen, namelijk als leider van de coalitie tegen de Fransen.

Het voordeel van deze beschouwingswijze is inderdaad dat ze een pakkend epos opleverd: Nederland, eerst (in 1672) als enige, daarna als leidster van een coalitie, bijna een halve eeuw strijdend tegen het despotisme van de Zonnekoning en daardoor voor Europa een verdere ontwikkeling in vrijheid garanderend. Dat dit alles tenslotte uitliep op de ongehoord smadelijke vrede van Utrecht en op de defenitieve economische ondergang van ons land wordt dan niet zo zeer betreurd alswel aangegrepen om het opofferende karakter van deze worsteling nogeens te onderstrepen.

Het is de vraag of zoiets recht doet aan zowel de politiek van Johan de Witt - een moeizaam laveren tussen Frankrijk en Engeland - als aan die van de Engelsen. Vooral Karel II verwordt wel erg tot een kortzichtig karikatuur, maar strijdt dan toch mee tegen de aartsvijand Frankrijk! Maar was voor Engeland economisch gezien niet ons land aartsvijand? Men hoort er bij Geyl niets van, zomin als ons later verklaard zal worden waarom de balans tussen de beide handelsmogendheden zo snel omslaat. Binnenlandse moeilijkheden waren er debet aan, weet hij: een politieke oorzaak dus weer. Maar politiek bepaalt nu eenmaal minder de economie, dan de economie, ook destijds al, de politiek.

Maar terug naar de briefwisseling. Een van de aardigste kanten van zo'n correspondentie is de achterkant. Wat voor het voetlicht netjes gezegd wordt, horen we in brieven duidelijker. Zo wees ik al op het oordeel dat hij gaf in zijn autobiografische schets over Brugmans. In een brief (p. 65) zegt Gerretson: ‘Brugmans is een idioot van de prof. en onschadelijke soort.’ Portretten en rake typeringen worden ons wel geboden. Prachtig bijvoorbeeld Geyl over Huizinga. Eerst een zin over Treitschke: ‘prachtig werk met al zijn felle partijdigheid’ - een soort compliment dat de steller ervan zelf ook toegezwaaid zou mogen worden -. Daarna:

Ik heb Huizinga gelezen en trachten uit te vinden wat hij precies bedoelt. Maar dat is me toch niet klaar geworden. (...) Huizinga is een vreemd geval. Je vraagt je soms af of er veel meer dan een zekere fijnheid van perceptie gepaard aan precieusheid van dictie in hem zit. Ik voel me soms, als ik hem lees, beschaamd over de naaktheid en kaalheid van mijn eigen intellectueele verschijning, maar als ik goed zie dat hij soms niet precies weet wat hij wil, zal ik over mijn gemis aan intellectueele verfijning en stijlopschik maar niet treuren. (p. 136)

Geyl in de jaren dertig.

En drie bladzijden verder over die andere Leidse hoogleraar,

[p. 54]

Colenbrander.

Gerretson in de jaren vijftig.

Wat heeft die man gewerkt! Demonisch. En er zit een persoonlijkheid achter dat werk. Geen aangename persoonlijkheid, ook geen heel diepe, en met politieke inspiraties die de onze niet zijn. Maar een die weet wat hij wil althans, niets van dat wolkige van Huizinga, en van een zeer bedrijvige en onversaagde intelligentie.

Wat direkt opvalt, behalve het onverbloemde, is dat de typeringen eigenlijk nog het meest zeggen over degene die ze uitspreekt. En zo is het gedurig.

Schrijft Huizinga, de protestant, een boek over Erasmus waarin deze nogal loodgrijs afsteekt tegen de met sympathie getekende gestalte van Luther, Geyl (in zijn Stam, p. 218) die zich zo goed kan vinden in dat bekende woord van Hop ‘tut, tut, religie’, dient hem van repliek.

Tegenover Luther, tegenover de duisterlingen die het alles aan ‘de goede letteren’ weten, tegenover geestdrijvers aan beide kanten, bleef hij onversaagd het goed recht van rede en kritiek, maar ook van eerbied voor traditie verkondigen. De tijd luisterde niet meer naar hem. Gegrepen in een stormwind van haat en misverstand snelde zij hem voorbij, rampen en verscheuringen zonder eind tegemoet.

Men bedenke, dit geldt de roemruchte reformatie en het begin van onze vrijheidsstrijd.

Geaarzeld om een duidelijk oordeel uit te spreken hebben Geyl noch Gerretson zelden.

En dat is ook wat een werk als de Stam zo boeiend maakt. Vergelijk het eens met dat keer op keer herdrukte maar almaar even flets blijvende werk van de beide Romeinen: de Erflaters. Welk portret is daar zo indringend dat ze u bijblijft? Geen, want vooral bij Jan Romein komt schoolmeesterlijkheid vaak in de plaats van enig psychologisch inzicht.

De Stam is boeiend door de zelfverzekerde, ja dikwijls zelfingenomen stijl van Geyl. Het is niet toevallig dat het boek begint met ‘Ik’. Het boek is spannend door haar partijkiezen, kleurrijk door de vele goed, raak getypeerde personages. Niet zozeer het vertellen van het verhaal, de opeenvolging van de gebeurtenissen, alswel het telkens weer neerzetten van markante persoonlijkheden, zoals hij zelf er een was, is wat de Stam maakt; en breekt want geschiedenis wordt niet zozeer door grote persoonlijkheden gemaakt als Geyl ons wil doen geloven. Vóór het zojuist gegeven portret van Erasmus staat wel ‘Zijn figuur was er in die jaren een van ongemene hoogheid’, maar tenslotte moet toch toegegeven worden: ‘De tijd luisterde niet meer naar hem’. Een toegeven dat maar node geschiedt en al op de volgende bladzijde ingetrokken wordt wanneer er gezegd wordt dat de inquisitie ‘alle Nederlandse steden onder de gedurige rook van de brandstapels gebracht zou hebben’ ware het niet dat wij leefden ‘in een land waar ambtenaren en magistraten met de geest van Erasmus doortrokken waren’. Dat geluid hoort men wel vaker, maar dat zowel Erasmus als de latere regenten tolerant waren betekent nog niet dat het één aan de geest van de ander te wijten zou zijn. Telkens en telkens weer verschijnen ze in de tekst, en ze verlevigen die zeer: de figuren van formaat. De eerste is Jacob van Maerlandt - het zou een zelfportret van Geyl kunnen zijn -. Daarna Jacob van Artevelde. Spijtig moet Geyl constateren dat diens mislukking het belang van zijn verschijning inperkt tot een voorbijgaande episode zonder verder effect. Maar daarom zonder waarde? Welnee, de episode ‘was in ieder geval zeer treffend geweest! De burgerstaatsman die plotseling

[p. 55]

door de kracht van zijn persoonlijkheid en de wil van zijn volk, verheven was tot de gelijke van vorsten, dat was in onze streken een ongekend schouwspel.’ Natuurlijk, en daarom met graagte aangegrepen om na te vertellen. Want wat is het belang van dat zo romantisch vertekende leven van Vrouwe Jacob voor de gang van de geschiedenis. Niet groot, maar haar verschijning is ‘van onvergelijkelijk pakkend effect’ en dus krijgt ze volop aandacht. Want een geschiedverhaal moet kleurrijk en pakkend zijn volgens Geyl. En hij bereikt daarbij soms effecten, want dat zijn het, die aan de beste van Huizinga's Herfsttij doen denken. (p. 86)

En inderdaad, het ging hard tegen hard. De eeuw weerklonk van straatrumoer, van oploop en verzet. De grauwe massa huilde haar wrok en woede uit, stenen gierden door de lucht, verborgen messen deden heimelijk werk. Hoe ook de angst voor een opstand hen benauwde, de heersers lieten het aan roekeloze provocatie niet ontbreken. Hun macht werd niet alleen regelmatig in het belang van hun klasse aangevoerd, alle slechte trekken van eigenbaat en willekeur, van persoonlijke uitspattingen en corruptie ontsierden als immer het oligarchisch stelsel. Wrevel en protest kwamen dan ook lang niet alleen van de arbeiders. Uit de burgerij zelve gingen voortdurend stemmen op tegen de verwaten kliek die de zaken naar hand zette.

Dat is Gent omstreeks 1275 en een kleurrijk, sterk tot de verbeelding sprekend beeld is het zeker.

Dat wat in hun werk verschijnt, zien we zoveel te beter in hun onderlinge briefwisseling. Alles behalve bezadigde professoren kletskoek! Fel en hartstochtelijk, en zeker niet alleen van de kant van Geyl, wiens vitaliteit en karaktervol enthousiasme wel bekend zijn. Ook een protestant weet te leven, en te schelden. Gerretson, woedend op de ‘rotknullerij’ van allerlei politieke vrienden geeft er de brui aan: (p. 357).

Ik heb daarom nu, eindelijk!, - de langgewenschte zedelijke vrijheid gevonden om mijn wensch: mij uit de zaken terug te trekken, te volgen.
Mijn besluit is onherroepelijk. Zelfs wanneer mij dit vriendschap, ook de uwe, zou moeten kosten. (...) In één woord: ik heb mijn heel leven lang gejakkerd: ik wil nu eens op mijn dooie gemak dood gaan. (...)
En voorts: niets wat mijn hart raakt. (...) Het geeft mij - het is wellicht dwaas - hartzeer en daar kan ik nu eenmaal niet tegen.
Zult ge nu onze vriendschap opzeggen? Ik hoop van niet. - Er is in 't leven zooveel schooners dan de politieke kwallen, waarop wij, arme Don Quichots, onze lansen richten.
Er zijn mooie meisjes: en hoe zacht zijn hun velletjes; er zijn mooie paarden; er is buiten mooie brem; en er zijn mooie boeken ouder dan 100 jaar.
Ik ben zeker, wanneer ge eens bij me komt, en ge pelt, bij uw schamele boerenbrood met boter, een verschgelegd eitje; en we gaan wat naar de varkens kijken, - dat gij mij gelukkiger en prettiger kameraad zult vinden, - dan de overprikkelde, moedelooze, en rheumatische correspondent die Gij nu hebt.

Moet ik nog zeggen dat ook van dit plan niets terecht kwam? Mooie meisjes zijn verleidelijk, maar verleidelijker is het de lansen te richten in dat andere steekspel: ‘het onderling getwist teken van echt leven.’ En lees oude boeken, ouder dan 100 jaar, dan is het oordeel al snel klaar. Brandt? ‘niet leesbaar’ want een alle scherpte vermijdend lofredenaar. Maar Lieuwe van Aitzema, die partijman en cynicus, dat is mooi. ‘Maar waar ik vooral aan denk is aan de partijgeschriften.’ (p. 808) Natuurlijk, mijn beste Geyl, want hoe graag had u zich niet zelve in die polemiek gestort en alsnog links en rechts rake klappen uitgedeeld. Het klinkt voortdurend uit de brieven, dat driftige en hartstochtelijke, dat voortdurende kwajongensachtige complotteren, die neiging samen iets te doen; ja het getrappel van ongeduld samen iets te doen. Politiek is spannend en geschiedenis nog spannender omdat het politiek is waar minder verborgen blijft dan in het doorgaans ondoorzichtig blijvende contemporaine politieke spel, en waar men meer achter de schermen en in de kaarten kan kijken.

De verleiding van de hedendaagse politiek kan niet weerstaan worden. ‘Toen het puntje bij 't paaltje kwam, kon ik niet over me verkrijgen om te weigeren. Het hart trekt tezeer naar het Haagje en al dat heerlijke gevecht en geklets, dat zich daar afspeelt.’ (p. 138)

Maar (p. 148 en 150): ‘Eigenlijk is geschiedenis toch veel meer bevredigend dan politiek (...) ze laat zich zooveel gewilliger naar je hand zetten.’

Dat die laatste opvatting wel openlijk in een brief uitgesproken wordt, maar in de openbaarheid van werken wel nooit zo gezegd zal worden, daar hoef ik niet op te wijzen. Want hoe gevaarlijk is ze. Wèl geeft ze aanleiding tot tal van pakkende delen van het geschiedverhaal, terwijl dat verhaal zelf, door het ‘naar je hand zetten’ boeiender zal worden. Maar ten koste van wat?

Is elke scherpe tekening niet tevens een vertekening - en een geschiedverhaal hoe beter, hoe slechter?

Ik herinner me, en zal het blijven doen, hoe Geyl de hofkliek in Indië schetst, ‘in wellusten en wijven verzopen’. Prachtig natuurlijk, maar niet vooral al te prachtig? Geyl is er heel sterk in door een enkel goed gekozen citaat of tafereel een hele episode of ander groter geheel kleur en gestalte te verlenen. Maar soms stoot hij in zijn enthousiasme de verfpot om. Zo tenslotte (Stam, III, 823) zijn citaat om de ‘ronkende bombast’ van het laat zeventiende eeuwse toneelspel aan te geven:

Dees trappelt op de buik van zwangere vrouwen,
Tot zij en hare vrucht gelijk de ziel uitspouwen.
Die sleept de dochter op het dode lichaam van
Haar moeder en verkracht ze in 't aanzien van haar man;
Een ander rukt de bruid, die tot haar bruigoms armen
Haar toevlucht neemt, het hart ten boezem uit; de darmen
van hare bruidegom verbinden deze twee...

Tekening: Peter Yvon de Vries