Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 19]

Harm de Jonge
De bemodderde wijsvinger van Maarten 't Hart

De Droomkoningin 160:7, 8
De Droomkoningin 189:4-7

In de tijd dat ik me gebukt, met een vinger strijkend over de aarde voortbewoog, kruiste een merkwaardig wezen mijn modderig pad. Op een novemberdag dook het plotseling uit regenvlagen op, het heerste een week in onze kring en verdween weer voorgoed om de hoek bij de fietsenmaker, in de bocht overhellend door het gewicht van onze knikkers.

Het gedrag van de wat morsige jongen was zo overrompelend en ongehoord, dat ik de eerste dagen alleen maar in ademloze bewondering kon volgen hoe hij op gezette tijden onder schril gekrijs een bemodderde wijsvinger hemelwaarts strekte. Terwijl de ogen van de omstanders de dakgoten of het zwerk aftastten, verdween er dan op raadselachtige wijze een knikker of belandde zijn speeltuig even miraculeus, maar winnend in het potje. Later ontmoette ik dit knikkertype in allerlei gedaanten in het leven. Maarten 't Hart voeg ik aan mijn collectie toe, als ik zie hoe hij in BZZLLETIN nr. 78, sept 1980 met zijn De knikkermethode van Harm de Jonge reageert op mijn artikel Drijven op Vestdijks wieken - Regenwulpen met geleende veren (BZZLLETIN 71, dec. 1979), waarin ik de grote overeenkomst tussen Een vlucht regenwulpen (VRW) en de Anton Wachterromans (AW) van Vestdijk besprak.

Ik neem het hem niet kwalijk dat hij mij in een speelse bui via een vergelijking met Eddie Wesseling uit De redding van Fré Bolderhey tot een psychiatrisch geval verklaart (Eddie werd krankzinnig uit medegevoel met zijn schizofrene neef Fré, die hij wilde redden!), maar ik teken bezwaar aan tegen de misleidende wijze waarop hij met de wijsvinger manoeuvreert. Niet om de knikkers maar om het recht van het spel signaleer ik dat 't Hart de aandacht van de omstanders afleidt van het hoofdgebeuren en succes probeert te behalen door de aanval op bijkomstige zaken te richten.

Zijn werkwijze is als volgt: hij verschaft zich eerst dekking door het ‘vergrijp’ te verontschuldigen en gaat daarna met heftig ontkennen in de aanval. Daarbij ontgaat het hem dat sommige projectielen binnen de eigen veste exploderen. Hij formeert bv. Dostojewski, Kafka, Raabe, Biesheuvel, Hughes, Mann en nog enkele kopstukken tot een indrukwekkende haag van auteurs die een ander getrouw imiteerden. Maar inplaats van dekking te zoeken in het achterste gelid van dit gezelschap constateert 't Hart dat het ‘maar zelden voor (komt) dat overeenkomsten in de literatuur op toeval berusten’, om direct daarna de grote overeenkomsten tussen VRW en AW wel op rekening van het toeval te schrijven. Heel terloops, na 4 blz. ontkennend betoog, geeft hij dan nog even toe dat VRW wat betreft het Marthadeel en het slot gelijk is aan Terug tot Ina Damman.

Een ander voorbeeld: 't Hart voert ter verontschuldiging aan dat Vestdijk zoveel gebeuren heeft beschreven dat geen auteur ooit nog origineel kan zijn. De lesbische relatie uit Een Alpenroman moet men zelfs als het summum van volledigheid zien.

‘Wat Vestdijk niet heeft beschreven is op de vingers van één hand te tellen’,

meent 't Hart overmoedig. Vervolgens gaat hij ‘bewijzen’ dat het niet waar is dat het grootste deel van VRW parallel loopt met Vestdijks werk door een tiental voorbeelden op te sommen die bij de ‘duivelskunstenaar’ niet te vinden zouden zijn.

De strategie bij het ontkennen is ook heel curieus: het te bestrijden argument wordt afgezonderd uit de samenhang en er wordt bij voorkeur een van bijkomstige aard gekozen.

Mijn conclusie dat er sterke overeenkomst is tussen VRW en AW is gebaseerd op een keten van parallellen. Het is wijsvingerwerk van 't Hart om stil te staan bij een losse en ondergeschikte overeenkomst en dan verontwaardigd te vragen: is dit verschijnsel niet algemeen menselijk? Wanneer ik Maartens amandeloperatie plaats naast de chirurgische ingreep bij Anton roept 't Hart uit: Zijn dan de amandeloperaties in het werk van Loesberg en Meinkema ook weerspiegelingen van Antons blinde darmoperatie? Ze zijn dat uiteraard niet omdat ze geen onderdeel uitmaken van een groter geheel van overeenkomsten.

Ik volg nog enkele wijsvingers van 't Hart:

(1) Ik heb gezegd: als twee auteurs hun jeugd beschrijven zal niemand van navolging spreken als er in beide gevallen sprake is van knikkeren op het schoolplein. Daar kan 't Hart mee instemmen, maar hij vraagt zich af waarom ik dan wel suggereer dat er sprake is van navolging als Ina Damman en Martha beiden voor het eerst in blauwe kleding aan de hoofdpersoon verschijnen. 't Hart licht het detail van de kleding uit een completere karakteristiek van de meisjes (gedrag, karakter, oordeel van anderen, enz.), waar hij verder over zwijgt. Er wordt ook helemaal niet gesuggereerd dat we met imitatie van doen hebben, uitsluitend op grond van het kiezen van de garderobe, zelfs niet op basis van de complete karakteristiek. En dan doet 't Hart het ook nog voorkomen alsof Vestdijk en hij toevallig hun heldinnen een blauw kledingstuk hebben toebedeeld, wat bij de eerste zeker niet het geval is. Veel vrouwen in aanbeden situatie zijn bij Vestdijk in het blauw gehuld of hebben op zijn minst blauwe ogen. 't Hart die ook Angela (let op de naam!) in De Droomkoningin laat opdraven in blauwe rok en blauwe blouse met witte laarzen weet toch dat de kleur blauw (en wit) vanouds bij Maria hoort. We vinden de kleurensymboliek al in de Middeleeuwse Beatrijslegende:

‘Blau waest dat si aen dede dear
Wel ghescepen int ghevoech.’ (vs. 272/273)
‘Hoet cleder van witter ziden
Gaf hi hare te dien tiden,’ (281/282)

Wanneer Ina Damman en Martha in een identieke aanbeden situatie beiden in het blauw gekleed gaan, plaats ik deze op zichzelf niet alarmerende overeenkomst als Mariasymboliek binnen het kader van de algehele overeenkomst.

(2) Een andere andere wijsvinger van 't Hart is uitgestoken bij de ‘eerwaardige volzin’: ‘Heb ik je al eens eerder ontmoet?’, waarmee Anton en Maarten op strooptocht meisjes verschrikken. Natuurlijk is deze vraag een gebruikelijke openingszet bij

[p. 20]

de veroveringsstrategieën van niet bijster originele Don Juans. Maar laten we wel even nagaan in welk verband ik op deze ‘volzin’ wees: in een bijzin bij een onderdeel van de hoofdvergelijking. Geen woord wijdt 't Hart aan de hoofdparallel: altijd op zoek zijn naar de geliefde en haar steeds in andere vrouwen menen te herkennen.

Maarten 't Hart/Foto: Harm de Jonge.

(3) Uit een vrij complete gedragsbeschrijving van Maarten en Anton (verlegenheid, onhandigheid, zwijgzaamheid, compensatie zoeken, zich zelf lelijk vinden, enz.) kiest 't Hart het laatste kenmerk om uitvoerig van commentaar te voorzien. Van Oudshoorn en Reve worden aangehaald om te bewijzen dat het meer voorkomt dat iemand ongunstig oordeelt over het eigen uiterlijk.

't Hart laat het opnieuw voorkomen alsof het hier een losstaande overeenkomst betreft, terwijl ik zelf nog wel gezegd had: ‘Er zullen meer mensen zijn geweest die zichzelf in de puberteit lelijk hebben gevonden.’ Wel vindt hij nog aanleiding om Christine Kraft en Yvonne Keuls met hun fraaie uiterlijk te complimenteren en met dat doel zal de passages dan wel opgegenomen zijn.

(4) Wanneer ik in de afsluiting van mijn artikel, na het trekken van de conclusie, nog even stil sta bij het gevaar van onbewuste beïnvloeding en veronderstel (maar tegelijk discutabel acht) dat Antons theorie ‘de geliefde is altijd kleiner dan de minnaar’ onbewust haar nawerking kan vinden in Maartens uitdrukkelijke vermelding dat Martha kleiner is, grijpt 't Hart dat weer aan om te isoleren en te bestrijden, als was het de hoofdgedachte van mijn betoog. Als ik op dezelfde plaats Antons theorie dat mooi weer de mens droevig stemt plaats naast Maartens constatering ‘Nooit eerder maakte het doorbreken van de zon mij treurig, nu wel’ ontpopt 't Hart zich als een spitsvondig taalvorser. Er zou iets totaal verschillends staan. ‘Bij mij,’ analyseert 't Hart, ‘(staat) toch heel duidelijk dat mooi weer mijn hoofdpersoon nooit treurig maakte, op één keer na’, terwijl men ook kan lezen dat er melding wordt gemaakt van het beginpunt van de geldigheid van Antons theorie. Onmiddellijk grondt 't Hart op deze enkele redenering wel uitspraken in het meervoud: ‘... soms niet eens meer oppervlakkige, maar helemaal geen, overeenkomsten...’

Groen van Prinstererlyceum te Vlaardingen, door 't Hart van 1957-1962 bezocht; thans school voor leao/meao.
Vooraanzicht/Foto: Harm de Jonge.

Op deze manier isoleert 't Hart nog enkele bijkomstige argumenten. Volkomen genegeerd worden belangrijke parallellen als:

- trouw aan de ‘verloren, nooit bezeten’ geliefde
- het opbouwen van een droomwereld
- identificatie met de geliefde
- affiniteit tot muziek
- isolement in de jeugdjaren, vereenzaming in de tijd van de middelbare school
- liefde tot de moeder, jaloersheid op de vader
- de ‘erotische driehoeksmetting’ in Zwitserland

Blijkbaar valt hier geen eer te behalen. Gemakkelijker is het te beweren (2x) dat ik mijn bewijsvoering grond op werk dat 't Hart tijdens het ontstaan van VRW nog niet eens gelezen had:

‘Hij laat mij immers ook dingen overnemen uit De Persconferentie hoewel dat boek in 1973 verscheen en ik mijn boek in 1971 schreef.’

Eén keer verwijs ik voor een niet uitgewerkt parallelletje (plaats en condities: zie boven) inderdaad naar De Persconferentie. De andere keer is de verwijzing naar Vestdijks laatste werk tussen haakjes toegevoegd en verklarend bij Vestdijk. Het is weer: de wijsvinger in de lucht en de knikker wegmoffelen. 't Hart vermeldt bv ook niet dat de eerste versie van VRW van 1971 is, maar dat het werk daarna jaren achter elkaar, tot 1978, telkens uit de la werd gehaald om te worden herschreven (zie: Het laatste interview - Johan Diepstraten in gesprek met Maarten 't Hart, BZZLLETIN 71, dec. 1979), zodat De Persconferentie best invloed had kunnen uitoefenen, áls ik dat met kracht beweerd had.

't Hart heeft het aantal door mij geciteerde woorden geteld - het zijn er blijkbaar 700 - en stelt dan vast dat het 1% van zijn roman is.

[p. 21]

Het uiterlijk nauwelijks veranderde gebouw waarin Vestdijk lager onderwijs ontving - Harlingen.
Situatie: zomer 1979/Foto: Harm de Jonge.

‘Kan iemand, door 1% te citeren uit een roman echt bewijzen dat tot in details gebruik is gemaakt van de uitwerking van een ander?’

't Hart suggereert dat de overeenkomsten uitsluitend te vinden zijn in de geciteerde passages en hij wekt de indruk dat de citaten naast elkaar geplaatst zijn om op stilistische i.p.v. inhoudelijke overeenkomst te wijzen: een viertal keren voert hij ook ter verontschuldiging aan dat zijn beschrijving toch in heel andere bewoordingen is gegeven. Uiteraard is de functie van een citaat een gesignaleerde overeenkomst te illustreren. 't Hart geeft een verkeerde voorstelling van de zaken als hij herhaald en nadrukkelijk erop wijst dat er in slechts 700 woorden overeenkomst is aangetoond. Bij verschillende parallellen wordt er niet uit de werken geciteerd en in veel gevallen, waarbij wel een paar regels illustratief naast elkaar worden geplaatst, beslaat de beschrijving van het identieke gebeuren bladzijden.

Ik citeer bv. niet uit AW als het slot van VRW ter sprake komt. De passage die volkomen parallel loopt met het slot van Terug tot Ina Damman beslaat wel ruim twee bladzijden, wat alleen al ca. 700 woorden = 1% is.

't Hart die zo overtuigd is van de zin van woorden tellen zou tot een heel ander percentage komen als hij een eerlijke telling maakte. Hij zou dan ook meteen aandacht kunnen besteden aan de door mij nog verwaarloosde thema's als angst en dood, die in het werk van beide auteurs overheersend zijn. Ook de functie van de droom zou in breder verband nader vergeleken kunnen worden. (Belangstellenden kunnen bv. de steeds terugkerende droom van Anton Wachter, waarin zijn moeder een rol speelt (Kind tussen vier vrouwen: 37; St Sebastiaan: 71; Surrogaten voor Murk Tuinstra: 199) eens vergelijken met de dominerende droom die we bij 't Hart vinden in De Aansprekers: 98 en in Mammoet op zondag: 246)

Niet enkel de uitwerking, zelfs het thema is niet terug te vinden bij Vestdijk beweert 't Hart. Men kan er over twisten of het thema van VRW is een ongelukkige liefde en haar nawerking (beleefd door een geïsoleerd persoon) of het isolement van een persoon (die een ongelukkige liefde beleefde). 't Hart kiest voor het laatste en zegt dan dat de parallellen vooral aangewezen worden in het Marthadeel, wat niet juist is: ik heb een verdeling gemaakt in 1: voorschoolse tijd, 2: lagere schooltijd, 3: middelbare schooltijd, 4: volwassenheid.

De vereenzaming, het isolement van de hoofdfiguur in VRW is dan helemaal niet Vestdijkachtig, zegt 't Hart en hij roept als getuigen op Nuis en De Moor, die Van Oudshoorn als bron aanwezen. Gemakshalve vergeet hij te vermelden dat er ook critici waren die op Vestdijk wezen (Peeters bv.), dat De Moor zelf vaststelde:

‘Van Oudshoorn en Vestdijk staan peet voor deze roman, respectievelijk met Willem Mertens' levensspiegel en Kind tussen vier vrouwen.’ (Jan Campertprijzen 1978, blz. 86)

Foto: Harm de Jonge.

Jeugdfoto Vestdijk.

Het is nog maar de vraag of het isolement waarin de hoofdpersoon van VRW verzeild is geraakt zo on-‘Vestdijkachtig’ is. 't Hart licht de uitspraak niet toe, maar hij zal doelen op facetten van de eenzaamheid zoals hij die aantreft bij personen in het werk van Van Oudshoorn. In De Som van Misverstanden interpreteert hij dat isolement als gelukkig makend, bewust als ideaal nagestreefd.

Ook al gaat men akkoord met die uitleg, wat is dan nog het wezenlijk verschil tussen het isolement van Maarten en dat van Anton Wachter? Is het wat masochistische ‘gelukkig makende’ van verdriet en eenzaamheid werkelijk gelukkig makend?

Eenzaamheid als ideaal nagestreefd moet men toch zien als een rationalisatie? En afgezien daarvan: ook Anton Wachter kiest bewust voor het isolement. Ook hij koestert zijn eenzaamheid: het gemis van Ina verwekt een schrijnende pijn, die gelukkig makende aspecten in zich heeft.

En wat de andere romans van Vestdijk betreft: op zichzelf teruggeworpen, buitengesloten, vereenzaamde figuren zijn daar-

[p. 22]

in regel: Le Roy in De Ziener als voyeur, Cuperus, als alcoholist in De Koperen Tuin, de vele kunstenaarstypen: Victor Slingeland in de gelijknamige trilogie, de schilder Wegener in De Schandalen. Ook figuren als Peter Höllriegl met zijn onverwerkt verleden (Het Spook en de Schaduw), Aad Oosthoek in Een Huisbewaarder met zijn pathologische jaloezie, in zekere zin Philip Corvage, de briljante scholier in De ivoren wachters, enz.: door hun verleden, hun geaardheid, hun afwijking zijn het allemaal uitgestotenen geworden.

Maarten 't Hart.

Al eerder heb ik geconstateerd dat zoveel overeenkomst tussen VRW en AW geen toeval kan zijn, noch verklaard kan worden uit een identieke levensloop van autobiografisch werkende auteurs. 't Hart beroept zich er verschillende keren op dat het door hem beschrevene echt gebeurd is. De amandeloperatie onderging hij, getuigen hebben een veelbelovend auteur van de Schynige Platte zien storten, een eigen oom zocht de eeuwig durende beweging. Zich beroepen op het zelf beleefd hebben overtuigt mij niet. Ik heb er geloof ik al eerder op gewezen, dat van de duizenden indrukken die dagelijks op een mens afkomen vooral die zich in de geest verankeren (en bv. bij 't Hart tijdens het schrijven geactualiseerd worden) die aansluiten bij een bekende of bewonderde situatie. Ik zie dagelijks tientallen vrouwen om me heen. Ze laten geen spoor in mijn geest achter, maar juist die ene in blauw met witte laarzen die op de Vismarkt druiven kocht, vergeet ik nooit, omdat zij mij aan 't Harts Angela deed denken (kluit aarde noch water stonden mij ter beschikking om het contact tot kennismaking te laten uitgroeien!).

Als toeval en overeenkomst in levensloop afvallen blijft er alleen (on)bewuste navolging over. Deze conclusie hoeft ook eigenlijk niet door wegstreping verkregen te worden, want 't Hart heeft bewuste navolging met het doel het voorbeeld te overtreffen in verschillende interviews als zijn werkwijze toegelicht. Ten aanzien van Stenen voor een Ransuil:

‘Heb je die overeenkomst tussen die boeken gewild?’ (vragen J. Diepstraten en S. Kuyper: Het nieuwe proza, blz 13) ‘Ja, dat is vrij bewust gegaan. Toen ik De Koperen Tuin las dacht ik hee, dat lijkt sterk op wat ik zelf heb meegemaakt. Maar in De Koperen Tuin ontbreekt het element dat de oude man iets met dat jongetje doen wil, en dat kon ik eraan toevoegen. Het is een variant op een thema.’

Ina Damman.

Aan Gerard van Westerloo (VN 16 okt. 1976) heeft hij verteld dat Ik had een wapenbroeder zijn voorbeeld heeft in Vestdijks De bruine vriend, terwijl hij in De som van misverstanden bekent dat hij de jeugdliefde en... de geïsoleerde situatie met ‘het gonzen van schimpende stemmen’ herkende in Terug tot Ina Damman. Waarom zwijgt 't Hart nu geheel over de aemulatio-werkwijze? Waarom worden er nu ineens zaken ontkend die vroeger werden toegegeven? 't Hart hoeft deze bekentenissen toch niet op één lijn te stellen met de intimiteiten die Bibeb hem ‘ontfutselde’, zodat er kort daarna bekend gemaakt moest worden dat een ondeugende eigenschap van de auteur was journalisten leugens te vertellen.

‘Zoals Harm de Jonge te werk gaat, kun je ook Robinson van Doeschka Meijsing helemaal uit Vestdijk “verklaren”’, moppert 't Hart. Inderdaad is Robinson niet los te denken van De Ziener en De ivoren wachters, maar voorzover ik weet ontkent Meijsing dat ook niet.

't Hart eerste drie werken, daterend uit dezelfde periode, zijn geschreven in de voetsporen van Vestdijk. (Ik laat opnieuw in het midden welk aandeel Van Oudshoorn heeft bijgedragen, of Söderberg: vgl. ook het nawoord in de Ned. uitgave van Dokter Glas.) In 't Harts later werk is niet meer duidelijk sprake van gedetailleerde herschrijving van Vestdijk. Blijkbaar heeft hij het niet meer nodig en kan hij zich op eigen wieken in de lucht houden.

Maar dat de grote leidsman invloed blijft uitoefenen bewijst toch weer het laatste werk De Droomkoningin, de aemulatio-roman die men al kon verwachten toen 't Hart een lezing hield bij de uitreiking van de Anton Wachterprijs 1979: ‘Vestdijk en de muziek: de drie paradoxen’ (ook in de Vestdijkkroniek, nr. 26, dec. 1979), waarin hij er o.a. op wees dat muziek zo'n belangrijke plaats in het leven van Vestdijk heeft

[p. 23]

ingenomen en toch zo'n ondergeschikte plaats in zijn romans kreeg toebedeeld. Het streven om de bewonderde voorganger te evenaren, te overtreffen mag men ook zien in de poging in het literaire werk de aan de muziek ontleende compositie te laten meespelen: bij Vestdijk de symfonie (Victor Slingeland symfonie), bij 't Hart de chaconne.

Afgezien van het feit dat de herhalingstheorie: het leven is een chaconne een Anton Wachterfilosofie is, doet de inhoud van De Droomkoningin: de flats op de achtergrond, de tocht door de ‘onderwereld’, het overspel, het gewetensonderzoek, Michael, de ‘engelachtige’ verschijningen, de dienstbare kellner, het getal 12 enz. toch onweerstaanbaar denken aan Vestdijks De kellner en de levenden.

Cornets de Groot heeft een boeiend artikel geschreven (De chaos en de volheid, blz. 156), waarin hij de 12 ‘levenden’ plaatst naast de 12 apostelen op Da Vinci's Het laatste Avondmaal en ze astrologisch over de 12 tekens van de dierenriem weet te verdelen. Iemand wiens astrologische kennis verder reikt dan de mijne zou eens kunnen nagaan of de 12 vrouwen uit De Droomkoningin, waarin de sterrenbeelden niet van de lucht zijn, op een soortgelijke wijze als bij Vestdijk over de 12 zodiakale tekens verdeeld zijn.

Soms verwijs ik naar een bladzijde van een bepaald werk. Ik heb dan de volgende druk gebruikt:

Maarten 't Hart	: Mammoet op zondag, 3e druk De Aansprekers, 1e druk De Droomkoningin, 1e druk
Simon Vestdijk	: Kind tussen vier Vrouwen, 1e druk Sint Sebastiaan, 5e druk Surrogaten voor Murk Tuinstra, 5e druk
Johan Diepstraten en Sjoerd Kuyper	: Het nieuwe proza, 1e druk
R.A. Cornets de Groot	: De chaos en de volheid, 1e druk