Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 34]

Theun de Vries
Strijdbaar, kritisch, puriteins
Herinneringen aan Annie Romein-Verschoor

Wat Annie Romein-Verschoor in haar overigens unieke mémoires over mij heeft geschreven, deugt niet. Ik bedoel daarmee: zij heeft mij in de schaduw van haar levensverhaal gelaten en mij daar maar éénmaal uitgehaald om mij een of andere zotternij te laten uithalen. Zo was het niet, en dat wist Annie Romein zelf natuurlijk het best. Maar in de tijd toen zij haar herinneringen schreef was een oude controverse tussen haar en mij kennelijk niet geheeld. Ik kom daar nog nader op terug.

Om bij het begin te beginnen: ik ken het echtpaar Romein van het midden der jaren '30. Onze contacten begonnen met een brief van mijn kant, om mijn bewondering uit te spreken voor De Lage Landen bij de Zee (1e dr. 1933), dat mij bij het vormen van mijn marxistische visie op de eigen vaderlandse historie van immens nut is geweest; hetzelfde kan ik zeggen van Jan Romeins Machten van deze Tijd, een boek dat voor mij het wereldtoneel met alles doordringende schijnwerpers verhelderde. In 1936 kreeg ik van de Uitgeverij Leopold het verzoek om voor een reeks ‘Grote vaderlanders’ een figuur te kiezen en ‘historisch’ - niet-belletristisch - te behandelen. Ik koos Oldenbarneveldt, in wiens leven het drama van de Nederlandse klassen- en politieke strijd in de 17e eeuw zich voor het eerst acuut heeft geopenbaard. Voor dat werk riep ik - het was mijn eerste marxistische studie - de hulp in van het echtpaar Romein. Annie Romein heeft mij toen een zeer charmante brief geschreven, waarin zij naast haar bewondering voor Stiefmoeder aarde een hele reeks adviezen gaf die mij bij het schrijven van mijn biografie (meer een biografisch essay, zou ik het nu willen noemen) van dienst konden zijn. Zo ried ze mij de lectuur aan van Franz Mehrings Lessinglegende, een kapitaal boek in de marxistische geschiedschrijving, ook nu nog van verbluffende actualiteit. Niet in 't minst omdat Mehrings kritiek op de Hohenzollens en Pruisen als geschreven lijkt voor de DDR van vandaag, waar militair vertoon, Pruisengeest (Scharnhorst, Gneisenau c.s.) en ophemeling van Frederik II aan de orde van de dag zijn. Maar dit terloops.

Later heeft Jan Romein het handschrift van mijn Oldenbarneveldt-essay nog eens kritisch doorgenomen en mij nog met enkele formuleringen geholpen. De link met de Romeins was daarmee gelegd. Ik werd door hen gevraagd in Amsterdam kennis met hen te komen maken, wat ik uiteraard graag deed. Dat was nog in 1936. Ik werd in dat huis aan de toenmalige Zuider Amstellaan sterk getroffen door de sfeer van eenvoud in de sfeer en het gezin. Ik denk dat er ook niet overmatig veel geld was. Ik bleef er 's middags warm eten, een degelijke stamppot waarvan ik me overigens herinner dat ze me uitstekend smaakte. Die stamppot was een soort symbool van de eenvoud en het puritanisme dat in den huize Romein heerste - puritanisme niet als bekrompenheid, maar als warsheid van elk uiterlijk vertoon, of dat nu eigen interieur, kleding of ideeën betrof; een spartaanse en daardoor fascinerende ernst. Ik kreeg bij die gelegenheid erg veel respect voor Annie (als ik het nog niet had), nu ik haar ‘dubbel leven’ van zo nabij zag; ze moest het huishouden leiden, waaronder haar drie kinderen, de keuken doen; er werd tevens verwacht dat ze met fervente betrokkenheid meedeed in onze gesprekken over literatuur, marxisme, politiek en wat toen de topic of the day was: de Spaanse burgeroorlog. Annie's betrokkenheid was enorm. Het moest mij daarbij uiteraard opvallen dat Jan Romein zachtmoediger was in zijn oordeel en opinies over mensen dan Annie. Haar fel en strijdbaar karakter maakte mij toen wel een tikje bang voor haar; ik was nog erg jong en gemakkelijk te intimideren. Ik zei zelf ook niet zo veel; ik had dan ook veel te luisteren en te leren, nog niet wetend dat Annie in later jaren soms mijn wanhoop worden zou.

In januari 1937 kwam ik in Amsterdam wonen als kersvers lid van de CPN en kunstredacteur van De Tribune. Ik was van het begin af aan een huisvriend van de Romeins. Ze ontvingen graag mensen, zo eens in de drie of vier weken waren er ontzaglijk gezellige avonden - en daar is wat afgepraat! Daar waren Alexander de Leeuw, theoreticus van de partij, Jac. Bot, de architect en voorzitter van de Bond van Kunstenaars ter Verdediging van de Kultuur, een linkse anti-fascistische organisatie; de leraar en latere hoogleraar Dirk Loenen; de toneelspeler Louis van Gasteren en zijn vrouw, de zangeres Menagé Challa; de schilders J.J. Voskuil en Peter Alma, allemaal met vrouwen en vriendinnen. Iets later maakte ik bij de Romeins kennis met Henriette van Eyk. Mr. Sem Davids, redacteur van De Groene, was er geregeld van de partij (en van ‘de’ partij). Deze boeiende en voor een jong auteur onvervangbaar ‘leerzame’ avonden hielden op, toen in het voorjaar van 1938 een conflict rees tussen de Romeins en de CPN.

Nu heeft Annie Romein in haar memoires gezegd dat ze de CPN - Romein was immers vroeger redacteur geweest van De Tribune - al in 1927 hadden verlaten. Die verklaring is mij een raadsel; laten wij haar aan verzwakt geheugen toeschrijven... Bijna alle goede vrienden en kennissen van de Romeins waren communisten of vrienden van de partij. Zo heb ik ook, zonder enige twijfel aan hun partijlidmaatschap, Jan en Annie in de zomer van 1937 voor De Tribune, nu omgedoopt tot Volksdagblad, geïnterviewd; ik maakte toen een reeks interviews met schrijvers en kunstenaars rond het vraagstuk van een antifascistisch volksfront.

De controverse met het echtpaar Romein rees in alle scherpte tijdens de z.g. Trotzkisten-processen in Moskou, die al in 1936 waren begonnen en waarbij de ene Sovjet grootheid na de andere sneuvelde, meestal na vernederende bekentenissen van schuld en verraad. Ik zeg dit laatste vanuit het huidig perspectief; ik was er destijds volledig van overtuigd dat de procesverslagen uit de USSR op waarheid berustten. Die toenmalige waarheid verdedigde ik heftig; ik herinner me een bewogen avond bij het echtpaar Romein, toen Jan en Annie - Annie vooral - grondige twijfel lieten blijken omtrent het waarheidsgehalte van de processen. Jan wilde dat ik zou uitpraten, Annie sneed mijn argumenten af. Ik verliet het huis van de Romeins, om er niet terug te komen; een huis waarvan ik op sentimentele wijze was gaan houden. Wij hadden er o.a. het feest gevierd,

[p. 35]

toen Henriette van Eyks Kleine Parade door de Maatschappij van Letterkunde was gelauwerd. Bij die gelegenheid schijn ik in de lantaarnpaal voor het huis van de Romeins te zijn geklommen om een feestrede op de prijswinnares af te steken; de episode waarin ik in Annie's mémoires fungeer, al kan ik mij er andere en betere herinneren... Wat het hele conflict tussen CPN en Romeins verhevigde was de kwestie van Jans benoeming tot hoogleraar aan de A'damse Gemeentelijke Universiteit, waar voor de steun van de communisten in de gemeenteraad onontbeerlijk was. Een steun die zij Jan Romein uiteindelijk toch, zij het met tegenzin, hebben gegeven. Maar voor deze communisten, ook voor mij, was er geen relatie meer. Ik vond 't jammer, maar mijn loyaliteit van bekeerling was wel zo intens dat ik graag bereid was daaraan vriendschappen op te offeren, zelfs met Jan en Annie Romein.

ca. 1937.

Uit die tijd stamt een irritatie van Annie Romein jegens mijn persoon, die lang is blijven voortsmeulen. In de oorlog hebben wij geen contacten gehad, tenzij indirecte. In dezelfde periode n.l. waarin ik met A. Roland Holst, Johan van der Woude, Walter Brandligt, Clara Eggink en anderen een ‘alternatieve’ kultuurkamer op touw zette en in het kunstenaarsverzet werd betrokken, was Annie Romein lid van een soortgelijk clubje van verzetsmensen - waartoe de beeldhouwer Frits van Hall en naar ik meen ook Willem Sandbergh behoorden - met een soortgelijk doel; al die ontwerpen zijn na de oorlog gecoördineerd in de huidige Federatie van Kunstenaars-beroepsverenigingen. Jan Romein ontmoette ik éénmaal op het Amsterdams CS; een koele ontmoeting.

Na de oorlog kwam er een nieuwe toenadering tussen het echtpaar Romein, die intussen verhuisd waren, en mij; we wisselden onze oorlogervaringen uit, Annie was meer op een distantie dan Jan. Ik was in de oorlog redacteur geworden van de illegale Vrije Katheder, en werd hoofdredacteur toen het blad na de bevrijding legaal werd. In het begin deed het blad het als forum van de linkse intellectuelen erg goed, maar naarmate de koude oorlog dichterbij kwam liepen de abonnees weg. We versmolten ons toen met De Vrije Kunstenaar, welk blad eenzelfde lot was beschoren, en van de redactie van die periodiek kwamen de redacteuren Leo Braat, Willy Pos, Marius Flothuis en Annie Romein in de redactie van De Vrije Katheder. Een onzalige combinatie van CPN-ers, CPN-gezinden en partijtegenstanders die in destructie moest eindigen. Annie Romein had een diepe wrok tegen de partij, ik was partijbestuurder (of werd het kort daarop), en we lagen geregeld overhoop in de redactie-vergaderingen; dat is de tijd waarop ik doelde toen ik zei dat Annie soms mijn wanhoop geweest is... Henri Wiessing, die toen of iets later ook lid werd van de redactie, probeerde tevergeefs te bemiddelen. Er waren duidelijk twee stromingen in de redactie, en die tegenstelling heeft het blad uiteindelijk in 1949 genekt. Men vindt de neerslag van heftige meningsverschillen tussen mij en Annie in verschillende polemieken uit de jaren 1948 en '49 in De Vrije Katheder. Het is jammer dat Annie dit hoofdstuk uit haar leven in haar Omzien niet heeft verwerkt.

Ik was er eigenlijk niet rouwig om dat ik Annie enkele jaren niet meer zag. Dat zou veranderen toen ik in 1953 op de zonderlinge gedachte kwam om geschiedenis te gaan studeren. Als jongen was ik van het gymnasium weggelopen en het zat me altijd erg dwars dat ik nooit had kunnen studeren en een academische graad behalen. Ik kreeg van de universiteit de dispensatie om de colleges te volgen, en Jan Romein gaf me zelfs toestemming om zijn colloquia voor derdejaars bij te wonen. Ik heb dat een half semester gedaan, toen Romein tegen me zei: ‘Het is toch grote onzin dat jij geschiedenis gaat studeren; je hebt twee goede biografieën op je naam staan, en de rest weet je al. Laat maar schieten.’ Ik heb het inderdaad laten schieten, maar hield er wel van die tijd een hernieuwde vriendschappelijke verhouding met de Romeins aan over. Annie had mij toen blijkbaar weer in genade aangenomen. Over het verleden, over oude ruzies, over bittere conflicten is niet meer gerept; mis-

[p. 36]

schien was het goed, al heb ik wel eens gedacht dat dat oude zeer beter had kunnen worden uitgepraat. Dat dit niet gebeurde, is volgens mij een van de redenen waarom Annie's mémoires mij zo wonderlijk in de schaduw dringen.

Ik heb Annie bij tijd en wijle weer ontmoet, en bij die gelegenheden is geen kwaad woord, geen boze blik gewisseld. Integendeel. De eerste keer waarop ik Annie na de dood van Jan Romein terugzag was bij haar bekroning door de Haagse Jan Campertstichting met de Huygensprijs. Niet lang daarna werden zij en ik met Jan Wolkers en een vierde (wiens naam ik heb vergeten) door Simon van Collem gevraagd om in een Amsterdams bioscooptheater naar de film ‘Carnal Knowledge’ te komen kijken en onze mening daarover te zeggen. Ik heb toen echt genoten van Annie's onverminderde strijdbaarheid en felheid; er bleef van de film niet veel over; zij was dolle Mina op en top, geweldig sympathiek.

Ondanks het feit dat Annie en ik bij haar bekroning met de Huygensprijs een hele tijd als oude vrienden met elkaar hadden zitten praten is daaruit toch geen nieuwe vriendschap ontstaan. Die kwam er pas weer in de laatste paar jaar van haar leven. In 1975 stierf mijn vrouw; Annie belde me op en vroeg toen meteen of het geen tijd werd om de connecties te herstellen; ze was heel mild voor haar doen. Ze woonde toen in het Rosa Spierhuis in Laren; daar heb ik haar herhaaldelijk opgezocht. We konden toen met elkaar praten zoals wij dat nooit eerder hadden gekund, en ik bemerkte dat ze veel op had met wat ik de laatste jaren had geschreven. Het puritanisme beheerste ook in zoverre onze gesprekken, dat er niet over persoonlijke gevoelens werd gesproken; de stiff upper lip (waarvan ik overigens als Fries houd) was bij beide partijen aanwezig. De kritische zin werd afgereageerd op de buitenwereld, de politiek, de literatuur, meer nog op de bestaande geschiedwetenschap. De verdediging van Jans geestelijke erfenis zat Annie hoog. Ik heb het altijd als een compliment ervaren dat ze mij in een TV-interview kort voor haar dood met Jan Romein heeft vergeleken: beiden van Doperse huize, beiden in het leven meegaande, in wezen echte doordouwers. (Een passage die natuurlijk in de overname van de TV-tekst in de NRC werd weggelaten).

De stiff upper lip werd een van Annie's heroïsche eigenschappen toen zij steeds meer last kreeg van haar in Indonesië gebroken en nooit goed gezette heup. Ze klaagde nooit echt, maar het bestaan van pijn en last werd op een zakelijke manier vastgesteld; mèt de opmerking of het advies aan mijn adres om nooit in een bejaardentehuis te gaan wonen, zolang je het in je eentje nog redden kunt. Die dingen waren welsprekend. Haar dood in '78 heeft mij geëmotioneerd. Ik had het gevoel dat er toch een element uit mijn leven was weggevallen - een tegenstrijdig, maar altijd fascinerend element, een van de waardevolle spelingen van het genus mens die ik op mijn weg ben tegengekomen.