Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 31]

Maarten C. Brands
Annie Romein, een paar persoonlijke herinneringen

In het najaar van 1956 ben ik pas echt met de Romeins in aanraking gekomen. Het ging om de bekende Hongaarse opstand, Amsterdamse studenten hadden Romein opheldering gevraagd over zijn standpunt. Ook ik vond - en vind dat nog - dat Romein daarover ‘onhistorisch’ dacht. Wij mochten, zo was ongeveer Romein's standpunt, Hongarije niet geïsoleerd bezien. De Suez-interventie en de Algerijnse oorlog dienden in de beschouwing betrokken te worden. Ik vond Romein's standpunt daarom onhistorisch, omdat hij onvoldoende rekening hield met de verschillen in kansen op verandering. Van Suez was al gauw duidelijk geworden dat Frankrijk en Engeland niet meer hun gang konden gaan zoals zij vroeger gewend waren te doen. Immers, zelfs de V.S. hadden zich gekeerd tegen deze ouderwetse koloniale interventie? En wat Algerije betreft: daarvan was toch duidelijk dat Frankrijk daar een nooit te winnen dekolonisatie-oorlog voerde? Net als Nederland zou Frankrijk deze strijd vroeger of later moeten opgeven. Maar hoe stond het met de kansen op verandering in de Oosteuropese landen onder Russisch gezag? Ik vond dat Romein er nog altijd zichtbaar moeite mee had tegenover de Sovjet-Unie scherp stelling te nemen.

Romein nodigde mij uit om deze zaak eens te bespreken. Wij werden het niet eens, zoals wij ook later over de meeste politieke zaken van mening bleven verschillen. Dat verschil van mening heeft echter nooit m.i. onze verhouding geschaad. Buitenstaanders - zijn collega Geyl voorop - gingen ervan uit dat Romein zich omringde met aanhangers, partijgenoten, wat dat ook moge zijn. De basis voor die veronderstelling was niet anders dan die van de spreekwoordelijke waard en diens kijk op zijn gasten. Romein daarentegen heeft zich omringd met medewerkers die in meerderheid het politiek zeker niet met hem eens waren. Ter illustratie kan een merkwaardig voorval dienen. In 1959/60 had ik een beurs aangevraagd om mijn studie in Duitsland te kunnen voortzetten. Romein ondersteunde die aanvrage. Ik moest voor een commissie verschijnen die merkwaardigerwijs uit één persoon bestond: een man die ik vandaag nog mijn collega moet noemen. Deze zaagde mij door over mijn politieke opvattingen. Ik heb toen duidelijk verklaard dat ik voorstander van de Nato was, als het geringere kwaad. Toen ik weken later bij de Romeins aan de koffietafel zat, zei Jan zo langs zijn neus weg: ‘Je hebt een verhoor gehad over je Nato-opvattingen, hoor ik’. Mijn ondervrager had Romein in verbazing gevraagd, of hij wel wist dat een van zijn assistenten een Nato-klant was. Romein moet toen gekscherend geantwoord hebben: ‘Ja zeker, waarom denk je anders dat ik hem in dienst genomen zou hebben?’.

In contact met de Romeins was de open confrontatie iets zo vanzelfsprekends voor mij geworden, dat ik er grote moeite mee had in te zien dat niet alle hoogleraren zo met hun assistenten omgingen. Wat ik Romein kwalijk blijf nemen, is dat ik nooit bij hem geleerd heb in bepaalde gevallen te zwijgen.

Dit stuk moet over Annie Romein gaan en niet over Jan. Wat ik echter hier geschreven heb over het libertinisme van Jan, gold ook voor Annie. Onze verschillen van mening hebben nooit - voorzover ik weet - onze vertrouwensrelatie in de weg gestaan. Die relatie was nl. op iets anders gebaseerd, waardoor zij zich vrij voelde haar achterdocht (‘Feind hört mit’) op te schorten. Het trof mij weer eens bij het nalezen van stukken door haar geschreven, hoe vaak die afschuwelijke Duitse kreet voorkomt: hoe onvrij zij zich gevoeld moet hebben in haar persoonlijke uitingen, b.v. over de Sovjet-Unie. De tegenstander niet in de kaart te willen spelen betekende een aanzienlijke beperking van haar openhartigheid. Zij had immers daarvoor maar al te vaak leergeld betaald. De ervaring dat vroegere medestanders haar woorden later tegen haar zouden gebruiken, is haar niet bespaard gebleven. Hoeveel ‘vrienden’ hebben zich later niet van haar afgewend omwille van haar opvattingen en uitlatingen? Het was niet zo lang voor haar dood dat zij me nog vertelde van wat toch echte vrienden geleken hadden die haar niet meer wilden zien, omdat ze iets uit het verleden van Prins Bernhard had opgehaald. Kortom, zij maakte op mij de indruk voorbereid te zijn voor het geval relaties toch weer misliepen, zoals dat in zovele andere gevallen al gebeurd was. Onze relatie was van dien aard dat zij er kennelijk van uitging dat ik het geschonken vertrouwen niet zou beschamen, ook al hoorde ik niet in alle opzichten tot de ‘club’, wat die ook geweest moge zijn. In onze gesprekken verliet ze tijdelijk de barricade waarachter zij zich meestal verschanst had. Haar polemische levenshouding bestond immers bij de gratie van die verschansing. Een van de aandoenlijkste herinneringen die ik aan haar bewaar, heeft te maken met de toga van haar man. Toen ik in 1970 benoemd werd tot min of meer de opvolger van haar man, kwam zij bij ons thuis op bezoek, met in de hand een koffer. In die koffer bleek de toga van haar man te zitten. Zij vond dat ik dat uniform dat op zich al een lange geschiedenis had, bij komende gelegenheden moest dragen. Ik vond dat eervol en erg aardig van haar bedacht. Het was een van die momenten waarop deze vrouw die zo wars was van vormelijkheid en ballast der tradities, duidelijk waarde bleek te hechten aan symbolen en ritueel. Zo'n doorbraak ging dan ook meestal gepaard met een ontroering die men niet dagelijks bij haar kon waarnemen. Je merkte ook aan de ontroering een element van zelfoverwinning: het mocht eigenlijk niet, maar nu de ogen toch niet droog gebleven waren, had het kennelijk toch iets bevrijdends voor haar. Zij kon zich op zo'n uitzonderlijk moment veroorloven even uit het harnas te stappen. En zij vond het nog fijn ook! Dit alles was al reden genoeg voor mij om er wat verlegen met de situatie bij te staan. Voor die verlegenheid was nog meer reden, omdat Annie in haar welwillendheid een klein detail over het hoofd had gezien. Zoals bekend was Jan Romein nogal klein van postuur geweest, terwijl ik de twee meter haal. Het ontging haar eerst dat dit erekleed nog niet tot mijn knieën raakte. Zij moet Jan in haar herinnering erg groot hebben voorgesteld, of - wat meer voor de hand ligt - mij betrekkelijk klein. Een verklaring die m.i. nog meer voor de hand ligt is dat zij, zoals wel vaker gebeurde,

[p. 32]

soms zo vol was van een bepaald idee dat het voor haar te pietluttig was aan details, als in dit geval de maat, veel aandacht te schenken.

ca. 1947.

Om misverstand te voorkomen: deze momenten waarop zij meende het harnas even te kunnen afleggen, zijn voor mij de dierbaarste herinneringen aan Annie Romein gebleven. Zij hoefde dan even niet meer de onafhankelijke, rationele, polemiserende vrouw te spelen die vaak ongenaakbaar en pinnig kon zijn. Immers voor een groot deel van de tijd was zij bezig zich tegen iets af te zetten op haar onverzettelijke manier. Maar ook al ging daar veel tijd in zitten, het was toch slechts één kant van haar persoonlijkheid. De andere liet ze alleen dan zien, wanneer ze niet langer de noodzaak voelde haar gevoelens, affectie en emotie te verbergen: wanneer ze zich voldoende veilig voelde om haar puritanisme - voor korte tijd - af te leggen. Op die ogenblikken - zij waren naar mijn herinnering niet zo talrijk - kon je zien, hoe onvrij deze naar buiten zo zelfstandig levende vrouw was en welke diepe behoefte zij eraan kon hebben ‘gewoon gezellig’ te zijn. Op al die andere momenten moest er altijd zoveel. Die momenten van vrijheid konden door kleine incidenten weer verstoord worden. Deze vrouw die zo'n hekel had aan schone-schijn-ophouders, erkende op deze uitzonderlijke momenten dat haar persoonlijkheid ook een andere kant had die zij niet vaak durfde te vertonen. In haar memoires is die spanning ook duidelijk herkenbaar voor de lezer die door de regels heenkijkt.

Deze dubbele-bodemonderzoekster die zo scherp b.v. schijnopenhartigheid (van o.a. Gide) aan de kaak gesteld had in haar geschriften, bleek met een spanning tussen gevoel en verstand rond te lopen die zelfs haar af en toe te machtig werd. Daarover te spreken waagde zij slechts zelden. Je kon immers nooit weten!

Na wat ik hier geschreven heb, kan ik het verwijt verwachten dat ik me de rol van biechtvader aanmatig tegenover een vrouw die beter dan anderen haar eigen boontjes wist te doppen. Daarop kan ik slechts antwoorden dat ik die rol ook niet vervuld heb en dat zij meer naar mijn problemen geluisterd heeft dan ik naar de hare. Het enige wat ik er verder over kan zeggen is dat zij het gevoel moet hebben gehad dat ik enigszins vertrouwd was met de problemen waarover zij sprak.

Onze band is vooral ontstaan na de dood van Jan Romein. Als enige medewerker voor theoretische geschiedenis werd ik geacht de zaak voort te zetten en te strijden tegen het anti-Romein-front, dat niet geheel vrij was van kleingeestigheid. Zijn collega's beschouwden de leerstoel van Romein met zijn dood te zijn opgeheven. In 1967 bleek door een administratieve navraag dat de universiteit die leerstoel als niet opgeheven beschouwde. De vraag wat men van plan was met die leerstoel leidde tot enige consternatie. Annie was sterker dan ik overtuigd van de kwade bedoelingen van de echte of vermeende anti-Romeinianen. Zij meende mij zoveel te moeten steunen in de strijd. Na mijn promotie liet ze me duidelijk weten dat ik slachtoffer was geworden van de nog bestaande anti-Romein stemming onder zijn vroegere collega's. Zij heeft er toen het hare voor gedaan om een reisbeurs voor me te organiseren.

Ik schrijf het - wat een paradox - vooral aan haar toe dat wij het jaar daarop naar de V.S. vertrokken waar Jan en Annie op politieke gronden nooit waren toegelaten. Mijn dankbaarheid heb ik slechts kunnen uiten in hand- en spandiensten in de periode toen Annie op bewonderenswaardige wijze Jan's grote werk, het Breukvlak, voor publicatie gereed maakte.

Annie behoorde zeker niet tot de geduchte categorie der ‘veuves abusives’ die na de dood plegen te leven van het grote gelijk van hun gestorven echtgenoten. Ik vind wel dat zij soms achteraf te veel haar eigen kritiek op en aanvulling van zijn gedachten buiten de schijnwerper gehouden heeft. Het meisje voor halve dagen, zoals zij zich wel eens noemde, was een te vanzelfsprekende rol voor haar geworden. Dit bleek m.i. ook zo duidelijk uit de casuele, terloopse wijze waarop zij haar werk deed. Je kreeg vaak de indruk dat ze het er even tussendoor deed. Ze breide, terwijl ze las en aantekeningen maakte.

Een steeds terugkerend thema in onze gesprekken was wel de dialectiek der alledaagse dingen. Ik sprak al over haar dubbele-bodem-onderzoek, als het ging om het werk van Gide. Onwaarachtigheid was volgens haar een natuurlijk gevolg van eerlijkheid om de eerlijkheid. ‘...Iedere tijd heeft zijn eigen hypocrisie: een tijd die al te luidruchtig om waarheid en waarachtigheid roept, kan niet bekend wezen te liegen en dus bouwt ieder die wat te verbergen - en wie heeft dat niet? - zich een scherm van eerlijkheid en openhartigheid op..’. (Drielandenpunt, p. 58). In 1962, in haar Zedelijkheid en schijnheiligheid had zij al gewezen op het conformisme van menig vermeend nonconformistisch auteur die erop uit is de laatste waarheden te onthullen. Zo'n auteur zet zich niet schrap tegen een muur van hoon en laster, integendeel: hij past zich aan de toon aan die in zijn hele omgeving gangbaar is, aldus ongeveer haar eigen woorden.

Dit was een van haar lievelingsthema's: al die NRC-kunstrecensenten die alles moeten toejuichen, als het maar ‘eigentijds’ is, bang als zij zijn om voor van gisteren gehouden te worden. Alsof het nieuwste, het laatste een waarde op zich voorstelt! Een andere variant van hetzelfde thema waren de vrouwenbladen waarin de vrouwenemancipatie tot een goed in de markt liggende waar was geworden. Daar werd op even dwingerige wijze vrouwen voorgehouden toch vooral zich zelf te zijn, als hun vroeger

[p. 33]

was opgelegd niet zich zelf te zijn. Zij stond zeer kritisch tegenover al deze vormen van getrainde spontaniteit en creativiteit, zoals zij ook zeer droef werd van al dolgedraaide schreeuwerige vormen van de vrouwenbeweging. In die gevallen, zo zei ze scherp, maken vrouwen niet de beweging, maar mismaakt de beweging vrouwen.

‘Annie Romein als dialectica’ komt uit bijna alles wat zij geschreven heeft naar voren. Bijzaken die tot hoofdzaken geworden zijn, middelen die tot doel verheven zijn, bevrijding die tot nieuwe dwang leidde: dat waren de dialectische thema's waarover zij bij herhaling schreef. Haar samenvattend oordeel was dat mensen hun heil zo vaak op de verkeerde plaats gezocht hebben met voorbijgaan aan de aard der dingen. Zelfs een Sartreuse dacht dat zij in vrije liefde met Sartre kon leven. Ook zij moest met pijn en leed leren inzien dat die liefde haar niet zo vrij liet dat zij met plezier andere vrouwen Sartre's huis zag binnengaan. Mensen maken zich zelf zoveel wijs en laten zich ook zoveel wijsmaken, zou men Annie Romein's adagium kunnen samenvatten, en ik zal hun daarop wijzen. Mensen moesten beter weten en eigenlijk ook beter willen. Hoe smadelijk kon ze spreken over ouder wordende mensen die alle moeite deden er steeds jeugdiger uit te zien en zich navenant gedroegen. De jeugd was naar haar mening toch al een ‘overschat seizoen’ dat zich tiranniek was gaan gedragen. Anderzijds was er kennelijk geen redelijke plaats voor ouderen in deze samenleving die zo zeer vernieuwing tot hoogste waarde heeft uitgeroepen. Maar, aldus haar oordeel, mensen beginnen aan het verkeerde eind, als ze zich aan die tirannie van de jeugdigheid menen te moeten aanpassen. Je zag haar onmiddellijk verstrakken, als ze toevallig verzeild raakte in gezelschap van zulke ‘pretenders’ der jeugdigheid. De voosheid daarvan stuitte haar werkelijk tegen de borst. Het hedendaagse fetisjisme had in haar ogen zeer vele vormen. Voor haar essays over de sociologie van macht en moraal, gedrag in het algemeen, zat zij derhalve nooit verlegen om onderwerpen.

Een van mijn laatste ervaringen met Annie was een gesprek in Laren. Het was niet lang nadat zij in onze tuin bessen was komen plukken. Ze had een groot plezier in dit soort werk. Het speet me dat ik niet thuis was, toen zij door het struikgewas schoof om weer eens jam te kunnen maken. Kort daarna ging ik, zoals wel eens vaker gebeurde, even bij haar langs. Enige weken tevoren had een artikel in V.N. gestaan over informele kringen die invloed zouden uitoefenen op het buitenlands beleid van Nederland, toen onder verantwoordelijkheid van Minister Van der Stoel. Dat artikel was een volledige flop, omdat de auteur Amerikaanse patronen overgeplant had naar Nederland, zonder hier soortgelijke beïnvloeding te kunnen aantonen. Sinds jaren zit ik in een club waar ontwikkelingen in buitenlands beleid besproken worden. Ik heb - niet tot mijn ongenoegen - nooit gemerkt dat er enige invloed van ideeën van deze club op concreet beleid is uitgegaan. In dat artikel werd ook mijn naam genoemd.

Nadat Annie over de overvloedige bessencultuur gesproken had, begon zij met een ongerust gezicht over dat artikel. Het was me al gauw duidelijk dat zij mij zag afglijden naar dat gladde terrein van perverterende macht in streepjespak. Zij wilde weten wat er werkelijk aan de hand was. Even voelde ik me - lang geteisterd door een oudtante-complex - als het jongetje die achter tante's rug zijn vinger in de jampot had gestoken. Tante had het toevallig net gezien. Na mijn verhaal was ze enigermate gerustgesteld. Ik behoorde kennelijk (nog) niet tot die gecorrumpeerde categorie die onafhankelijkheid had ingeruild voor macht, geld of het lidmaatschap van enig select clubje. Want van dat soort côterietjes hield ze niet. Mensen die er trots op waren daartoe te behoren konden rekenen op haar medelijdende minachting. De ‘officiëlerigheid’ van de paraphernalia-lieden had niet haar voorkeur. Haar voorkeur ging uit naar een bordje op schoot.

Als grootmoeder in 1962.

Na het ‘verhoor’ gingen we over, zoals gebruikelijk, op de schandalen van het huis (Rosa Spierhuis): Incompetentie van de directie, bewoners die kunstenaar noch intellectueel waren maar wel voor beide speelden e.d. Op zulke momenten kreeg Annie in haar verhalen over de strijd hiertegen, iets samenzweerderigs: samen met die of die had ze een tegenactie georganiseerd. Het grootste compliment dat ze overhad voor haar medestanders was haar lof: zij is een flinke meid. Wat ze van mannen zei in dergelijke gevallen herinner ik me niet meer. Maar de term ‘meid’ is in mijn oren blijven steken, omdat ik hem zo wonderlijk vond in haar mond. Ik geloof dat de term kenmerkend is voor de manier waarop zij probeerde iets positiefs over anderen te zeggen.

Daarom wist ik niet precies wat ik aan moest met haar positieve oordeel over de inleidingen die ik tot twee uitgaven van haar man heb geschreven. Ik vond dat er weinig aanleiding was tot loftuiting. Dat vond trouwens ook de uitgever van Historische lijnen en patronen: er zat kennelijk te weinig aanbeveling in. Annie echter wist dat ik datgene wat ik de moeite waard vind op een wat omslachtige indirecte wijze pleeg aan te bevelen. Zij schreef me dat dit stukje precies was, wat het wezen moest. Ik heb er nooit achter kunnen komen, of zij dat werkelijk meende. Niet dat ik haar van onoprechtheid verdacht. Ik begreep het niet. Misschien bedoelde zij dat het voor mijn doen niet eens zo slecht was. Het had immers nog erger gekund. Over de inleiding die ik voor de Amerikaanse vertaling van het Breukvlak geschreven had, schreef zij me een lyrische brief die een licht vervreemdend effect op mij had: tenslotte hadden wij over zo vele dingen zo verschillende opvattingen en bovendien, lyrisch zijn kwam bij haar ook niet iedere dag voor.

In februari 1978 hebben wij van haar afscheid genomen in Schagen, in de kop van Noord-Holland, niet ver van haar geliefde Groet, daar waar duinen en vlak weideland naadloos in elkaar overgaan en samen zo'n oerhollands landschap vormen. Het afscheid vond plaats in een omgeving en op een manier die veel op haar eigen voorkeur leken. Het februari-landschap was toen wij Schagen verlieten nog kaler dan toen wij kwamen.