Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 78]

Maarten 't Hart
De knikkermethode van Harm de Jonge

Sinds Harm de Jonge in BZZLLETIN 71, van december 1979, beweerde dat mijn regenwulpen met van Vestdijk geleende veren wieken, wordt mij telkens opnieuw voor de voeten geworpen dat ik Vestdijk imiteer, van Vestdijk steel, of Vestdijk plagieer. Wolkers beweerde in VN dat gedeelten uit De Aansprekers van Vestdijk gestolen waren. Willem van Toorn zei in VN van 5 juli 1980: ‘Mozart staat tot Galway als Vestdijk tot 't Hart. Het is een vervlakking van thema's die bij Vestdijk veel boeiender zijn.’ Merkwaardig overigens dat amateur-fluitist Van Toorn mij met een virtuoos als Galway vergelijkt - dat is toch echt wel heel ver naast de pot gepiest.

Het is in de literatuur bepaald niet ongebruikelijk dat schrijvers door andere schrijvers beïnvloed worden. Het is zelfs niet ongebruikelijk als de ene schrijver een roman van een ander vrij getrouw imiteert. George Katkov, aldus Karel van het Reve, ‘heeft alleraardigst aangetoond dat De demonen of Boze geesten of hoe je het noemen wilt een soort “herschrijving” is van David Copperfield, tot in sommige namen toe. Steerforth wordt bij Dostojewski Stavogrin.’ Zo heeft ook Mark Spilka trachten aan te tonen dat Amerika van Kafka een herschrijving is van David Copperfield. En zou iemand als Harm de Jonge zich over Der Hungerpastor van Raabe buigen, dan zou hij ook gemakkelijk kunnen aantonen dat de complete Copperfield in het boek van Raabe terug te vinden is.

Met de methode van Harm de Jonge zou ook heel goed aangetoond kunnen worden dat één van de beroemdste romans uit de Portugese literatuur, O Primo Basilio van Josa Eça de Queiroz, nauwgezet Madame Bovary van Flaubert volgt. Toch is O Primo Basilio een roman met een eigen toon, een eigen sfeer, zoals ook Grieg's pianoconcert, dat maat voor maat Schumann's pianoconcert volgt, een eigen toon heeft en volop stand houdt, ondanks het feit dat het een imitatie is.

Recente voorbeelden van ‘naschrijven’ vinden we in De verpletterende werkelijkheid van J.M.A. Biesheuvel die in het verhaal Demonen een verhaal van Joseph Conrad, The shadowline, ‘overschreef’ en in het verhaal Avonturen van Joachim Müller Eichendorff's Aus dem Leben eines Taugenichts getrouw imiteerde. Sommige werken van Jeroen Brouwers, ik denk nu vooral aan Zonder trommels en trompetten, zouden eenvoudig niet geschreven zijn als Gerard Reve niet had bestaan, maar niettemin is het ongerechtvaardigd Brouwers' boek als Van het Reve-imitatie af te doen zoals Guus Luijters deed.

Een ander aardig voorbeeld van een roman die ‘geïmiteerd’ is van een andere levert In Hazard van Richard Hughes. Hughes volgt vrij precies Typhoon van Joseph Conrad, heeft van hem afgekeken hoe hij een roman over een storm moest schrijven. Toch heeft nooit iemand beweerd dat Hughes een lage drukgebied had geleend van Conrad.

Vestdijk, die ik dan zou imiteren, heeft zelf veel geleerd van Thomas Mann, zoals Thomas Mann weer veel leerde van Fontane. ‘Toen ik Fontane begon te lezen,’ vertelde Karel van het Reve mij een keer, ‘begreep ik opeens waar Thomas Mann het allemaal vandaan had.’

Het komt maar zelden voor dat overeenkomsten in de literatuur op toeval berusten; zo'n toeval is de griezelig grote overeenkomst tussen een schitterend verhaal van Machado de Assis, Het krankzinnigengesticht, en het beroemde verhaal Ziekenzaal nr. 6 van Tsjechow. Machado de Assis heeft stellig nooit Tsjechow's verhaal gelezen, hij kende geen Russisch, en Tsjechow heeft stellig ook nooit het verhaal van Machado de Assis gelezen want Tsjechow kende geen Portugees.

Maar gewoonlijk is het anders. Lees je een recent boek zoals In Patagonia van Bruce Chatwin dan komt al na twee bladzijden het vermoeden bij je op dat deze Chatwin Hudson's prachtige boeken over Patagonië wel heel goed gekend moet hebben. Harm de Jonge zou ongetwijfeld in staat zijn te laten zien dat In Patagonia helemaal afgeleid is uit Idle days in Patagonia van W.H. Hudson.

Toch klinkt in het artikel van Harm de Jonge over mijn Een vlucht regenwulpen steeds door dat hij het maar twijfelachtig vindt dat hij zoveel Vestdijk-ismen bij mij terugvindt.

In Een vlucht regenwulpen vindt 't Hart zijn thema bij Vestdijk, maar maakt bij de uitwerking ervan tot in de details gebruik van de uitwerking van Vestdijk, verlegt of accentueert hier en daar iets. Is dat een te accepteren vorm van aemulatio?,

aldus De Jonge.

Het is niet waar dat ik mijn thema bij Vestdijk gevonden heb. Zowel Aad Nuis als Wam de Moor hebben gewezen op de grote overeenkomst in thematiek tussen Een vlucht regenwulpen en het werk van Van Oudshoorn. Wat ik over eenzaamheid, eenzelvigheid, neiging tot verbreken en niet aangaan van sociale contacten in Een vlucht regenwulpen heb geschreven, is helemaal niet Vestdijk-achtig. Toch is dat het voornaamste thema van de roman. Dat er in Een vlucht regenwulpen ook een Ina Damman-achtige liefde voorkomt, betekent nog niet dat het thema van de roman bij Vestdijk gevonden is.

Dat ik tot in de details gebruik maak van de uitwerking van Vestdijk, probeert Harm de Jonge aan te tonen met citaten uit mijn werk die hij naast citaten uit (voornamelijk) de Anton Wachter-romans van Vestdijk plaatst. Daarbij citeert hij uit mijn werk even iets minder dan in totaal 700 woorden - dat is 1% van het totaal aantal woorden uit Een vlucht regenwulpen. Die 700 woorden haalt hij voornamelijk uit het Martha-gedeelte uit een Een vlucht regenwulpen. Is dat een acceptabele werkwijze? Kan iemand, door 1% te citeren uit een roman echt bewijzen dat tot in details gebruik is gemaakt van de uitwerking van een ander?

Toen ik, bij wijze van grap, het boek De schaamte voorbij van Anja Meulenbelt, dat ik een afschuwelijk boek vind, eens hard wilde aanpakken, heb ik enige citaten uit dat werk gelicht en deze geplaatst naast vergelijkbare citaten uit het werk van Henk van der Meijden. Toen viel me op hoe gemakkelijk deze procedure is. In elk geschrift komen altijd wel een paar zinnen voor die lijken op zinnen uit een ander geschrift, zeker als die geschriften gaan over vergelijkbare onderwerpen. Je moet er

[p. 79]

even voor gaan zitten en goed zoeken en het resultaat is altijd dat je een ander ermee verblindt. Het klinkt heel goed als je een zin uit een boek kan citeren en net zo'n zin uit een ander boek. Maar het bewijst niets. Zoals Harm de Jonge te werk gaat, kun je ook Robinson van Doeschka Meijsing helemaal uit Vestdijk ‘verklaren’ en kun je ook aantonen dat de werken van Willem Brakman tot in details aan Vestdijk ontleend zijn.

Harm de Jonge zegt: ‘Wanneer twee auteurs een jeugd beschrijven zal niemand van navolging spreken als er in beide gevallen sprake is van knikkeren op het schoolplein.’ Nee, inderdaad, niet, maar waarom dan wel gesuggereerd dat er sprake is van navolging als zowel Ina Damman als Martha voor het eerst aan de hoofdpersoon verschijnen in blauwe kleding? Hoeveel kleuren zijn er nu helemaal?

Bij het naast elkaar plaatsen van her en der uit Een vlucht regenwulpen en uit de Anton Wachter-romans geplukte citaten (en reiken de Anton Wachter-romans niet toe dan haalt De Jonge zijn voorbeelden wel uit andere werken van Vestdijk, soms zelfs uit werken van Vestdijk zoals De persconferentie die ik ten tijde van het ontstaan van Een vlucht regenwulpen (voorjaar 1971) nog niet eens gelezen had (De persconferentie is in 1973 voor het eerst verschenen), maakt Harm de Jonge druk gebruik van de knikker-methode - zoals ik het nu maar noemen zal. Hij wijst steeds op parallelen tussen Vestdijk's werk en mijn werk die hij ziet als niet toevallige overeenkomsten en die toch stuk voor stuk zaken betreffen, net zo gewoon en algemeen als knikkeren op een schoolplein.

Zo zegt Harm de Jonge: ‘Op een avond heeft hij (dat is Maarten uit EVR) eens een ander meisje aangesproken met de vraag “Heb ik je al eens eerder ontmoet?”, de “eerwaardige volzin” waarmee Anton op strooptocht ook onbekende meisjes belaagt.’ Alsof die eenvoudige zin niet algemeen gebruikelijk is bij dat soort strooptochten, maar exclusief bij Vestdijk voorkomt. Nu, ik heb die zin vaak genoeg gehoord uit de mond van mensen die nog nooit een regel Vestdijk gelezen hadden. De knikker-methode.

Let goed op De Jonge's werkwijze. Hij citeert eerst een passage uit één der Anton Wachter-romans, bijvoorbeeld deze:

... ben ik dat? Geen profiel hoefde men er meer van te nemen om zich te vergewissen, dat dit gezicht niet deugde; het was het minste, het smerigste dat zich denken liet. Daar, die neus, die buiten verband met de rest de ruimte zocht: dat wàs geen mensenneus.

Dat denkt Anton Wachter als hij in de spiegel kijkt. Onmiddellijk plaatst De Jonge hier nu een passage uit Een vlucht regenwulpen achter waarin beschreven wordt hoe mijn hoofdpersoon in de spiegel kijkt:

... nu zag ik (...) een bruinverbrand, boers uiterlijk met blauwgrijze, diepliggende ogen, een knobbelig voorhoofd, een grote neus met sproeten. En de spiegel onthulde niet eens het ergste: de hoge rug die ik van mijn vader geërfd had.

De suggestie hiervan is duidelijk: 't Hart heeft Vestdijk nageschreven, zie maar, twee passage's waarin hetzelfde verteld wordt. Ja, maar toch wel met totaal andere bewoordingen. Van navolging is hier, wat stijl betreft, volstrekt geen sprake. Dus alleen wat betreft onderwerp? Maar wat is er nu gewoner, alledaagser dan dat mensen in de spiegel kijken en, als ze toevallig niet Christine Kraft of Yvonne Keuls heten, schrikken van hun uiterlijk? Als Vestdijk nu de eerste schrijver was geweest die deze ‘spiegel-sensatie’ had beschreven en ik was de tweede geweest, ja dan zou het gerechtvaardigd zijn geweest om te spreken van ‘aemulatio’.

Als men te werk mag gaan zoals De Jonge doet, is de volgende passage uit De avonden van G.K. van het Reve óók naschrijven van Vestdijk:

Frits ging naar zijn slaapkamer, bleef voor de boekenkast staan en nam het speelgoed konijn in de hand. ‘Symbool van zachtmoedigheid, dier der verzoening,’ mompelde híj, hield het naast zijn gezicht en keek in de spiegel. ‘Het is geen fraai hoofd,’ dacht hij, ‘ik heb een zieke ziel.’

Mag je te werk gaan zoals Harm de Jonge dan is het ook gerechtvaardigd te beweren dat Vestdijk, op zijn beurt de spiegel-passage heeft ‘overgenomen’ uit Willem Mertens' levensspiegel (pag. 14 VW) waarin heel precies wordt beschreven wat Mertens ziet als hij in de spiegel kijkt. Of misschien heeft Vestdijk de spiegel-passage wel uit Louteringen:

Voor het betreden van de zaal monsterde hij zich nog even in een der smalle wandspiegels. Hij zag die avond wel opvallend bleek. Zijn lichtloze ogen lagen met zwarte kringen koortsig diep. Zijn bloedeloos-saamgeknepen lippen waren in smartelijke berusting stroef weggezakt. Onder de schunnige jukbeenderen was zijn gelaat vaal-grauw. Zijn aschblond haar hing in een vreemde schuine punt over het lage voorhoofd. Wel was hij van een afstotende lelijkheid.

Vooral die laatste zin van Van Oudshoorn, dat is toch eigenlijk precies hetzelfde als bij Vestdijk (het was het minste, het smerigste dat zich denken liet, nietwaar meneer De Jonge?).

Wat voor deze spiegel-passage geldt, geldt mutatis mutandis voor alle passage's die De Jonge uit het verband rukt van zowel de Anton Wachter-romans als mijn Vlucht regenwulpen. Zolang het sensaties of gebeurtenissen of gewaarwordingen betreft die algemeen-menselijk zijn en door Vestdijk en mij in totaal verschillende bewoordingen beschreven worden, is er geen enkele reden om te beweren dat hier sprake is van tot in details gebruik maken van de uitwerking van Vestdijk. Als ik beschrijf hoe Martha haar tas houdt (... schuin opzij aan de linkerzijde van haar lichaam als om te compenseren voor het gewicht van de tas) en De Jonge wijst erop dat er overeenkomst is met Vestdijk (In lasthouding, rechterarm en schouder hoog boven haar schooltas, haar hoofd wat schuin) dan lijkt dat ook alweer imitatie (ofschoon ook hier de beschrijvingen van een vergelijkbaar fenomeen totaal verschillend zijn) totdat men zich realiseert dat heel veel meisjes zó en niet anders hun schooltas dragen.

Zo wijst De Jonge er ook op dat er overeenkomst is tussen Vestdijk en mij wat betreft het feit dat noch Anton Wachter noch mijn hoofdpersoon zich het gezicht van de geliefde in gedachten voor ogen kunnen halen. De Jonge stelt daarbij dan zelfs de vraag of ik misschien ook met het euvel kamp van een niet-visueel geheugen als Vestdijk. Alsof, alweer, hier door mij en Vestdijk iets beschreven wordt dat ongewoon, niet-alledaags is. Bekend is toch dat overlevenden erom treuren dat ze het gezicht van de gestorven geliefde niet meer voor ogen kunnen halen. Mijn moeder, die nog nooit iets van Vestdijk gelezen heeft, heeft een jaar lang tegen mij verteld dat ze het gezicht van mijn vader zich niet meer voor de geest kon halen, nadat hij gestorven was. James Purdy beschrijft het verschijnsel ook: ‘Soms dacht hij aan zijn vrouw, maar onlangs begon hij iets te merken, meestal nadat de jongen naar bed was, iets dat angstaanjagend had moeten zijn, maar het niet was: hij kon zich niet meer herinneren hoe ze er uitzag.’ En zoals het gaat bij overlevenden, zo gaat het bij verliefden: zij kunnen zich het gezicht van de geliefde niet voor het geestesoog halen als zij afwezig is. Is Harm de Jonge ooit wel eens verliefd geweest? Ik denk het niet.

Nu is Harm de Jonge een voorzichtig man en dus houdt hij er zelf ook wel degelijk rekening mee dat er sprake kan zijn van toevallige overeenkomst. Maar zegt hij: ‘de opeenstapeling van overeenkomsten tussen VRW en het werk van Vestdijk waarbij praktisch geen enkel gebeuren in VRW zonder parallel bij Vestdijk is, doet echter twijfel rijzen aan toevallige overeenkomst.’ Hiervan kunnen twee dingen gezegd worden: ten eerste: Vestdijk heeft 52 romans alsmede vele verhalen geschreven waarin zoveel verschillend gebeuren voorkomt, dat het voor een auteur wel heel moeilijk is om ooit nog gebeuren te kunnen beschrijven dat zonder parallel is bij Vestdijk. Wat Vestdijk niet heeft beschreven is op de vingers van één hand te tellen; hij heeft zelfs een lesbische relatie beschreven, dus wat let De

[p. 80]

Jonge om aan te tonen dat Twee vrouwen van Harry Mulisch een imitatie is van Vestdijk's Alpenroman?

Als je te werk gaat als Harm de Jonge kun je ook wel beweren dat mijn Aansprekers een imitatie is van Vijf vadem diep van Vestdijk, ook een roman immers over een vader-zoon verhouding, een roman bovendien waarin het damspel beoefend wordt en dat damspel vinden we terug in De aansprekers. Dan doet het er ook niets meer toe dat mijn vader in werkelijkheid echt damde met een agent, zomin als er het er iets toe doet dat de oom die ik in het eerste hoofdstuk van Een vlucht regenwulpen beschrijf (en die ik ook heb beschreven in De dorstige minnaar uit Ongewenste zeereis) een getrouw portret is van mijn eigen oom waar ik in het eerste jaar van mijn studie heb gewoond, want die oom is immers ook uit Vestdijk afkomstig, ‘lijkt,’ aldus De Jonge, ‘een soort mengvorm van Antons oom Moos en zijn in het laboratorium experimenterende grootvader.’ Beschrijf ik een amandeloperatie, die ik precies zo heb meegemaakt als ik hem weergeef, dan ‘lijkt’ dat een weerspiegeling van Antons blinde darmoperatie in Amsterdam, eveneens in een vreemde omgeving. Is dan soms de amandeloperatie die Loesberg zo indrukwekkend in Een eigen auto of de amandeloperatie die Hannes Meinkema zo armzalig beschrijft in Het binnenste ei óók een weerspiegeling van Antons blinde darmoperatie?

Harm de Jonge staat voor niets. Als ik in Een vlucht regenwulpen heel precies een val beschrijf die ik op 11 oktober 1970 maakte in Zwitserland op Schynige Platte, in aanwezigheid van P. Sevenster, Ernst en Erika Schütz dan heet het bij Harm de Jonge dat ik deze ‘val van de berg, inclusief de rollende stenen’ ook uit Vestdijk heb (AW-romans 7). Zelfs durft Harm de Jonge te beweren: ‘Waar de AW-romans ophouden schakelt 't Hart blijkbaar over op andere werken van Vestdijk.’ Om dan vervolgens te wijzen op de vermeende overeenkomst tussen de Victor Slingeland trilogie en het slot van Een vlucht regenwulpen. Schakelt over! Alsof ik zit te schrijven met alle romans van Vestdijk naast me en, wanneer er één niet toereikt, maar eens een andere roman opensla om daaruit een alinea over te schrijven.

Maar dat was ten eerste. Ten tweede is het helemaal niet waar dat praktisch geen enkel gebeuren uit EVR zonder parallel is bij Vestdijk. Alweer, de parallellen betreffende de Ina Damman-achtige verliefdheid die in EVR beschreven wordt, betreffen slechts 700 van de in totaal 70.000 woorden die EVR telt. Waar is, in het werk van Vestdijk, de parallel te vinden van de moeder-zoon verhouding die ik in Een vlucht regenwulpen beschrijf? Waar de parallel voor het hoofdstuk over het stadje met de waterspreeuw in Zuid-Duitsland? Waar de parallel voor de rietlanden en de tochten daarin? Waar de parallel voor het ouderlingenbezoek, Maarten's getob met het begrip Voorzienigheid Gods (Harm de Jonge noemt nog wel De vuuraanbidders, maar hij durft het toch niet goed aan te beweren dat ik mijn calvinisme uit dat boek van Vestdijk heb geput. Toch zou dat niet onzinniger geweest zijn dan veel beweringen die De Jonge nu uit), waar de parallel voor de tocht, 's avonds, van mijn hoofdpersoon door Bern langs de hoer onder de Laubengänge, waar de parallel voor de tuinderij die ik beschrijf (maar die heb ik natuurlijk uit De grauwe vogels van Van Schendel. Ik zie het De Jonge al schrijven: als Vestdijk niet toereikt schakelt 't Hart op Van Schendel over), waar de parallel voor de pleinvrees, de eeuwigdurende beweging, de zonnedans van een schooljongen op het plein, waar de parallel met het sterven van de moeder dat in Een vlucht regenwulpen zo belangrijk is, waar de parallel met de beschreven kerkgang en de cirkelgang rondom een kerk, die weer teruggrijpt op de eeuwigdurende beweging welke in het eerste hoofdstuk beschreven wordt. Waar de parallel met die eeuwigdurende beweging? Waar de parallel tussen Vestdijk en mij in het laatste hoofdstuk van het boek waarin ik een avondval in de bergen beschrijf, gekoppeld aan een herinterpretatie van het begrip Voorzienigheid?

[p. 81]

‘Ik geloof wel,’ zegt Harm de Jonge, ‘dat men zich moet afvragen hoe ver een schrijver gaan kan.’ Nu, in ieder geval is Harm de Jonge veel te ver gegaan. Schrijf ik een roman die in opzet, in sfeer, in toon, in compositie, totaal anders is dan enig werk van Vestdijk, dan doet hij het, op grond van oppervlakkige, en soms niet eens meer oppervlakkige, maar helemaal geen, overeenkomsten, voorkomen alsof alles in mijn roman uit Vestdijk zou zijn gehaald. Als ik vertel ‘Ze heeft haar ogen iets opgemaakt, ze is een hoofd kleiner dan ik’ haalt De Jonge de volgende passage aan uit de Anton Wachter-romans: ... (hij meende ook te weten, dat er een traditie bestond waardoor je nooit verliefd werd op meisjes even groot als jezelf) en spreekt dan van een typisch geval van onbewuste navolging, terwijl ik hier toch niet meer vertel dan het, zo vaak te constateren verschijnsel, dat vrouwen (gemiddeld) kleiner zijn dan mannen.

Harm de Jonge is iemand die, als ik schrijf dat een vork vier punten heeft, en Vestdijk schrijft dat ook, dadelijk klaar staat om te beweren dat ik deze ‘vondst’ van Vestdijk heb. Harm de Jonge is iemand die, als hij Woodstock van Walter Scott zou lezen (en daarin komt het verhaal voor van een dominee die van de preekstoel gesleurd wordt), onmiddellijk zou beweren dat Scott deze passage uit De vuuraanbidders van Vestdijk heeft overgenomen. Hij laat mij immers ook dingen overnemen uit De persconferentie (tot tweemaal toe) hoewel dat boek in 1973 verscheen en ik mijn boek in 1971 schreef.

Soms kan De Jonge zelfs zover gaan te beweren dat ik iets van Vestdijk heb, terwijl uit de twee citaten die hij geeft dan blijkt dat er iets totaal verschillends staat. Zo vindt Harm de Jonge Anton Wachters theorie ‘dat mooi weer de mens droevig stemde’ terug bij mij in het citaat ‘Nooit eerder maakte het doorbreken van de zon mij treurig, nu wel.’ Maar hier staat bij mij toch heel duidelijk dat mooi weer mijn hoofdpersoon nooit treurig maakte, op één keer na, terwijl Wachter's theorie juist luidt dat mooi weer de mens droevig stemt.

Dat er parallelen zijn tussen mijn beschrijving van de Martha-episode in mijn roman en Terug tot Ina Damman zal ik niet loochenen. Ook het slot van mijn roman lijkt op het slot van Terug tot Ina Damman. Aangezien ik echter zelf een jeugdliefde net zo beleefd had als ik later bij Vestdijk beschreven zag, vond ik niet dat ik mijzelf moest gaan forceren of moest proberen de jeugdliefde anders te beschrijven of anders te laten eindigen dan Vestdijk had gedaan. Voor het overige is er geen sprake van dat ik tot in details gebruik maak van de uitwerking van een thema dat Vestdijk ook al gebruikt heeft.

Wel ben ik me er erg van bewust dat ik, toen ik Een vlucht regenwulpen begon te schrijven, nog steeds diep onder de indruk was van de roman Dokter Glas van Hjalmar Söderberg. Het is duidelijk dat ik geprobeerd heb om dezelfde toon te vinden in mijn boek en het is ook duidelijk dat mijn hoofdpersoon veel lijkt op Dokter Glas uit het gelijknamige boek.

Handig goochelend met citaten uit A la recherche du temps perdu en uit de Anton Wachter-romans zou het niet moeilijk zijn om aan à la Harm de Jonge aan te tonen dat Vestdijk zijn thema alsmede de uitwerking ervan tot in details uit de roman van Proust heeft. Harm de Jonge citeert een paar honderd woorden van de 70.000 woorden die Een vlucht regenwulpen telt en houdt er dan een paar honderd woorden naast uit de Anton Wachter-romans die er volgens hem op lijken en beweert dan: ‘'t Hart maakt tot in details gebruik van de uitwerking van Vestdijk.’ Het is alsof je hem eerst geblinddoekt één kamer instuurt, waar hij uitkomt met een fles wijn en dan geblinddoekt een andere kamer instuurt waar hij uitkomt met een fles jenever en alsof hij dan beweert dat beide kamers identiek zijn ingericht en bewoond worden door geheel-onthouders. Als ik de pen waar ik nu mee schrijf, de tafel waar ik nu aanzit en de stoel die ik nu warm houd, zou beschrijven, zou Harm de Jonge er wel kans toe zien om aan te tonen dat ik pen, tafel en stoel bij Vestdijk gevonden heb en dat de schrijver van deze regelen niemand anders is dan een bij-figuur uit één van de romans van Vestdijk. Ach, Harm de Jonge zelf komt ook bij Vestdijk voor, hij is de hoofdpersoon uit De redding van Fré Bolderhey, hij heeft visioenen van dingen die niet bestaan.