Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 61]

Frans Berkelmans
De psalmen zoals ze zijn

Taal des Heren, stralende taal,
als zilver, puur uit de smeltkroes,
gezuiverd tot zevenmaal toe. (Psalm 12,7)

Op 7 september 1972 belegden de beide landelijke bijbelgenootschappen, de Katholieke Bijbelstichting (KBS) en het Nederlands Bijbelgenootschap (NBG), te Amsterdam een gezamenlijke persconferentie waarbij het 366 bladzijden tellende boek De psalmen, uit het Hebreeuws vertaald door dr. Ida G.M. Gerhardt en dr. Marie H. van der Zeyde, officieel werd gepresenteerd. De beide auteurs schitterden door afwezigheid. Maar hun Psalmen waren er dan toch.

Een jaar of tien was daar ononderbroken aan gearbeid. En als men de voorfase meerekent, mag deze periode nog wel worden verdubbeld. Die voorfase was de tijd dat Ida Gerhardt, naast haar hoofdtaak als docent klassieken op de Werkplaats van Kees Boeke, aan de universiteit van Utrecht Hebreeuws was gaan studeren. Onvrede hebbend met wat haar in de hervormde gemeente als psalmen werd voorgeschoteld, werd zij namelijk gebiologeerd door de vraag: wat zou er eigenlijk staan? Om daar achter te komen was zij op reeds gevorderde leeftijd weer in de collegebanken aangeschoven. En zo drong zich van lieverlee de gedachte aan haar op: zou dat nu niet adequaat in Nederlandse poëzie weer te geven zijn?

Toen Ida Gerhardt om gezondheidsredenen haar vervroegd pensioen kreeg, kon zij zich geleidelijk aan intensiever met de psalmen gaan bezighouden. Haar dichterschap was toen al ten volle ontplooid: in 1961 was De hovenier verschenen. Tijdens het werk aan de psalmen voltooide zij nog twee bundels: De slechtvalk (1966) en De ravenveer (1970). Dit vertaalwerk was dus geen vingeroefening van een aankomend dichter; het was eerder de vrucht van een gerijpt talent. Ook op het gebied van vertalen had Ida Gerhardt toen reeds de nodige ervaring opgedaan. Zij promoveerde in 1942 op De natuur en haar vormen, een vertaling van Boek I en V van Lecretius' De rerum natura, en in 1949 volgde die van Vergilius' Georgica: Het boerenbedrijf.

Toch wilde Ida Gerhardt dit werk niet alléén ondernemen. Vanaf 1966 ging de neerlandica dr. Marie H. van der Zeyde, eertijds gepromoveerd op een originele Hadewijch-studie, intensief met haar samenwerken. Samen hebben zij het hele herdichtingsproces van de psalmen vers voor vers doorgemaakt. En zoals filologiese deskundigheid en creatieve taalgevoeligheid hierbij ongescheiden samengaan, zo beperkte deze samenwerking zich niet tot hulp op afgebakende gebieden. Blijkens het bulletin van voornoemde persconferentie stellen beide auteurs zich gelijkelijk verantwoordelijk voor het gehele werk. Het zou intussen onjuist zijn uit zulk een verklaring te concluderen dat deze psalmen dus ook maar voor de helft Ida Gerhardts dichterhand verraden. Daaromtrent geeft trouwens M.H. van der Zeyde anders te verstaan in het lezenswaardige boekje Vreugde van de psalmen (Spiritualiteit deel 14, Nijmegen-Brugge, z.j.), dat zij in 1979 uitbracht als een inleiding achteraf op de psalmen. In het nawoord van dit boek vinden we omtrent die samenwerking en de aard en opvatting van dit vertaalwerk te veel karakteristiek bijeen om het hier onvermeld te laten Ik schrijf de belangrijkste passage even over:

Ida Gerhardt en ik hebben samen de psalmen vertaald, en dat dat zo is, kunnen wijzelf nog altijd niet begrijpen. Ook al had Ida er al jaren voorbereidend werk voor gedaan. Het plan, het vooropgezette plan om een nieuwe vertaling van de psalmen te gaan maken, hebben wij nooit gehad. Waarschijnlijk zou ons dat als een onzinnige overmoed zijn voorgekomen. We probeerden er één, vol spanning, vol twijfel aan de mogelijkheid van wat ons voor ogen stond. Toen het wonder boven wonder bleek te lukken, is in de loop van zes lange jaren, die ene uitgegroeid tot alle honderdvijftig.
Je zou willen dat je het de mensen vertellen kon: hoe het geweest is. Twee vrouwen, allebei niet jong meer, al gepensioneerd, geen van beiden vak-theoloog, die in hun huiskamer trachten op zoiets greep te krijgen. Niemand geloofde erin. - In die kamer heeft iedere dag weer de grond bezaaid gelegen met woordenboeken, vertalingen, commentaren, atlassen; de grónd, want de tafel was te klein. Wanneer dan de werkdag sloot, was je weer een stukje verder gekomen. Maar psalmen kunnen het niet doen met studeerkamerlucht. Gelukkig hebben wij dát van het eerste begin af begrepen. Al die boeken zijn goed, wanneer je ze dan vooral achter je laat. Want een poëzie als van de psalmen vraagt heel veel ruimte, luisterende stilte, en een levende adem. De meeste van onze vertalingen zijn tot hun vorm gegroeid op reizen, of op het ritme van lange wandelingen. Ze zijn tot ons gekomen aan een bosrand waar de reeën graasden, en neergeschreven op de buitentrap van een Zwitsers chalet; bij het turfvuur in een oud Iers boerenhuis, met eindeloze regen tegen de ruiten; soms ook in de gastvrije stilte van een Nederlands klooster.
Het initiatief was altijd bij Ida, en zij ook bepaalde de gang van het werk, - want bij een taak van deze omvang, een echt reuzenkarwei, zijn een vaste hand en een vaste wil onmisbaar. Maar tegelijk ligt hier de grootste moeilijkheid; zodra je het namelijk gaat zien als een ‘reuzenkarwei’, als iets dat áf moet, is eigenlijk alles al verloren. Zo'n vertaling wordt, ondanks al het werk dat erin steekt, uiteindelijk nooit gemáákt, maar altijd weer ontvangen. Misschien is dat het dan geweest, waarbij wij elkaars hulp het allermeest nodig hebben gehad.

(a.w., blz. 134-135)

De ‘vaste hand’ en ‘vaste wil’ waarover hier sprake is, laat zich in deze psalmvertaling wél identificeren. Elders heeft dr. M.H. van der Zeyde trouwens nog iets opgemerkt, dat hier evenzeer aandacht verdient. In de Mededelingen van de Prof. Van der Leeuw-stichting (afl. 41, maart 1971) schreef zij een uitvoerige verantwoording van de psalmvertaling waaraan zij toen met Ida Gerhardt bezig was. Terloops stelt zij daarin aan de psalmvertaler als voorwaarde dat hijzelf ook het nodige

[p. 62]

verdriet moet hebben gekend om de psalmen aan te kunnen voelen. Wie de portee van Het levend monogram heeft gevat, zal op dit punt geen bedenkingen hebben tegen Ida Gerhardt als psalmvertaler. Alleen de sterkste naturen zijn bij machte zoveel spanning te verwerken.

Aan deze spankracht danken wij het titanenwerk van de psalmvertaling: driehonderd pagina's poëzie van nivo! Het is nauwelijks voorstelbaar over hoeveel psychiese weerbaarheid een mens moet beschikken om de 150 psalmen vanuit het oude en veelal problematiese Hebreeuws consciëntieus in modern Nederlands over te brengen, en dit niet alleen volgens de normen van wetenschappelijke waarheidszin, maar vooral ook in geduldige gehoorzaamheid aan de eisen die deze materie als poëzie aan een vertalend dichter stelt. Men herkent in dit werk degene die zichzelf in De ravenveer karakteriseerde met het kwatrijn:

Vooroudertrots: goed ingeklonken land.
Ik heb een aard die ingeklonken is
en uitverweerd. Waarin gezonken is
tot zware grond een laag van tegenstand.

Als men nu de psalmvertaling van Gerhardt en Van der Zeyde wil karakteriseren, dan zal men allereerst moeten zeggen dat het hier gaat om een wetenschappelijk verantwoorde weergave van de Hebreeuwse tekst, dus geen vrije dichterlijke bewerking of zoiets, en tevens om een herdichting van het oude Hebreeuws in Nederlandse poëzie. In beide richtingen zijn in de loop der eeuwen talloze pogingen ondernomen, ook met succes; maar dat beide aanspraken tegelijk tot gelding werden gebracht, is iets bijzonders.

Van die wetenschappelijkheid wordt onder meer verantwoording afgelegd in de achter in het boek opgenomen aantekeningen: vijftig bladzijden in kleine letter, welke zich overigens tot het hoogstnodige beperken. De dichters, die zich trouw aan de masoretentekst onderwierpen, konden er niet onderuit om in een enkel geval toch een eigen conjectuur voor te stellen.

Wat deze wetenschappelijk verantwoorde vertaling van het bijbelboek evenwel tot een nationaal gebeuren maakt, is het feit dat de poëtiese grondtekst hier in Nederlandse poëzie werd recht gedaan. Dat is een unicum, en niet alleen voor onze taal. Toch kennen wij in het Nederlands sinds 1967 nóg een proeve met vergelijkbare aanspraken: de selectie van Vijftig psalmen door het viermanschap Huub Oosterhuis en Michel van der Plas (dichters) met Pius Drijvers en Han Renckens (bijbeldeskundigen). Een globale vergelijking met deze Vijftig psalmen kan de eigen aard van De psalmen van Gerhardt en Van der Zeyde wellicht het beste doen uitkomen. Maar eerst moet hier dan nog iets worden gezegd over de poëtiese beginselen waardoor de laatsten zich bij hun werk hebben laten leiden.

Wat in de Hebreeuwse poëzie het meest opvalt, is het zogenaamde parallellisme: de verzen zijn doorgaans twee aan twee gelijk van structuur en inhoud (zonder enjambementen), alleen de woorden worden gevarieerd. Deze stijlfiguur is, hoe ongewoon ook in de oorspronkelijke Nederlandse poëzie, heel goed in onze taal weer te geven. Gerhardt en Van der Zeyde hebben dit parallellisme in hun vertaling dan ook trouw gerespecteerd.

Het meest opvallende element van het Nederlandse vers is wellicht het rijm. Hiervan hebben Gerhardt en Van der Zeyde van meetaf aan afgezien. Zij wilden afstand bewaren ten opzichte van het aloude genre der psalmberijming, omdat men anders gedwongen zou zijn om de grondtekst omwille van het rijm vrijer weer te geven. Ook zou de strofenbouw onherroepelijk leiden tot aanlenging van de oorspronkelijke tekst. Toch heeft men niet gekozen voor het zgn. vrije vers. Weliswaar is deze vorm rijmloos en niet-strofies, maar het ritme beweegt zich daarin te willekeurig. Zij gaven de voorkeur aan een gebondener vorm: een regelmatig aantal accenttoppen per versregel, hetgeen het meest lijkt op het middeleeuwse heffingenvers. In de psalmvertaling van Gerhardt en Van der Zeyde vallen per versregel drie of vier heffingen, waartussen een onregelmatig aantal onbeklemtoonde lettergrepen. Geen metriese poëzie derhalve, al tendeert het vers doorgaans naar metriek op basis van de anapest (passim, bv. psalm 65, 109), en soms in de richting van de jambiese versvoet (psalm 10, 42, 53, 56, 58, 62). Maar overal behoudt het ritme de overhand op de maat. De verzen zitten vol variaties; nergens verwordt het ritme tot een dreun.

Op het punt van woordgebruik, zinsbouw, klank en ritme moesten de dichters uiteraard geheel hun eigen weg vinden. Hier treedt het eigen karakter van deze psalmvertaling volledig aan de dag, hetgeen bij vergelijking met de Vijftig psalmen van Oosterhuis en Van der Plas onmiddellijk blijkt.

Genoemde Vijftig psalmen zijn geschreven in een gevoelig, lichtvoetig, aansprekend, modern Nederlands. De psalmen van Gerhardt en Van der Zeyde steken daar tegen af als bij eerste lezing stroeve verzen, die zich niet makkelijk aan de lezer uitleveren. Zowel qua woordgebruik als zinsbouw wijken ze voortdurend af van het verwachte en gebruikelijke. Het voor de hand liggende: naar hem kijken, wordt ‘op hem zien’ (27, 4 en passim), u bevrijdde mij / van u kreeg ik hulp: ‘door u gewerd mij bevrijding’ (118, 21) / ‘hulp gewerd mij’ (28, 7). Van soortgelijk bijzonder woordgebruik kan men haast in elke psalm voorbeelden vinden: ‘geen boze bestaat (= houdt het uit in) het gericht’ (1, 5), ‘waarom gaan zinloos de natiën aan?’ (2, 1), ‘dan spreekt hij tot hen in vergramdheid’ (2, 5), ‘nooit begeeft gij, Heer, die u zoeken’ (9, 11), ‘een woord van overschrijding’ (36, 2), ‘zij vergramden bij Meriba's wateren Mozes’ (106, 32), ‘zij stichtten ter woning een stad’ (107, 36), ‘sprake gaat van uw goddelijk rijk’ (145, 11) enzovoort. Een enkele keer een opzettelijk ‘vreemdgetaald’ (114, 1) woord (men zie Ida Gerhardts eigen opmerking hieromtrent in Nu ik hier iets zeggen mag, blz. 25) of een dichterlijke taalnieuwigheid (overigens al gemunt door Leopold!) als ‘gebodwoord’ (105, 8), met het dubbele gezicht van een participium en een samengesteld substantief. Veelvuldig worden genitiefconstructies aangewend: ‘uwer vingeren werk’ (8, 4), ‘uwer vleugelen schaduw’ (36, 8 63, 8), ‘ontsluit mij gerechtigheids poorten’ (118, 19), ‘uwer uitspraken reeks, zij verrukt mij’ (119, 14).

Een stijlmiddel dat door een markant persoonlijk ritme kan worden opgeroepen is de inversie of omkering der woordorde: ‘doet zwaar gij de sterveling boeten’ (39, 12), ‘hoort mijn woorden, alle gij volken’ (49, 2), ‘raak met hysop mij aan’ (51, 9), ‘op een held deed mijn bijstand ik dalen’ (89, 20). De ervaring leert dat naast het bijzonder woordgebruik vooral dergelijke inversies bij de beginnende lezer weerstand wekken. En men meent dan wel eens dat het vers zonder die ‘dichterlijke onnatuurlijkheid’ sterker zou zijn. Maar dan is men toch ongevoelig voor de eigen poëtiese werking van wat men zo denigrerend dichterlijke taal noemt. Ik wil dit graag duidelijk maken aan de hand van een voorbeeld uit het werk van een op dit punt onverdacht poëet als Martinus Nijhoff. Het octaaf van een bekend sonnet luidt bij hem:

Het strijkje speelt 's avonds in de warande,
- piano, twee violen, fluit en cel -
in de warande van het dorps-hotel
moderne dansen, oude sarabanden.

En in den tuin, waar in de boomen branden
wat roode lampions, - het donkert al -
een op-gedrongen menigte naar 't spel
zwijgende luistert onder de guirlanden.

Als we de talrijke inversies uit de tweede strofe wegstrijken, zou er zoiets overblijven als: ‘En in de tuin, waar in de bomen wat rode lampions branden - het donkert al -, luistert een opgedrongen menigte onder de guirlanden zwijgend naar het spel.’ Dat is inderdaad ‘gewoon’, maar dan ook plotseling proza! C'est le ton qui fait la musique... en het ritme wat een gedicht

[p. 63]

maakt. Op beperkte schaal toegepast, kan zulk een kunstgreep wonderbaarlijke effecten opleveren. Daarvan zijn in deze psalmen van Gerhardt en Van der Zeyde talloze voorbeelden aan te wijzen. Na het boven reeds geciteerde kan ik het nu bij een drietal voorbeelden laten:

Hij - in damp deed hun dagen hij opgaan (78, 33)

van mijn jeugd af rampzalig ten dode
draag uw dreigingen ik, zonder troost (88, 16)

zo treden de troonzaal zij in (45, 16).

De op de inversie inspelende alliteratie veroorzaakt in dit laatste voorbeeldje die vertraagde plechtige gang in het vers, welke sterker spreekt dan de woordbetekenis die de woordschikking van het proza zou opleveren. De praktijk leert dat het ongewone en ‘moeilijke’ van dergelijke wendingen zeer snel gewent, zó dat deze verzen juist dierbaar worden.

Al deze klassieke stijlmiddelen van woordgebruik en zinsbouw leveren de bijzondere taal op die karakteristiek is voor de poëzie van Ida Gerhardt. Men mag dan zeggen dat deze siergewassen thuishoren in de kassen van de literaire kwekerij. Maar men dient toch toe te geven dat Ida Gerhardt in dit domein wonderen weet te verrichten, en dat zij daar het onkruid van bombast of rethoriek resoluut uit weet te weren. Het literaire effect ervan voor deze psalmvertaling is dat de psalmen de geur van de oude bijbel bewaard hebben, welke ook in de statenvertaling zo goed overkomt. Niet dat met enige kunstgrepen wat archaïese plechtigheid zou zijn aangebracht. Wel dat de dichteressen met deze stijl, die hun eigen stijl is, het beperkende en gespecialiseerde dat onze woorden in het moderne spraakgebruik aankleeft, weten af te schudden. In tegenstelling tot de oude talen hebben de woorden in ons hedendaags spraakgebruik doorgaans een verengde betekenis en een door allerlei gevoeligheden toegespitst associatieveld. Op dit taalidioom zijn de Vijftig psalmen van Oosterhuis en Van der Plas geschreven. Zij ontlenen daaraan hun moderne frisheid en modieuze flair. Om zomaar een voorbeeld te nemen, zie hun geslaagde en bijzonder geraffineerde psalm 105 met bijvoorbeeld dit detail:

Toen voerde Hij zijn volk naar de vrijheid:
daar trokken de stammen uit,
met zilver en goud beladen,
en niemand die ze wat deed. (vs. 37)

We reppen niet over de vrijheden die deze dichters zich hier veroorloven, het gaat mij nu om het ondeugende van het laatste verslid. En even verder:

Ze vroegen Hem: geef ons te eten,
en Hij liet kwartels komen... (vs. 40)

(op bestelling, alsof de kellner gewenkt wordt!). Dergelijke moderne wendingen, die het gedicht een eigen charme geven maar het ook binden aan een heel concreet en tijdsbepaald spraakgebruik, zijn Gerhardt en Van der Zeyde te enen male vreemd. (‘Kwartels deed hij komen’ verwijdert zich op slag van het naar hun smaak al te gemeenzame). In hun klassieke taal hebben de woorden een optimale openheid, waarbij veel aan de lezer wordt overgelaten.

Een bekend en modieus trekje in de stijl van Oosterhuis en Van der Plas (en de moderne poëzie in het algemeen) is het speels gebruik van staande uitdrukkingen), die zó in hun context worden geplaatst dat ze plotseling nieuw leven ingeblazen krijgen. Men vindt in hun psalmen uitdrukkingen als: verloren lopen (ps. 1), tot jezelf komen (ps. 4), veilig en wel (ps. 4), de moeite lonen (ps. 19), gaan en staan (ps. 24), ik was nergens meer (ps. 30), tegen de klippen op (ps. 46), enzovoort. Bij Gerhardt en Van der Zeyde komt dit procédé niet voor. En daar hoeft men niet bedroefd om te zijn, want hoe verrassend dit stijlmiddel bij eerste lezing ook werkt, het verveelt gauw. Met name bij het dagelijks gebruik van zulke teksten zijn het juist deze details die gaan doorslijten. Ik vind bij Gerhardt en Van der Zeyde maar één uitzondering. Psalm 101 vers 8 luidt:

elke morgen maak ik korte metten
met wie niet deugen in dit land...

Als deze regel het blijkt uit te houden, dan is het niet dank zij deze uitdrukking uit de sfeer van het kloosterlijk psalmgebed, zelfs niet wegens de etymologies juiste plaatsing van metten in de morgen, maar eerder omdat dit vers qua klank en ritme (met zijn m's en k's, en e's en o's) zo hecht in elkaar zit (de klinkers van elke morgen worden door de omkering ervan in korte metten afsluitend beantwoord).

Dat de psalmen van Gerhardt en Van der Zeyde met dit alles moeilijk toegankelijk zijn, kan niet worden ontkend, wel overdreven. Deze verzen zijn inderdaad robuust en hebben iets ongenaakbaar voornaams. Ze leveren zich niet aan de lezer uit vooraleer ze zijn herlezen en nog eens herlezen. Maar daar kunnen zij dan ook tegen. De vertalers hebben hun psalmen doelbewust deze vorm gegeven, waarmee zij het weerbarstige en knoestige van die oude teksten adequaat in onze taal overbrengen. De psalmen laten zich nu eenmaal beter vergelijken met een oerwoud dan met een aangelegd park of plantsoen. Beter met knoestige eiken, ruw struikgewas, wilde grassen en slingerplanten dan met glad geschoren gazonnetjes en bloemperkjes. De paden zijn er niet aangeharkt en men struikelt er over de halfvergane wortels en stronken.

Wie zich in deze jungle waagt, die zal ‘oneffenheden’ ontmoeten. En wie deze om pedagogiese of pastorale redenen koste wat kost wil omzeilen, die zal hier en daar het kapmes moeten hanteren. Het gesignaleerde stijlverschil tussen De psalmen van Gerhardt en Van der Zeyde en de Vijftig psalmen van genoemd viermanschap is dan ook niet zomaar iets uiterlijks of bijkomstigs. Dit verschil gaat terug op een verschil in optiek, een verschil in opdracht waarvoor men zich gesteld zag. Oosterhuis en Van der Plas vertalen vaak vrij. Omwille van de aanspreekbaarheid schaven zij de knoesten uit de eiken. Zij willen toegankelijk maken. Zij denken aan een bepaald publiek en vragen: hoe bereik ik ze nog? Gerhardt en Van der Zeyde staan naar de tekst gekeerd en vragen: wat staat er nu eigenlijk? Zij willen het geheim van die oude Hebreeuwse poëzie in hun verzen vangen en bekommeren er zich minder om als dit vormen oplevert die niet gemakkelijk aanspreken. Zij laten zich niet verleiden tot vrijheden die een psalm wel glad en vriendelijk maken, maar die er het markante karakter aan ontnemen.

Dat dit vérstrekkende gevolgen kan hebben, blijkt als men de beide vertalingen naast elkaar legt. In psalm 118,3 komt ‘het huis van Aäron’ te liggen naast ‘en alle priesters van de Heer’. Vers 10 van psalm 72 luidt bij Gerhardt en Van der Zeyde:

De vorsten van Tarsis, het kustland,
zij komen geschenken hem brengen,
de koningen van Sjeba en Seba,
zij dragen hun schatting hem aan...

Bij Oosterhuis en Van der Plas heet dit:

Verre koningen, verre kusten
bieden hem hun geschenken aan.
Rijke vorsten, de rijkste landen
leggen hun schatten voor hem neer...

Allerlei concreetheden worden aldus wegvertaald naar tijdeloze algemeenheden. ‘Sjeba's goud’ wordt in dezelfde psalm met

[p. 64]

‘een gouden tijd’ weergegeven (vs. 15). In vers 16 is de hele Libanon over het hoofd gezien. Deze psalm, die het tweede psalmboek afsluit, eindigt met een doxologie (vs. 18-20), welke bij Oosterhuis en Van der Plas zonder meer werd weggelaten. Iets dergelijks, maar met nog minder reden, gebeurde met de slotverzen van psalm 51.

Dat hiertegen van bijbelkundige zijde bezwaren rijzen, valt te begrijpen. Soms leidt dit dynamies-equivalent^* vertalen tot ernstiger manco's. Wie psalm 126 in de grondtekst leest, kan vaststellen dat tweemaal het woord ‘sjoef’ voorkomt. Dit woord (of afleidingen daarvan) komt in de latere bijbelboeken heel frequent voor. Het betekent ‘keren’ (om-/terugkeren) en is een term uit de ballingschap. De jood droomde van ‘de terugkeer van Jakob’. Die uitdrukking is karakteristiek voor de Deutero-Jesaja en vormt ook het thema van deze psalm. Hoe fraai de psalm is geworden bij Oosterhuis en Van der Plas (en hoe gelukkig getoonzet door Bernard Huijbers), in de verzen 1 en 4 missen we dit woord keren, dat verbindingen legt met de andere bijbelboeken (bv. Hos. 9,3 Jer. 30,10 43,5 46,27) en ook met andere psalmen, zoals 14,7 (= 53,8). Bij Gerhardt en Van der Zeyde, die overigens niet strikt concordant^* vertalen, krijgt men dit grondwoord wel te horen. (In 14,7 geven zij:

Het komt: als God de keer,
de keer brengt voor zijn volk -

waarbij het herhaalde ‘keer’ iets van de frequentie suggereert van Jahwe's reddend ingrijpen en tegelijk de omkering zelf uitbeeldt door in het tweede lid het eerste te hervatten beginnend met het woord waarop het was uitgelopen.)

In deze psalm 126 bevatten de verzen 2b en 3 een parallelle tegenstelling tussen ‘de volken’ en ‘ons’ (= volk Sions), welke bij Oosterhuis en Van der Plas nagenoeg onherkenbaar is geworden met ‘de wereld’ en ‘in ons midden’. Hetzelfde geldt voor het herhaalde ‘groot!’ dat in die verzen voorkomt. Dit woord behelst een geijkte cultiese uitroep en werd in de ‘Vijftig’ weergegeven met ‘doet wonderen’.

Het is duidelijk wat Oosterhuis en Van der Plas in deze en dergelijke gevallen doen: omwille van de verstaanbaarheid vertalen zij naar de lezer toe. Zij vertalen hermeneuties. Als men mensen voor de bijbel zoekt te winnen, kan dit zijn zin hebben. Wie echter wil weten wat er staat, is meer gediend met de weergave van Gerhardt en Van der Zeyde.

Het is paradoxaal dat Oosterhuis en Van der Plas met hun modern tijdgebonden idioom veelal het oorspronkelijk-concrete (niet alleen de eigennamen) uit de psalmen wegvertalen, terwijl Gerhardt en Van der Zeyde met hun klassieke ‘tijdloze’ taal de concrete wereld van de psalmen het zuiverst recht doen.

In deze bijdrage mag de aandacht voor de psalmvertaling van Gerhardt en Van der Zeyde voornamelijk op de literaire aspecten worden toegespitst. Dat ik de literaire kwaliteiten ervan hoog aansla is al wel gezegd, maar nog nauwelijks aangewezen. Ten besluite zou ik van mijn bewondering willen getuigen door enige verzen te citeren, waaraan de lezer zelf zijn oordeel kan toetsen.

Het slotvers van psalm 1 frappeert door het gebezigde ‘afbreken’, hetgeen een reële ervaring uit het dagelijks leven (voor zover er nog gewandeld kan worden in de vrije natuur) even origineel als trefzeker verwoordt:

Want de Heer kent de weg der rechtvaardigen,
doch het pad van de bozen breekt af.

Fraai én verantwoord is vers 12 van psalm 30:

En toen hebt gij veranderd

mijn rouwgang in een reidans,

mijn sombere dracht ontgord

en mij gekleed in vreugde.

Alliteratie en klinkerrijm komt zó vaak voor, dat citeren nauwelijks zin heeft. Slechts een enkel voorbeeld: ‘al omsluit mij de sluwheid der slinksen’ (49, 6), ‘had de kolkende stroom ons bedolven’ (124, 4) en 33,7:

rijzen deed hij de zee als een wal,
heeft haar kolken in krochten gekamerd.

En hoe verrassend om zijn kleinerend getreiter is 11,1:

Vlied, vogeltje, naar uw bergnest!

Weids als een stad is de gang van de verzen 13-14 van psalm 48:

Maakt een ommegang rondom Sion
opdat gij moogt tellen haar torens,
ziet met trots naar haar vestingmuur,
laat uw oog langs haar bouwwerken gaan.
En verhaalt dán het komend geslacht:
Zie...

Twee verzen uit psalm 50, die een studie waard zijn:

Om uw offers kan ik u niet laken,
offerrook stijgt gestaag tot mij op;
doch ik wéns geen stier uit uw stal,
geen bokjes uit uw omheining. (vs. 8-9)

Tweemaal dezelfde alliteratie (stijgt-gestaag en stier-stal) die door toedoen van de verschillende begeleidende klinkers (2 x lange a en ij in het eerste vers, en de korte ie en a in het tweede) een radicaal verschillende uitwerking hebben: tempo-vertraging (trage rook) in het eerste en tempo-versnelling (woede-uitbarsting) in het tweede vers.

Er zijn verzen die de indruk maken van oorspronkelijke Nederlandse poëzie, zoals 57, 8-9:

Mijn hart, God, weet zich weer gerust:
zingen mag ik, tokkelen de snaren.
Ontwaak, o mijn glorie - harp, citer, ontwaak:
en het morgenrood zing ik wakker.

Zoals ook deze mooie inzet van psalm 62, die spreekt van de gebedsintimiteit:

Bij God alleen verstilt mijn ziel,
van hem komt mijn bevrijding.

Of die van psalm 42:

Gelijk het hert dat reikt

naar waar het water stroomt,

zó in verlangen reikt

mijn ziel naar u, o God.

Er zijn ook daverende vloektirades, zoals deze passage uit psalm 58, waarin het viertoppige heffingenvers van pure woede jambies werd:

Breek zulken dan, o God,

de tanden uit de kaak,

ram gîj dit leeuwenbroed

de scheurtanden, Jahwe!

Verdwijnen moeten zij!

als water dat vervliet;

als gras dat wordt vertrapt

zo zullen zij vergaan;

beter nog! als de slak

verslijmend in zijn spoor... (vs. 7-9)

* In de jaren dat Ida Gerhardt aan haar psalmvertaling werkte was, i.v.m. een geplande oecumeniese bijbelvertaling, de strijdvraag weer actueel geworden hoe vrij een vertaling mag zijn en hoe getrouw hij moet wezen. Zowel van de zijde van het NBG als van de KBS werd gepleit voor het zogenaamd dynamies-equivalent vertalen. Van een bijbelvertaling verlangden zij allereerst dat het een vertaling zou zijn, d.w.z. men eist vóór alles verstaanbaarheid en offert daar zonodig wat woordelijke slaafsheid aan op. Een groeiende tegenbeweging werd o.m. vertegenwoordigd door de ‘Amsterdamse school’ (Societas Hebraïca Amstelodamensis), in de praktiese sector gesteund door de Prof. Van der Leeuw-stichting. Zij eisen van een bijbelvertaling vooral dat het een bijbelvertaling is welke het bijbelse taalidioom zo letterlijk mogelijk in de moderne taal overbrengt.
De eerste richting gaat uit naar de polysemie van de woorden: van het feit dat woorden meer dan één betekenis kunnen hebben, waarover in eerste intantie de onmiddellijke context beslist. Zo is bij Paulus - om een klassiek voorbeeld te nemen, ontleend aan prof. Grossouw - het woord sarx (O.T.: basar) iets wat de hele mens aanduidt, vaak het aardse bestaan in tegenstelling tot de hemel, de wereld van God. Vertalers als Grossouw (Nijmegen) en M. de Jonge (Leiden) zeggen: vlees, de letterlijke omzetting van ‘sarx’, is ontoereikend om de bedoeling van de tekst recht te doen; dit woord wekt vandaag bovendien puriteinse associaties. Zij laten de onmiddellijke context daarom beslissen welk equivalent in dit concrete geval gevraagd wordt. De ene keer zal dat sterfelijk zijn, een andere keer zwak, weer een andere onbestendig, maar soms ook zondig, zelfzuchtig of aards (in de zin van: verstoken van de Geest, van de genade). Zo kan men in de Willibrordvertaling ‘sarx’ weergegeven vinden met lichamelijk (Rom. 2,27) en in plaats van ‘plannen naar het vlees’ (2 Kor. 1,17) geeft Grossouw de voorkeur aan ‘plannen volgens menselijke berekening’ of ‘plannen ingegeven door zelfzucht’. Soms ook mag het vlees vlees blijven, m.n. waar Paulus doelt op het oude antropologiese dualisme van vlees tegenover geest, of in een geval als: ‘Naar het vlees ontsproten aan Davids geslacht’ (Rom. 1,3).
Het andere standpunt van het zgn. concordant vertalen is veel massiever, maar het wordt ingegeven door eerbied voor de bijbeltekst. Het vindt zijn oorsprong in de joodse kringen waar men getrouw dag-in dag-uit de bijbel overweegt. Zij lezen de schriften anders dan wij onze krant; zij lezen langzaam en hardop. Zij leggen er de nadruk op dat de schriften ook anders zijn ontstaan: als gedichten, met zorg voor het woordelijke detail, en altijd tegen de achtergrond van een bepaalde literaire traditie. Martin Buber en Franz Rosenzweig met hun klassiek geworden ‘Verdeutschung’ van het oude testament zijn er de grote inspiratoren van.
Ter verduidelijking van dit standpunt een voorbeeld, ontleend aan prof. M.A. Beek (Amsterdam): Iemand die vóór alles verstaanbaarheid eist van zijn vertaling zal Jona 1,15 weergeven met: ‘Toen namen ze Jona, wierpen hem overboord en de zee werd kalm...’ Overboord is het juiste equivalent voor de onmiddellijke context (2 x ‘zee’ vlak achter elkaar zou immers hinderlijk zijn). Maar voorstanders van het concordant vertalen kiezen hier principieel voor het letterlijke: ‘Toen namen ze Jona en wierpen hem in de zee, en de zee hield stil...’ Want, zeggen zij, in de context staat binnen een omvang van elf verzen het woord ‘zee’ maar liefst tien keer. Het korte inleidende hoofdstuk van het Boek Jona slaat nl. de motieven en thema's van dit bijbelboek aan, dat gecomponeerd blijkt rond vier mythologiese motieven: de zee, het zeemonster, de wonderboom en de worm. Vertaal je zo'n sleutelwoord enkele keren weg, dan verdonkeremaan je een heel thema uit het bijbelboek.
Zoals deze controverse is toegespitst, valt onmogelijk partij te kiezen. Daarvoor ligt aan beide zijden té veel gelijk. Maar het voorgaande moge duidelijk hebben gemaakt wat hier op het spel staat. Gerhardt en Van der Zeyde hebben in dezen genuanceerd hun weg gebaand. Zij vertaalden niet principieel concordant, maar tonen anderzijds in de praktijk een groot respect voor de grondtekst.

* In de jaren dat Ida Gerhardt aan haar psalmvertaling werkte was, i.v.m. een geplande oecumeniese bijbelvertaling, de strijdvraag weer actueel geworden hoe vrij een vertaling mag zijn en hoe getrouw hij moet wezen. Zowel van de zijde van het NBG als van de KBS werd gepleit voor het zogenaamd dynamies-equivalent vertalen. Van een bijbelvertaling verlangden zij allereerst dat het een vertaling zou zijn, d.w.z. men eist vóór alles verstaanbaarheid en offert daar zonodig wat woordelijke slaafsheid aan op. Een groeiende tegenbeweging werd o.m. vertegenwoordigd door de ‘Amsterdamse school’ (Societas Hebraïca Amstelodamensis), in de praktiese sector gesteund door de Prof. Van der Leeuw-stichting. Zij eisen van een bijbelvertaling vooral dat het een bijbelvertaling is welke het bijbelse taalidioom zo letterlijk mogelijk in de moderne taal overbrengt.
De eerste richting gaat uit naar de polysemie van de woorden: van het feit dat woorden meer dan één betekenis kunnen hebben, waarover in eerste intantie de onmiddellijke context beslist. Zo is bij Paulus - om een klassiek voorbeeld te nemen, ontleend aan prof. Grossouw - het woord sarx (O.T.: basar) iets wat de hele mens aanduidt, vaak het aardse bestaan in tegenstelling tot de hemel, de wereld van God. Vertalers als Grossouw (Nijmegen) en M. de Jonge (Leiden) zeggen: vlees, de letterlijke omzetting van ‘sarx’, is ontoereikend om de bedoeling van de tekst recht te doen; dit woord wekt vandaag bovendien puriteinse associaties. Zij laten de onmiddellijke context daarom beslissen welk equivalent in dit concrete geval gevraagd wordt. De ene keer zal dat sterfelijk zijn, een andere keer zwak, weer een andere onbestendig, maar soms ook zondig, zelfzuchtig of aards (in de zin van: verstoken van de Geest, van de genade). Zo kan men in de Willibrordvertaling ‘sarx’ weergegeven vinden met lichamelijk (Rom. 2,27) en in plaats van ‘plannen naar het vlees’ (2 Kor. 1,17) geeft Grossouw de voorkeur aan ‘plannen volgens menselijke berekening’ of ‘plannen ingegeven door zelfzucht’. Soms ook mag het vlees vlees blijven, m.n. waar Paulus doelt op het oude antropologiese dualisme van vlees tegenover geest, of in een geval als: ‘Naar het vlees ontsproten aan Davids geslacht’ (Rom. 1,3).
Het andere standpunt van het zgn. concordant vertalen is veel massiever, maar het wordt ingegeven door eerbied voor de bijbeltekst. Het vindt zijn oorsprong in de joodse kringen waar men getrouw dag-in dag-uit de bijbel overweegt. Zij lezen de schriften anders dan wij onze krant; zij lezen langzaam en hardop. Zij leggen er de nadruk op dat de schriften ook anders zijn ontstaan: als gedichten, met zorg voor het woordelijke detail, en altijd tegen de achtergrond van een bepaalde literaire traditie. Martin Buber en Franz Rosenzweig met hun klassiek geworden ‘Verdeutschung’ van het oude testament zijn er de grote inspiratoren van.
Ter verduidelijking van dit standpunt een voorbeeld, ontleend aan prof. M.A. Beek (Amsterdam): Iemand die vóór alles verstaanbaarheid eist van zijn vertaling zal Jona 1,15 weergeven met: ‘Toen namen ze Jona, wierpen hem overboord en de zee werd kalm...’ Overboord is het juiste equivalent voor de onmiddellijke context (2 x ‘zee’ vlak achter elkaar zou immers hinderlijk zijn). Maar voorstanders van het concordant vertalen kiezen hier principieel voor het letterlijke: ‘Toen namen ze Jona en wierpen hem in de zee, en de zee hield stil...’ Want, zeggen zij, in de context staat binnen een omvang van elf verzen het woord ‘zee’ maar liefst tien keer. Het korte inleidende hoofdstuk van het Boek Jona slaat nl. de motieven en thema's van dit bijbelboek aan, dat gecomponeerd blijkt rond vier mythologiese motieven: de zee, het zeemonster, de wonderboom en de worm. Vertaal je zo'n sleutelwoord enkele keren weg, dan verdonkeremaan je een heel thema uit het bijbelboek.
Zoals deze controverse is toegespitst, valt onmogelijk partij te kiezen. Daarvoor ligt aan beide zijden té veel gelijk. Maar het voorgaande moge duidelijk hebben gemaakt wat hier op het spel staat. Gerhardt en Van der Zeyde hebben in dezen genuanceerd hun weg gebaand. Zij vertaalden niet principieel concordant, maar tonen anderzijds in de praktijk een groot respect voor de grondtekst.

[p. 65]

Hier valt op hoe klankrijk en beeldend deze poëzie vaak is in passages waar dieren worden beschreven. Zo klaagt psalm 44,20:

ofschoon ge ons gaan deed, gekromd,
door het oord waar de jakhalzen huizen,
ons in schaduw des doods hebt gehuld...

en psalm 102,7:

de kraai van de steppe gelijk ik,
ben een uil die in bouwvallen huist.

In psalm 104, die in dit verband wel in zijn geheel geciteerd verdient te worden, lezen we (vs. 10-12):

Bronnen wijst gij hun loop naar de beken:
tussen bergen door wandelt het water,
drenkt alle dieren des velds,
de woudezels lessen hun dorst;
boven nestelen de vogelen des hemels,
doen zich horen van tussen de takken.

In psalm 59 klinkt tweemaal het onheilspellende bassen der honden (vs. 7 en 15-16):

Als de avond valt zijn zij daar weer,
bassend - zwerfhonden onder de muren,
rondwarend, belust op een prooi:
zijn ze niet verzadigd, zij grommen.

Zoals Gerhardts oorspronkelijke poëzie veel sterke natuurgedichten telt (beschrijvingen van dieren inbegrepen), zo zijn ook in de psalmen de natuurbeschrijvingen opvallend markant weergegeven. Psalm 68, die moeilijke want zeer corrupte oude tekst, is verrassend aannemelijk en fraai vertaald. Daaruit citeren we de verzen 8 en 9, welke uitmunten door hun klankwerking (let op de klinkers o en a en de medeklinkers b, d, r):

Toen gij, God, uw volk vóór zijt gegaan
uw weg door de woestijn hebt genomen,
beefde de aarde, het zwerk brak in droppelen
voor deze aanwezigheid Gods...

Bijzonder trefzeker zijn de passages waar het onweer klankschilderend wordt beschreven:

Heer, verdonker het zwerk, daal gij neder,
tref de bergen dat zij in rook staan;
breek met flitsende bliksem hun aanval,
schiet uw schichten, sla hen met paniek! (ps. 144, 5-6)

In psalm 97, 2-4 weer hetzelfde klankeffect van de lichtende i's temidden van donkere ò-klanken:

Rondom hem is donker van wolken,
de orde des rechts schraagt zijn troon.
Vuur gaat voor zijn naderen uit,
verschroeit wie hem willen weerstreven.
Zijn schichten doorflitsen de wereld.

In psalm 29, die indrukwekkende ‘psalm van het onweer’, wordt van de donderende Jahwe gezegd (vs. 7):

De stem van Jahwe splitst het weerlicht...

Psalm 77 heeft tegen het einde deze angstaanjagende beschrijving (waarin de klankwerking geen commentaar behoeft):

Het water, God, werd u gewaar,
het water zag u, het kolkte,
het schokte tot in zijn gronden;
in regens braken de wolken
en het daverde aan het zwerk.
Weer en weer verschoten uw schichten.
Het geweld van uw donder blijft rollen,
hemelvuur striemt de wereld met licht
dat de aardbodem siddert en schokt. (vs. 17-19)

Ik ben deze bloemlezing begonnen met een voorbeeld, ontleend aan psalm 1, dan past het te besluiten met een opmerking over psalm 150. In vers 5 is sprake van twee soorten cimbalen, resp. met een zwaar en donker geluid en met een licht en helder timbre. Daar is in de vertalingen - ook die van Oosterhuis en Van der Plas, en ook die van Buber! - wat mee geworsteld. Gerhardt en Van der Zeyde vonden een elegante oplossing: zij brengen dit verschil in de klank van het vers zelf tot uitdrukking (lange zware a's tegenover lichte korte i's):

Looft hem met slaande cimbalen,
looft hem met klinkende cimbels!

In hun Korte verantwoording bij De psalmen gewaagden Gerhardt en Van der Zeyde van hun verlangen de psalmen weer te geven ‘zoals ze zijn’. Voor zover daarmee bedoeld werd dat zij niet alleen de bijbelse maar ook de poëtiese kant van de psalmen beoogd hadden recht te doen, mag deze opzet ten volle geslaagd heten. Deze vertaling geeft blijk van deskundigheid én kunstzinnigheid. Beide maken deze herdichting tot een monument in onze cultuurgeschiedenis. Zonder op het aandeel van haar medewerkster te willen afdingen mogen we zeggen dat vooral het dichterschap van Ida Gerhardt dit heeft mogelijk gemaakt. Terecht ontving zij mede voor de eerste proeven van deze psalmvertaling de Martinus Nijhoff-prijs. Maar waardiger eretekenen nog van deze vertaalarbeid vindt men in Gerhardts eigen poëzie.

Ik denk hier aan een drietal gedichten tegelijk. Allereerst is daar het vers waaraan ik word herinnerd via een passage uit M.H. van der Zeydes Nawoord op haar reeds genoemde Vreugde van de psalmen:

Het vertalen van een psalm is een soort geestelijk avontuur: hem vinden in dat verre Hebreeuws, geschrokken zien hoe mooi hij is, hem dan behoedzaam en eerbiedig over-dragen naar je eigen taal. En hopen dat je nu maar niets beschadigd hebt.

(blz. 134). Kan dit niet doorgaan voor een parafrase van ‘De akelei’ (uit Kosmos)?

Het tweede vers waaraan ik moet denken, en eveneens te groot om in extenso te citeren, is ‘De grassen’ (uit Buiten schot). Het krijgt, als men het leest in het perspectief van de later ondernomen psalmvertaling, een hele dimensie erbij.

En ten slotte is er het vers dat Ida Gerhardt dichtte op haar eigen ‘Lucretius-vertaling’ (in Het veerhuis):

Een suizelen van regen aan de ruit
en binnen niets dan dit: te zijn gebogen
over de tekst, die voor de vraag der ogen,
de onafgewenden, langzaam zich ontsluit.

En dan de zware stuwing - een bewogen
dwingende arbeid; tot het denken stuit
en luistert: helder hoorbaar het geluid
der eigen stem - het edelste vermogen.

[p. 66]