Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 58]

Johan Phaff
De geloofsbrieven voor een psalmvertaling^*

DE PSALMEN, uit het Hebreeuws vertaald door dr. Ida M. Gerhardt en dr. Marie H. van der Zeyde. Vijftien gulden zoveel kost het boekje, uitgegeven door de Katholieke Bijbelstichting en het Nederlands Bijbelgenootschap tezamen. Het ligt op grote stapels in de boekwinkels en wordt grif gekocht. Dat is te begrijpen, want iets meer dan een dubbeltje per psalm is niet veel, maar toch? Wie is dr. Ida M. Gerhardt en wie is dr. Marie H. van der Zeyde? Wie zijn ze en hoe zien hun geloofsbrieven eruit? Want wie zich waagt aan de vertaling van ‘De Psalmen’ (en dan nog wel uit het Hebreeuws - alsof het ook uit een andere taal zou kunnen) moet wel het een en ander op tafel kunnen leggen.

Een brok koppige en bondige poëzie - ontstaan in de jaren 1000 tot 200 voor Chr. - geschreven in een eigenzinnige, weerbarstige taal. Het strijdbare en intieme liedboek van een volk dat in zijn lange geschiedenis meer dan eens ondervonden heeft dat inburgeren en uitroeien twee begrippen zijn die gemakkelijk binnen één ademtocht kunnen vallen. Een bundeling van gedichten die niet meer weg te denken zijn uit het westerse cultuurpatroon, maar ook gedichten die - hoe vaak ook gepreveld of gegalmd - toch verzen van verwegge anderen zijn gebleven.

Het vertalen vraagt kortom om geheide geloofsbrieven. Vraagt om weet van de taal van Israël én van de eigen taal. Vraagt om een gehoor voor heel hoog en heel laag en voor alles ertussen, een gehoor van hier naar Jeruzalem en weer terug.

In 1905 in Gorinchem geboren debuteerde Ida Gerhardt in 1940 met de dichtbundel Kosmos, een bundel die - zoals nagenoeg al haar volgende - is opgedragen aan haar vriendin en vertaalgenote Marie van der Zeyde. Fijnzinnige gedichten uit het land van de grote rivieren. Land, lucht en water. Maar ook gierstgras en akelei, kruizemunt en sneeuw. Gedichten over het eigen metier: ‘Is dichten slechts aandachtigheid?’ vraagt ze, en al is dichten misschien meer, in dat woord aandachtigheid heeft ze duidelijk veel van zichzelf gevangen.

Het Veerhuis heet de bundel die in 1945 verschijnt. Schepen als zeilende bloemen over de zilv'ren rivier. En naast de rivier het fluitekruid, de ogentroost, de ereprijs, de hazelaar en de wilde roos, de fazant en de merel, aandachtigheid naar buiten en naar binnen.

Een suizelen van regen aan de ruit/en binnen niets dan dit: te zijn gebogen/over den tekst, die voor de vraag der oogen,/de onafgewenden, langzaam zich ontsluit./En dan de zware stuwing - een bewogen/dwingende arbeid, - tot het denken stuit/en luistert: helder hoorbaar het geluid/der eigen stem - het edelste vermogen. De titel van dit vers is Lucretiusvertaling, en Lucretius, die eenzame en eerlijke schrijver van een halve eeuw voor Christus ligt na aan het hart van Ida Gardina Margaretha Gerhardt. Op de vertaling van twee van zijn boeken promoveerde zij in oktober 1942 tot doctor in de letteren en wijsbegeerte. Een interessant proefschrift.

Om de hartelijke buiging die zij in een voetnoot maakt in de richting van Marie van der Zeyde, die in haar dissertatie Hadewijch ‘het moderne natuurgevoel kort en voortreffelijk heeft getypeerd.’ Om de reverentie waarmee zij spreekt van de poëzie van Henriëtte Roland Holst, Gorter en vooral Leopold: den grootmeester van onze Nederlandsche taal. Om haar eigen manier van vertalen. Om twee stellingen.

Stelling I: Aan de vertaler, die kunstenaarschap paart aan taalkundigen verantwoordelijkheidszin, kan men zijn stijl zoomin voorschrijven als aan den beeldenden kunstenaar. Levensvoorwaarde voor zijn werk is wat W.E. Leonard ‘accuracy of the imagination’ noemt; deze impliceert gebondenheid en vrijheid. De accuraatheid van de verbeelding, een term om in het hoofd te houden naast ‘aandachtigheid’.

Stelling IX: De metaphoor als spontane dichterlijke schepping is een der zuiverste bewijzen, dat wat de denkende geest ziet als behoorend tot verschillende gebieden voor den dichter nog een ongescheiden wereld kan vormen. De metaphoor als brug over de rivier? En wat dan als de brug als gevolg van oorlogsomstandigheden in elkaar dondert? Of anders gesteld: hoeveel romantiek kan een dichterschap verdragen?

Kwatrijnen in opdracht, in 1947 verschenen bij De Bezige Bij - en gewijzigd in 1971 bij Atheneum-Polak & Van Gennep - is de bundel van de breuk. De verantwoording van de laatste druk luidt: ‘De Kwatrijnen in opdracht’ werden geschreven in het tweede en derde jaar na de bevrijding. De neiging ‘alles waarin een klein land groot kan zijn’ te sacrifiëren was toen reeds zichtbaar. Besef van de - nu een kwart eeuw lang - aangerichte schade wordt de laatste jaren wakker en mobiliseert de besten van ons volk.

Opdracht, roeping aan de ene kant en doodsangst, nood, schending, en aanverwante termen aan de andere kant karakteriseren de steile breuklijn door de ongescheiden dichterlijke wereld. Er is nog een dovenetel, maar die is nu gekneusd. En land, licht, water, plant, dier? Ze zijn in hevige nood: Zoek in mijn verzen heulsap noch venijn./Het zijn de scheuten van een felle pijn:/de doodsangst om mijn land, mijn volk, mijn taal,/wringt in het onverbiddelijk kwatrijn.

Marsman, Gorter, Van Schendel, Nijhoff, Leopold zijn de helden, de goden van weleer die door de profetes aan de Waal worden opgeroepen om mee te protesteren tegen het smartelijk derven, de troosteloosheid, de schending, tegen alles waarin een groot land klein kan zijn. Prof. Jacob Thijsse werd in 1922 wel eredoctor, maar zijn paradijs werd verwoest. De schilder Floris Verster moest in 1926 zijn huis en tuin Groenoord in Leiden afstaan, voor een doel dat nooit verwezenlijkt is. Kort voor de onteigening overleed Verster. Men vond hem in de tuin van Groenoord.

Vermeer, die heeft het eens gezien, en de dichters van nu? Terwijl de dichter-verachters slapen, lopen zij de hondewacht. Verguisd, tot gekwordens toe, levend op wat ze in de ongescheidenheid van de jeugd gezien hebben: Wie zelf de wijde wateren is gewend/laat zwijgend de ander in zijn element./Men groet elkaar met de ogen. In de Lekbocht/heb ik als kind

* Uit: Vrij Nederland 21-10-1972.

[p. 59]

een visotter gekend.

Via de schoolbloemlezingen is Ida Gerhardt de dichteres van ‘Het Carillon’ geworden, en dat moet dan maar. Voor mij is zij de dichteres van de visotter. Een ontroerender en schrijnender kwatrijn ken ik niet.

Ik vroeg naar geloofsbrieven. Dr. Marie H. van der Zeyde schreef inleidingen, helder, zindelijk, over proza en poëzie voor De Woodbrookers in Bentveld en collega-lerares Gerhardt vertaalde de Georgica van Vergilius. (Bezige Bij 1949 - Atheneum-Polak & Van Gennep, Bert Bakker 1969). Ze vertaalde het didactische pastorale handboek van de poëtische boerenzoon Vergilius (70-19 voor Chr.) zo prachtig dat ze er terecht de Nijhoffprijs voor kreeg. En ze dichtte zelf verder. Sonnetten van een leraar (1952).

Het Levend Monogram (1955). Afrekenen met haar moeder, die door de kinderen gericht, naar het gesticht ging. Een moeder waarvan ze schrijft: de ratten zaten in uzelf. Maar als lezer voel je toch de verbondenheid met die schuwe plattelandsmoeder, meer nog dan met haar vader die ze ongeremder, vanzelfsprekender in bescherming neemt.

Afrekenen met is verzoenen met is bevrijden van, maar met de bevrijding groeit de gepolariseerde dienstbaarheid. Aardse paarden drinken overdag bij het wed, maar 's nachts is het niemand minder dan Pegasus die er zijn dorst lest. De vogels vliegen steeds hoger en worden steeds groter: fazanten en merels worden adelaars, en het laagland wordt meer en meer bar hooggebergte. Grave beneden de sluis, jawel. En het witte tafellaken en het simpele gerei, jawel. Maar vooral: Deze winter is Eén/met mij overgebleven/in het verlaten gebied./Anderen hardden mij niet:/het ging op dood of leven./ - Weet dat dit boek is geschreven/onder Zijn ‘Ja’ en Zijn ‘neen’.

Met De Hovenier, De Slechtvalk en De Ravenveer heeft Ida Gerhardt de afgelopen tien jaar van haar uitzonderlijk dichterschap waargemaakt. Ze is vele malen officieel bekroond, maar dat heeft niet kunnen verhinderen, dat ze een eenzame plaats inneemt in de Nederlandse literatuur. Dat de uitgever Johan Polak de laatste jaren - via verzorgde heruitgaven - dat probeert te veranderen, kan alleen maar worden toegejuicht.

Leopold (Adelaar tot de laatste strofe), Achterberg (Edelman, bedelman, wichelaar, kind), Rietveld en Nijhoff zijn allemaal door haar uitgeluid, maar boven Gorcum hangt nog het licht van Hercules Seghers en van Ruysdael, en daarom blijven inzicht en uitzicht.

Moeilijk is het: te merken dat men zelf/werd tot een ploeg, met pinnen vastgezet;/het kromgebogen ploeghout van het lijf, de scherpgesleten ploegschaar van de geest. (De Hovenier). Ik heb een aard die ingeklonken is/en uitverweerd. Waarin gezonken is/tot zware grond een laag van tegenstand. (De Ravenveer).

... een groene uiterwaard,/de planten op een blauw bazalten krib,/de regenwolken waar het licht door breekt. (De Slechtvalk).

Citaten waaruit vakmanschap, talent en discipline blijken. En dan is er nog meer: de profetes wordt psalmdichteres, want hoe men een gedicht denkend aan Israël (uit De Slechtvalk) anders dan als een psalm moet betitelen, weet ik niet: Een stem is opgegaan in de Jordaan./Het draagt van de omwolkte Hermonwand/tot waar de vaderen over zijn gegaan,/achter de ark naar het beloofde land./Bergbeken breken naar het keteldal./toornig stort het in donkere gronden neer,/en komt dan donderend van de overwal: ‘Hoor, Israël, hoor. Ik ben een Eenig Heer’.

Inzicht en uitzicht, de geloofsbrieven zijn dik in orde. Holland is twintig jaar vrijheid, twintig jaar verraad aan het edelste geworden, maar de blik van de slechtvalk blijkt in het nieuwe gastland Ierland scherper dan ooit: Een man die op een narwal lijkt/en somber naar mij koeterwaalt,/staande niet van mijn tafel wijkt/terwijl mijn kaak het voedsel maalt./Vast gaat het over vis en vangen. Hoe gaarne zag ik hem gehangen die heel mijn heimwee hier vertaalt.

Marie van der Zeyde mag dan ook even het woord overnemen. In de mededelingen van de Prof. Dr. G. van der Leeuw-Stichting, 1971, aflevering 41, die gewijd is aan de problematiek van het vertalen van de bijbel. Volgens de stichtings-voorzitter Ds. W.G. Overbosch is haar artikel met evenveel argeloosheid als toewijding geschreven maar behoedzaam stilist als hij is zorgt hij ervoor dat hij niet teveel laat merken dat hij meer van haar toon houdt dan van haar muziek.

Ze schrijft onder meer: Het is al een reeks van jaren geleden dat een Nederlands dichter heel sterk geboeid werd door de psalmen. Dat is op zichzelf al niet zoiets gewoons: de meeste van onze dichters van de laatste honderd jaar hebben niet veel relatie met bijbel en christendom, of de relatie is negatief. (...) Bij de dichter waarover ik spreek was het anders. Die wilde, bladerend, zoekend, lezend, speurend in de psalmvertaling van het Nederlands Bijbel Genootschap, toch maar zo verdraaid graag weten wat er in die oeroude en vaak zo springlevende poëzie nu wérkelijk zou staan. Wàt die dichters nu in werkelijkheid hadden gezegd, en hoe zij het hadden gezegd. (...) In die situatie is er maar een oplossing: look for yourself en leer Hebreeuws; zoveel Hebreeuws dat je de psalmen zelfstandig en met oordeel en begrip lezen kan. De dichter leerde Hebreeuws en las. Niet vreemd dat na verloop van tijd de gedachte opkwam: ‘Zou het nu mogelijk zijn dit te vertalen?’ Maar dan werkelijk vertalen: enerzijds met de grootste filologische nauwgezetheid, zoals men dat ook tegenover een profane tekst van een dergelijke importantie al verplicht zou wezen, en hoeveel te meer dan tegenover een van de ‘oorkonden van ons geloof’. Maar anderzijds ook zó als alleen een dichter poëzie vertalen kan: met zijn hele wezen het werk van die langgestorven voorganger a.h.w. indrinkend, om het daarna in de eigen taal en met de eigen taalmiddelen opnieuw vorm te geven. (...) De dichter van wie ik spreek is een dichteres: Ida Gerhardt (...)

Gelukkig blijft Marie van der Zeyde niet zo mythologiserend spreken, legt zij nuchter uit waarom de dichteres en zij bij hun vertaling een middenkoers tussen letterlijkheid en begrijpelijkheid hebben gevaren en wordt ze zelfs geestig als ze voetje voor voetje verklaart hoe het beruchte hijgend hert van psalm 42 via een horribele moede hinde bij hen gewoon - en terecht - tot hert is geworden. Wetenschappelijk verantwoord, geen gebruik van dikke woorden meer, en vooral dichterlijk, dat blijken de criteria die de geleerde dames zich hebben gesteld. En gezegd moet worden dat ze zich daar redelijk aan hebben gehouden.

Bij eerste en zelfs bij tweede lezing van hun vertaling overheerst een heldere, ingetogen rust. De oorspronkelijke Hebreeuwse indeling in Atem-einheiten (de term is van de geniale bijbelverdeutscher Martin Buber) is min of meer gehandhaafd, de afwezigheid van dikke woorden doet weldadig aan (al miste ik er een aantal, via de Statenvertaling in het Nederlands ingeburgerde, zoals bijv. goedertieren) en dat de dichteres van de aandachtigheid aan het werk is geweest is merkbaar op iedere bladzijde.

Maar bij zorgvuldiger lezen komen toch een groot aantal merkwaardigheden aan het licht. Twee dingen ergerden mij het meest. De opschriften boven de psalmen die als een soort stichtelijke etiketten nu niet bepaald bevorderlijk zijn om ook de niet-Christen aan het psalmlezen te krijgen, zoals gehoopt wordt in het ronkende persbulletin dat de presentatie vorige maand begeleidde. Wat moet die met titels als: De zekerheid der verhoring, Gods harde waarheden, overwonnen twijfel, coalitie van Gods vijanden - titels die in het origineel nergens te vinden zijn, maar alleen voortkomen uit de annexatiedrift die het Christendom al eeuwenlang tot zo'n irritante godsdienst maakt. De joodse dichters hebben die titels niet verzonnen, mogen vertalers dat wel omdat ze christenen zijn?

In dezelfde lijn ligt trouwens mijn tweede grote bezwaar: de schrijvers van wat Cristenen hardnekkig het oude testament blijven noemen hadden een reden om de naam van hun God

[p. 60]

versluierd weer te geven; en zonder daar hier verder diep op in te gaan, vind ik dat deze oude joodse gewoonte gerespecteerd dient te worden, dat de verberging van die voor de joden kennelijk zo ontzagwekkende naam ook in de vertaling gehandhaafd moet worden. God weet wat Gerhardt en Van der Zeyde bezield heeft toen ze besloten het afschuwelijke, onlogische en voor orthodoxe joden nog steeds ergerniswekkende Jahwe weer van stal te halen. En onbegrijpelijk is het dat er onder de velen die hen met het vertalen geholpen hebben, niet een is geweest die ze daarvoor heeft kunnen behoeden.

En voor de rest? Best leesbaar, goed spreekbaar, al neemt de dichteres af en toe teveel een loopje met de geleerde, en luistert zij vaak meer naar Nederlandse poëtische principes dan naar de oorspronkelijke Hebreeuwse.

Een voorbeeld: als de dichter van psalm 12 het in vers 1 heeft over de kinderen van Adam, dan mogen Gerhardt en Van der Zeyde best vertalen met mensengeslacht, al vind ik het niet mooi. Maar als ze dat doen, dan moeten ze dat ook doen in vers 9 van dezelfde psalm, en niet dan ineens die kinderen van Adam laten opdraven, waar in het Hebreeuws precies hetzelfde woord staat.

Nog een voorbeeld: psalm 22 vers 13, waar de poëzie-gevoelige lezer ineens verrukt opkijkt bij: de bisons van Basan. Wat een vondst! Maar horen die bisons daar wel, als het al bisons waren? In dat vers beslist niet, het zijn daar niet meer dan sterke stieren. Maar de vertaalsters hebben een beetje gesmokkeld, en ter dichterlijke opdoffing een beest uit vers 22 naar vers 13 verhuisd. Een oerbeest dat bij Buber wisent heet en in de oude Statenvertaling zelfs eenhoorn. (Wat overigens die oude Dordtse heren de regel van hun leven opleverde toen ze constateerden dat er in psalm 2 vers 22 letterlijk stond: en verhoor mij van de hoornen der eenhoornen).

Achter de psalmen voegden de vertaalsters uitgebreide aantekeningen, waarin ze veel van wat ze vonden en aanrichtten op eigenzinnige manier verantwoorden. Verrukkelijk eigenzinnig soms - ik herken ineens weer de dichteres uit het veerhuis als ik bijv. lees: De interpretatie ‘des ooievaars huis zijn de cypressen’ is ongeloofwaardig voor wie een ooievaarsnest kent.

Maar ook vaak onbegrijpelijk onverantwoord. Wat te denken van bijv. psalm 132, waarbij apodictisch - twee oude leraressen aan het woord? - wordt aangetekend Vers 5. De Machtige Israëls - wij vermijden, evenals in vers 8 (bedoeld is vers 2) in het Nederlands te zeggen: ‘de machtige Jacobs’. Maar als die oude Hebreeër dat nu juist heeft bedoeld?

De taal van de Heer staat ergens in deze gedichten, is stralende taal, als zilver, puur uit de smeltkroes, gezuiverd tot zevenmaal toe. Dat laatste moet met deze vertaling ook nog maar eens gebeuren. Wie weet hoe puur en stralend de zevende druk dan zal zijn.