aanvankelijk lijkt, - ondanks al zijn tekortkomingen blijft Heinz Mattek voor zijn vrouw ‘een man voor het leven’. Als schets van een arbeidersvrouw anno 1978 staat het boek van Gerd Fuchs dus lichtelijk dwars op al die boeken over vrouwen, die op een gegeven moment opstappen en alles achter zich laten.
In het geheel genomen is deze roman echter niets anders dan een ‘vertaling’ van een sociologische stelling (werkloosheid gaat gepaard met veranderingen van het traditionele gezinsleven). Literatuur als medium ter illustratie van politieke of sociale problemen, daar komt het uiteindelijk op neer.
Fuchs werkt met Een man voor het leven in ongeveer dezelfde lijn als de veel bekendere arbeider-schrijver Max von der Grün. Von der Grün, een voormalige mijnwerker en naast Günter Wallraff een van de belangrijkste schrijvers over de wereld van de arbeid, heeft een aanzienlijke hoeveelheid romans gepubliceerd. De drie opvallendste ervan zijn Irrlicht und Feuer ('63), Zwei Briefe an Pospischiel ('68) en Stellenweise Glatteis ('73). De laatste is vorig jaar in Nederlandse vertaling o.d.t. Plaatselijk ijzelvorming bij de Belgische uitgeverij Kritak verschenen. (In maart van dit jaar is trouwens ook het meest recente boek van Von der Grün hier verschenen: Hoe was het eigenlijk? Mijn jeugd in Hitler-Duitsland - bij uitgeverij Wereldbibliotheek. Dit autobiografische verslag heeft bij Duitse leerlingen vrij veel opzien gebaard.) De hoofdfiguur en tevens verteller in Plaatselijk ijzelvorming, Karl Maiwald, wordt ook werkeloos, maar in dit geval als gevolg van zijn politieke aktiviteiten in het bedrijf waar hij werkt. Hij heeft een (vakbonds)aktie georganiseerd tegen het geheime afluistersysteem dat de firma in haar gebouwen heeft laten installeren en dat hij per toeval heeft ontdekt. Dat bezorgt hem een danige teleurstelling. De firma blijkt voldoende macht te bezitten om het schandaal in de doofpot te stoppen en de vakbond haakt af omdat anders zijn belangen elders in de knel raken. Maiwald is aan het eind nogal geïsoleerd en meer dan ooit teruggeworpen op zijn gezin. Ondanks de gebruikelijke huwelijksmoeilijkheden krijgt hij van zijn vrouw tenslotte solidaire steun.
Ook dit dus een roman, die zijn hoofdfiguur als voorbeeld gebruikt, als objekt, aan de hand waarvan een bepaalde maatschappelijke situatie kan worden uitgelegd. Het gevolg daarvan is, dat over het boek weinig meer te vertellen valt dan een weergave van de inhoud. Wat de literaire middelen betreft valt op, dat zowel Fuchs als Von der Grün niet toevallig een ‘teleurgestelde’ hoofdpersoon genomen hebben. Hun ‘helden’ treden in het begin nogal stoer en zelfverzekerd op, maar zijn aan het eind van het verhaal onzekerder geworden en wat illusies kwijt. Het maatschappelijke leerproces, dat zij hebben ondergaan, geeft immers ook geen aanleiding tot een meer optimistische houding. Een dergelijke keuze van de hoofdfiguur lijkt me van belang voor de geloofwaardigheid van boeken met direkt maatschappelijke onderwerpen. Dat wordt misschien wat duidelijker door een vergelijking met een eveneens recent verschenen Westduitse roman in hetzelfde genre, - Die Misshandlung van Franz Josef Degenhardt.
Die Misshandlung is de derde roman van deze vooral door zijn (politieke) liederen bekend geworden auteur. (Zijn twee vroegere romans zijn in Nederlandse vertaling bij De Arbeiderspers verschenen, o.d.t. Lont en Brandhaarden.) In Die Misshandlung (Bertelsmann 1979) gaat het om een liberale rechter, die bezig is een karriere op te bouwen. Toch laat hij deze aantrekkelijke toekomst schieten, als hij betrokken raakt bij een rechtszaak over ernstige kindermishandeling. Hij beseft, dat rechtse kringen van hem verwachten, dat hij de zaak terloops behandelt, maar hij besluit er juist wel in te duiken. Zelf van kleinburgerlijke afkomst, heeft hij er altijd naar verlangd tot die groep mensen te behoren, die de geschiedenis ‘maken’, namelijk de traditionele bourgeoisie. Naargelang de rechtszaak vordert vindt hij - juist integendeel - steun bij kommunistisch georiënteerde kollega's, bij diegene dus, die aan een tegengeschiedenis werken. Natuurlijk is er ook hier verder nog sprake van een huwelijkskrisis en enkele identiteitsproblemen, maar op het eind lijkt dit allemaal overwonnen. De ‘held’ heeft een nieuw politiek perspektief gevonden, daarmee tevens nieuwe vrienden én zijn vrouw. Juist deze konstellatie maakt dat de roman wat naief-optimistisch overkomt. Alsof het alleen maar een kwestie van willen zou zijn, en dan verandert gewoon je maatschappelijke positie en lossen al je privé-problemen op. Een wat al te oppervlakkige visie op de ontwikkelingsmogelijkheden van het individu in deze tijd.
Franz J. Degenhardt/Foto: I. Ohlbaum
Fuchs en Von der Grün opereren in dit opzicht met meer subtiliteit, en in zoverre zijn hun boeken een akseptabele keuze van de uitgevers. Toch betekent de keuze voor dat type roman onvermijdelijk ook altijd een keuze tegen een literatuur, die meer wil dan - in principe externe - ‘onderwerpen’ illustreren.
Uitgeverij Kritak heeft daar zeker geen problemen mee, omdat ze normaliter geen literaire boeken uitbrengt. Plaatselijke ijzelvorming wordt - voor het gemak of ter legitimatie? - dan ook maar meteen als ‘politieke roman’ aangekondigd. ‘Wereldvenster Literair’ vermijdt een zodanige klassifikatie. Het tweede al verschenen boek uit die reeks, Het schotschrift... van Stefan Heym, lijkt op het eerste gezicht zelfs weinig of niets met boeken als die van Fuchs of Von der Grün te maken te hebben. De novelle van Stefan Heym (in de DDR in 1970 verschenen) moet zeker tot het beste uit zijn oeuvre gerekend worden. (Verder is er van Heym in het Nederlands uitgegeven de roman Vijf dagen in juni bij uitgeverij Van Gennep.) Het schotschrift speelt zich af in Engeland aan het begin van de 18e eeuw. De schrijver Daniel DeFoe heeft een pamflet gepubliceerd over de noodzaak van maatregelen tegen de ‘dissenters’ (rebelse protestanten). Als de kroon doorheeft, dat het boekje niet ter ondersteuning van haar wet tegen de dissenters maar daarentegen ironisch bedoeld is, moet de schrijver in het schandblok worden gezet.
Auteursrechtelijk beschermd
