Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 44]

Paradox van de eigenliefde
Daan Cartens

Het is een uit de Romantiek overgeleverd idee, dat een kunstenaar een uitzonderlijke positie inneemt op grond van zijn begaafdheid. Dat uitzonderlijke schuilt met name in het niet of nauwelijks kunnen functioneren in de alledaagse realiteit. De kunstenaar zondert zich af, liefst in de natuur en wat hij creëert wordt amper verstaan. Maar afzondering is iets anders dan uitzondering, omdat het eerste begrip vooral geldt voor het creatieve proces en het tweede over het functioneren van de kunstenaar en de ontvangst van zijn werk.

Elke kunstvorm dient kritisch begeleid te worden om de ideeën die de kunstenaar tot zijn beknopte en dwingende vorm hebben genoopt, te verspreiden. Voorts zullen de ideeën en inzichten door diezelfde kritische instantie getoetst moeten worden. Elke dichter, want daar gaat het in dit geval om, zal proberen om in de poëzie zíjn realiteit zo dwingend mogelijk te formuleren. Naar de mate waarin wordt uitgedrukt wat er innerlijk leeft, stijgt de authentieke kracht van zijn kunst. De criticus kan het tot zijn taak rekenen op vernieuwingen te wijzen, het authentieke van een werk te belichten (en dat vereist ook voor de criticus of essayist meer creativiteit dan het gemiddelde is) en zeker niet in de laatste plaats de positie binnen een literair-historische context aan te geven. Het heeft weinig zin om op deze plaats en achteraf de in de voorbije maanden gevoerde discussie over de positie van de Vijftigers te resumeren, maar als deze hele twist één belangrijk gegeven onomstotelijk heeft blootgelegd, dan is het wel het ontbreken van een adequate kritiek geweest in de laatste decennia. In die kritisch begeleidende zin zijn de Vijftigers tekortgeschoten. De groep heeft zich veelvuldig bediend van woordconstructies en daarmee het publiek voor lange tijd vervreemd van een kunstvorm die toch te ingewikkeld was om te begrijpen. Wat verdwenen was, het enthousiasme (al is dit woord vermoedelijk te ‘emotioneel’ geladen voor sommigen) is weer teruggekeerd en het is tekenend dat ook ‘de kinderen’ van de Vijftigers zich er door laten leiden, getuige de publicatie van een bewogen gesprek in het boekennummer van De Volkskrant van 15 april j.l., waarin zelfs al wordt gesproken van een nieuwe beweging. Wie het gesprek goed las, zal dat adjectief wellicht hebben vervangen door voortgezette, want waar het nieuwe moet blijken uit een uitspraak als ‘als je op een bepaald moment geen gedicht kunt schrijven, komt dat niet doordat je geen gevoelens hebt, maar omdat er geen woorden zijn’ is mij niet duidelijk. Feit blijft dat het contact met het publiek via de publicaties en ook de inmiddels talrijke poëzieavonden lijkt te zijn hersteld. Als toehoorders serieus worden genomen door de dichters, fungeren zij daadwerkelijk als publiek en in die zin is er verandering gekomen in de monopoliepositie van een verstarde clan.

De dichter en criticus T.S. Eliot heeft in een essay over de maatschappelijke functie van de poëzie gewezen op het belang van het bestaan van een gehoor voor een dichter, hoe klein dan ook, bij een groep waarvan de appreciatie al verder is ontwikkeld dan de heersende smaak. Chris van Geel schreef daar destijds aan Judith Herzberg over: ‘De functie van de publicatie is voor ieder anders natuurlijk, ieder zijn doeleinden, maar blind voor de ontvangst kan niemand zijn.’ Door de gesignaleerde ontwikkeling zijn dichters over het hoofd gezien die nu hun oeuvre hen heeft overleefd pas erkend worden. Tot die groep horen Wilfred Smit en Jan Emmens, dichters van wie respectievelijk volgend en dit jaar het Verzameld Werk zal verschijnen en ook de al geciteerde dichter Van Geel. Kort na zijn dood, in maart 1974, verscheen er een speciaal nummer van het inmiddels opgeheven tijdschrift Raam, gewijd aan deze ‘vergeten dichter uit de 20ste eeuw’, dat nu in een nieuwe vormgeving en aanzienlijk verbeterd en uitgebreid opnieuw is verschenen onder redactie van Elly de Waard, die de nalatenschap van Chris van Geel, die is ondergebracht in een stichting, in beheer heeft. De artikelen in de bundel zijn een illustratie van de sterk gewijzigde receptie van Van Geels werk, vanaf het verschijnen van zijn debuut, Spinroc en andere verzen (1958) tot en met het posthuum verschenen Dierenalfabet (1978), dat door het harmonieuze evenwicht tussen vorm en inhoud - des te verrassender omdat het werk bevat uit Van Geels hele dichterlijke loopbaan - algemene waardering ondervond. De meeste artikelen zijn gebaseerd op de bespreking van een afzonderlijke bundel (Vestdijk, Donker, Vasalis), andere behandelen aspecten van Van Geels poëzie (Verheul, Fokkema). Bijzonder zijn de bijdragen van Judith Herzberg en Ser Prop, omdat zij citeren uit hun correspondentie met Van Geel. Hij was een verwoed brievenschrijver die, en dat is niet vreemd voor een man voor wie het dichten een levenswijze was, zijn eigen poëzie epistolair toelichtte: (brief aan Judith Herzberg)

(...) dat je de poëzie nog meer kans kan geven haar eigen weg te gaan door jezelf, waar het pas geeft, iets meer terug te trekken, een pas opzij om haar plaats te geven: vervagingsdrift om méér te kunnen raken.

Het is de bedoeling dat in de toekomst een bundel met Van Geels brieven gepubliceerd zal worden. De geciteerde regel uit de brief aan Herzberg geeft impliciet het verwijt dat Van

[p. 45]

Geel alleen een natuurlyricus zou zijn al aan. Jan Emmens schreef daarover:

Chr. J. van Geel Foto: Maria Austria

Men moet wel verblind zijn door humanitaire sentimentaliteit om niet in te kunnen zien dat wat Van Geel van de mensen en daarmee van zichzelf, vermeldenswaard acht, in de bomen en struiken van zijn gedichten en in de vogeltjes en monsters van zijn tekeningen is te vinden.

Ook Vestdijk onderkende dat al direct na verschijning van Van Geels debuut in een briljant, in De Gids verschenen artikel, Flirt met het collectieve onderbewuste. Vestdijk rekent Van Geel tot de para-experimentelen die zich belangrijk onderscheiden van de experimentelen, de Vijftigers.

De ‘para-experimentelen’ zijn veelal ‘moeilijke’ dichters, niet zozeer door hun tussenpositie, waardoor de oningelichte lezer uit ‘normaal’ aandoende regels somwijlen in irrationalismen tuimelt, die hij als ontsporingen of op zijn minst als een uitdaging beschouwt, als wel door de zorg, die zij besteden aan het verklanken van een levensinhoud en de onvervangbaarheid daarvan. Wie niet verwisseld wil worden is vaak lastiger te benaderen dan degene die op zijn identiteit geen prijs stelt. Zijn woorden mogen helder zijn als glas, het is toch altijd zijn eigen glas.

Chris van Geel had zelf het idee al een generatie verder te zijn dan de Vijftigers. Zijn surrealistische verleden, dat ook tot uiting was gekomen in zijn beeldend werk was er wel en Guépin heeft daar uitgebreid over geschreven^1., maar het was wat Van Geel betreft toch altijd een surrealisme getemperd door Forum. De erfenis van dit voornamelijk vooroorlogse verleden komt vooral later in het werk van Chris van Geel aan het licht. Hij stond open voor elke mogelijke betekenis van een woord, of rangschikking in zinsverband of zelfs verschuivingen binnen het kader van een geheel gedicht. Bij uitstek was hij variantendichter, die zich liet bijstaan door ‘tuttelaars’ om een zo geconcentreerd en meerduidig mogelijk resultaat te verkrijgen. Tom van Deel, die als tuttelaar functioneerde, gaat hierop in het Raamnummer in. Uiterlijk en innerlijk, vorm en thematiek schuiven over elkaar heen. Wie zo dicht kan niet anders dan vaak het dichten zelf te beschrijven. Van Geels ‘Kale spin’ (Dierenalfabet, pg. 186) komt me derhalve als exemplarisch voor:

Hij denkt aan het vermogen om te spinnen
en hoe het zijn zal als hij spint
en hoe gestoord de draad -
of rag wel vangt
en of hij vliegen wil, de spin.

Ook in gedichten die veel minder expliciet zijn dan het bovenstaande zijn regels die verwijzen naar de aard van de poëtische arbeid zelf en de ontvangst daarvan bij lezers te destilleren. Maar tegelijk staan ook deze gedichten niet op zichzelf, maar zijn ze misschien de hoogste vorm, de meest sublieme manier om een levenshouding, een zich moeilijk en soms ook pijnlijk verstaan met mensen, met de realiteit uit te drukken. Dat de dichter daarbij van zichzelf maximaal vormvermogen en geconcentreerdheid eist, stond voor Chris van Geel buiten kijf. Dat maakt zijn syntaxis enerzijds, zoals ook Vasalis in het Raamnummer constateert, héél lastig, anderzijds vormt diezelfde syntaxis misschien ook het voorbeeld, of tenminste het uitgangspunt voor een nieuwe generatie dichters. Zó, dus meer dan methode dan door onderwerp, want dat wordt meer door het persoonlijke bepaald, zou, vermoed ik Van Geel school kunnen maken. Toch blijft de weerklank, of in de woorden van Chris van Geel ‘Wie die hem in zijn armen drukt?’ ongewis. Maarten 't Hart althans laat zich door de vaak lastige vorm (‘korte, vaak merkwaardige taalpuzzeltjes’) verleiden tot een nogal merkwaardige constatering (NRC/Handelsblad 8 maart j.l.):

(...) vind ik Van Geel geen groot dichter omdat zijn poëzie zo onpersoonlijk is. Als je hem leest word je niet geconfronteerd met een medemens die op unieke wijze iets over zichzelf weet te vertellen dat plotseling ook van belang blijkt voor de lezer.

Op dit misverstaan kan worden gereageerd door te wijzen op de bijdrage van R.L.K. Fokkema in het Raamnummer, die in een scherpzinnige analyse De bekoelde woede der poëzie wijst op de gelaagdheid in de poëzie van Chris van Geel, ‘het bloeivermogen van woord en syntaxis’, zoals Nijhoff dat formuleerde, gecombineerd met de ‘beklemde bloei’ van wat er innerlijk leeft. En ook in een apart, fraai uitgegeven essay van Frank Esper In gave bladstand wordt op dat laatste aspect, die beklemde bloei gewezen. Meer dan op de ambachtelijke kant ligt in zijn artikel de nadruk op de verwantschap tussen beeld en betekenis. Van Geels werk wordt zo voor Esper een ‘stelselmatig personifiëren’. Niet ook van belang voor een andere lezer? Als ik het aan de hand van één voorbeeld uit het Dierenalfabet zou moeten illustreren, zou dat met ‘Jonge albatrossen’ (pg. 11) moeten zijn. Een albatros is voor mij niet meer dan een gedicht van Baudelaire, de ‘vastes oiseaux des mers’, maar toch zijn Van Geels albatrossen mij uitermate nabij:

1. J.P. Guépin: Van Geel als surrealist in ‘De ene kunst...’ Amsterdam, 1977.

[p. 46]

 

Zij leren vliegen op de grond,

 

een aanloop nemen, starten steeds opnieuw,

 

aan exercitie geen gebrek.

 

 

 

Klem in het toegespitst vertrouwen

 

woelt het zich los, zij springen op, fervent,

 

om iets persoonlijks - tevergeefs.

Aandrift, ijver, uiterlijk vertoon, hoop, berusting, juist met deze algemene, en ook wel ‘grote’ woorden zou ik het complexe gedicht summier willen duiden - en aan wie zijn deze algemene trekken vreemd?

Met De ene kunst leeft nooit zonder de andere, althans bij mij en het herdrukte Raamnummer zijn er al veel aspecten van Van Geels poëtisch en beeldend werk belicht. In de komende jaren zal dit beeld door te verschijnen uitgaven, waarvan de Barbarberteksten onder de titel Dank aan de Koekoek de eerstvolgende zullen zijn, nog vervolmaakt worden. Dan ook zal de tot nu toe ongebundeld gebleven fase na de laatste verzamelbundel, Het Zinrijk (publicaties t/m 1968) toegankelijk zijn.

De prijzen aan Van Geel toegekend tijdens zijn leven waren van marginale betekenis, de handicaps die overwonnen moesten worden voordat de argwaan slonk jegens iemand die poëzie en beeldende kunst als een vanzelfsprekendheid in zijn leven integreerde, als een ‘in verder strekkende betekenis/verschuiven’, waren niet gering. Pas in de jaren zestig ontstond een klimaat waarin Van Geel, heel typerend óók in Barbarber heeft kunnen ontwikkelen tot een positie die, technisch onaantastbaar, tevens de belangrijke erfenis en uitgangspunt vormt voor een generatie die het stilzwijgend accepteren van steriele woordkunst resoluut heeft doorbroken. Het Raamnummer is daarmee een posthuum compliment geworden voor een leven in taal, ondanks de relativering die Chris van Geel zelf in een brief uitdrukte: ‘Paradox van de eigenliefde: bij uitstek hij die (zgn.) niets ziet in zichzelf is onverzadigbaar op het punt van complimenten’.

Chr. J. van Geel, een bundel over zijn poëzie, onder redactie van Elly de Waard.

Reflex, 192 blz.; f 38,50.

Frank Esper: In gave bladstand, over de poëzie van Chr. J. van Geel.

Boucher, 31 blz.; f 15,--.