Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 17]

Politiek in de literatuur
Aad Nuis

In de hele naoorlogse romanliteratuur weet ik maar een geslaagd portret van een Nederlands politicus, en dat staat in een Amerikaans boek: Van Vliet de Jonge in Cannibals and Missionaries van Mary McCarthy. Nederlandse schrijvers hebben blijkbaar andere dingen aan hun hoofd. Van Galen Last heeft ooit, zonder er overigens veel aandacht mee te oogsten, een buitenlands staatsman getekend in President Dramakutra, maar Haagse politieke kringen? Het kan zijn dat ik iets over het hoofd zie, maar ik herinner me alleen een onafgemaakt verhaal van Remco Campert dat in afleveringen in HP verscheen, en natuurlijk Arend Streefkerk en zijn door vergiftigde komijnekaas gekwelde fractie in De derde kamer van Jan Terlouw. Die roman is onder aanvoering van Koot en Bie zo gehoond vanwege de naieve cliché's waarmee het doorspikkeld is dat er weinig oog was voor het unieke van het onderwerp, voor Nederlandse begrippen dan, en de kennis van zaken waarmee het behandeld werd.

Vatten we het onderwerp, de politiek als inspiratiebron voor de naoorlogse Nederlandse literatuur, erg beperkt op dan zijn we dus gauw klaar. Maar ook als we verder kijken dan het Binnenhof en meer in het algemeen op zoek gaan naar analyses van politiek handelen en politieke aspecten van maatschappelijke processen in romanvorm, dan blijft de spoeling dun. Het is één kant van een meer algemeen verschijnsel: je ziet hedendaagse Nederlandse romanhelden zelden bezig met de uitoefening van hun beroep, behalve misschien als ze zelf ook schrijven, of voor de klas staan. Een bloemlezing van verhaal- en romanfragmenten die een indruk geeft van de gevarieerdheid van het dagelijks leven, zoals ik die uit Amerika ken, lijkt me hier onmogelijk te maken, hoe realistisch onze literatuur ook heet te zijn.

Onze literaire kracht ligt niet in zorgvuldige en gedetailleerde beschrijvingen van de sociale werkelijkheid, de krachten die daarin werken en personages die door hun plaats in het krachtenveld grotendeels worden bestuurd. Onze specialiteit is het unieke personage in zijn of haar komisch of tragisch gevecht met het leven en de anderen. Eigenlijk is ook de schrijver zelf zo'n personage, een schepper van werelden eerder dan een beschrijver van de wereld. Bij gedichten en ook columns ligt dat het meest voor de hand, maar je vindt het ook in romans en verhalen, van Reve, Hermans en Mulisch af tot 't Hart en Biesheuvel toe.

Dat wil niet zeggen dat onze schrijvers zich niet met politiek bemoeien, maar wel dat hun eventuele bemoeizucht iets eenzijdigs heeft. Of ze nu links of rechts zijn, ze kijken van buiten tegen de politiek aan. Politici worden gewantrouwd, een enkele keer bewonderd, maar ze blijven een ander soort. Die instelling kan heel goed samengaan met politiek als getuigenis - die is in alle schakeringen in onze letteren te vinden - maar niet met een overtuigende verbeelding van het politieke proces. Van buitenaf kun je constateren dat politiek een poppenkast is, maar om te laten zien hoe die poppenkast werkt moet je er eerst inkruipen.

De individualistische grondvorm van onze literatuur is overigens niet zonder tegenspraak gebleven. De onpersoonlijke collagetechnieken en andere taalexperimenten van schrijvers als J.F. Vogelaar zijn doelbewuste pogingen om ervan af te komen; hun radicalisme is niet alleen literair, maar meestal ook politiek van aard. Een feministe als Hannemieke Stamperius legt zoveel nadruk op de herkenbaarheid van situaties en de representativiteit van personages dat het lijkt of ze het unieke zou willen uitbannen. Ik vind dat allebei opvattingen die tot niets van betekenis hebben geleid en ook niet kunnen leiden als ze consequent worden nageleefd, maar ik ben me ervan bewust dat de aanhangers ervan dat alleen maar een bewijs zullen vinden van de burgerlijk of masculinistisch individualistische oogkleppen die ik draag. Zij zullen heel andere boeken uitkiezen dan ik als ze de werkelijk belangrijke naoorlogse literatuur willen opgeven, en het feit dat ik de meerderheid op mijn hand heb, zowel van de schrijvers als van de lezers en de critici, is in dit soort zaken nu eenmaal geen bewijs dat ik gelijk heb. In de praktijk maakt het voor het onderwerp gelukkig weinig uit: de radicale anti-ik-schrijvers zijn zo radicaal dat ze tegenover het huidige politieke bedrijf met een minstens even afkerig wantrouwen zijn vervuld als hun individualistische broers en zusters. Ook zij blijven profeten die staan te roepen op een afstand, met in hun geval bovendien een tamelijk voorspelbare boodschap.

Een lijstje van de grote politieke gebeurtenissen van na de oorlog doet nog een reden voor die afstandelijkheid in het oog springen. Oorlog en het verlies van Indië, koude oorlog in de jaren vijftig en langzame ontspanning in de jaren zestig, Cuba, Vietnam, de energiecrisis: het waren allemaal grote golven die Nederland meesleurden zonder dat het zelf veel kon doen aan het bepalen van de koers. Voor grote landen geldt dat verschijnsel tot op zekere hoogte ook, maar burgers van kleine landen merken het beter, en worden er makkelijk moedeloos van. Het heeft zeker de neiging versterkt bij Nederlandse schrijvers, het gedoe in Den Haag te negeren en als er toch getuigd moest worden zich rechtstreeks te richten tot de heersers der wereld, de taalbarrière ten spijt.

Eén keer in al die jaren leek het erop dat dit patroon doorbroken zou worden. In 1966 en daarna was er ineens sprake van Amsterdam als magisch centrum en de mooiste stad van

[p. 18]

de wereld: daar zat wel wat ironie bij, maar niet veel. Er leek toen inderdaad een internationaal circuit van culturele en politieke vernieuwing te ontstaan waarin Amsterdam niet onderdeed voor Berkeley of Londen, en waarin het helemaal niet zo belachelijk leek dat Nederland in veel opzichten een gidsland zou kunnen worden. Het bleek een voorbijgaand moment, dat althans in de literatuur weinig sporen heeft nagelaten, al heeft de politiek er een nuttige injectie van nieuw talent aan overgehouden. Maar wie zich herinnert hoe bevrijdend het werkte, weet ook hoe verlammend eigenlijk het nuchtere inzicht is waartoe we inmiddels zijn teruggekeerd, en dat leert dat Nederland niet meer is dan een provinciestadje, waar zelden iets gebeurt en nooit iets wordt beslist.

En de naoorlogse vernieuwing dan? Noemde Den Uyl onlangs de Vijftigers niet als voorbeeld van een beweging met een elan waar ook de politiek iets aan had? Van dichtbij bekeken ziet dat er een beetje anders uit.

De oorlog was het grote thema van de generatie die na de oorlog aan bod kwam, hier zo goed als elders, maar er was een verschil. In het buitenland waren het de voormalige soldaten die alle aandacht kregen. Hun Nederlandse leeftijdgenoten waren geen soldaat geweest, en maar een paar hadden in het verzet gezeten. Zij schreven niet over de oorlog uit de eerste hand, maar over de bezetting. De benauwdheid van te lang bij je ouders thuis zitten, nergens heen kunnen, niets mogen, - dat is de basiservaring in het vroege van Hermans, Reve, Blaman en vele anderen.

De eerste armoedige jaren na de bevrijding brachten daar weinig verandering in, de droomstad Parijs was één kelder vol existentialistische zwartetruientreurigheid, bewonderde schrijvers als Sartre en - toen nog wat besmuikt - Céline leerden dat de wanhopige verveling die de jonge schrijvers en dichters zo goed meenden te kennen de uiteindelijke waarheid omtrent het leven was. Vinkenoog dichtte nog over wondkoorts, Andreus over de regen van noem mij desnoods geen regen, en zelfs Lucebert schreef aan uitgever Stols:

... ik bezit niet het elan der expressionisten, noch het esprit der dadaisten, noch de allesoverheersende wil tot magie der surrealisten; er is in mij een leegte en die vul ik zo nu en dan op met deels uit wanhoop deels uit verveling voortkomende oefeningen, schrijfoefeningen wel te verstaan, en dat is alles.
(Zie Het komplot der Vijftigers van R.L.K. Fokkema, blz. 119).

Ook hierop kan men zich verkijken. Provo begon ook met een merkwaardig neerslachtig manifest. Het is zeker waar dat de Vijftigers een paar ramen hebben opengezet en dat ze veel jonge lezers aanstaken met een feestelijk gevoel van nieuwheid, samen met prozaschrijvers als Mulisch. Maar op de meeste ouderen, en ook op die jongeren die in die tijd politiek in de weer waren met de wederopbouw, moeten de jonge dichters en romanschrijvers toch vooral de indruk hebben gemaakt van een landerig stel, waar je als kleinschalig maar hardwerkend wereldverbeteraar weinig inspiratie uit kon putten.

Over de grote politieke strijdvragen van die tijd was de jonge literaire generatie het trouwens onderling hartelijk oneens. Fokkema beschrijft in zijn boekje hoe Kousbroek in het najaar van 1954 zijn stuk Mit brennender Sorge, waarin stelling werd genomen tegen de Duitse herbewapening, de executie van de Rosenbergs en het anti-communisme in het algemeen, vanwege het politieke effect mee wilde laten ondertekenen door een stuk of twintig schrijvers en schilders uit de experimentele hoek. Er kwam niets van terecht. De koude oorlog in de Nederlandse literatuur was inmiddels begonnen en zou twee jaar later tijdens de Hongaarse opstand zijn hoogtepunt bereiken. In het ene kamp verzamelden zich de anti-communisten, een term die in die tijd veel meer dan nu tegelijk aangaf dat men achter Amerika stond. In het andere kamp werden niet alleen de sympathisanten met de Sowjet-Unie samengedreven, maar ook iedereen die door kritiek op Amerika en de Nato ‘Moskou in de kaart speelde’. De scheidslijn liep door alle generaties heen, veroorzaakte breuken in redacties en verenigingen, verwoestte oude vriendschappen en voerde tot steeds groter hoogten van morele verontwaardiging.

Nooit hebben de literaire bladen zo vol gestaan met politiek als in die jaren, en nooit is het contact tussen literatuur en politiek zo onvruchtbaar geweest. Extreme politieke polarisering is al bedenkelijk voor de politiek, maar funest in de literatuur. Die is wezenlijk nonconformistisch, en verliest haar klankbodem als er geen bereidheid meer is te luisteren naar de ongepaste opmerkingen van andersdenkenden. Veel schrijvers zijn waarschijnlijk juist in die tijd de politiek gaan mijden als de pest; de achterblijvers maakten echter zoveel kabaal dat de absenten niet opvielen.

De koude oorlog is afgelopen en heeft weinig sporen achtergelaten, al zullen er hier en daar wel mensen littekens voor het leven aan hebben overgehouden. Het is moeilijk te zeggen wanneer de strijd precies begon te verslappen en wanneer hij definitief was afgelopen. Lang voor Vietnam en de ontluistering van Amerika zat de klad er al in, dat is zeker. Behalve de ontspanning in het internationale politieke klimaat speelde hier ook het doorbrekend besef een rol dat het mogelijk was heel links te wezen en tegelijk hardgrondig anti-communist. Een handvol anarchisten had dat natuurlijk altijd geweten, maar pas de plotselinge populariteit van Provo maakte er weer een algemeen inzicht van. Politiek werd ineens iets dat meer te maken leek te hebben met verbeeldingskracht dan met beslissende leuzen, definitieve standpunten en gesloten gelederen.

Ik schreef al dat er weinig directe gevolgen waren in de literatuur, maar de sfeer van de onderlinge discussie veranderde aanmerkelijk. Het was niet zozeer dat schrijvers van politiek standpunt veranderen, maar dat het fanatisme uit de oude standpunten verdween, en dat de variatie toenam. De afstand tussen Karel van het Reve en Harry Mulisch is niet afgenomen, maar ook tussen hen in wordt nu heel wat afgepraat, en het is zelfs mogelijk voor beiden openlijk waardering uit te spreken zonder door de aanhangers van beiden tegelijk te worden geëxcommuniceerd.

Voor ik aan de situatie van vandaag toekom eerst iets over het verlies van Indonesië. Nu pas, want het volle effect daarvan heeft de literatuur met een merkwaardige vertraging bereikt.

Ook hier ontbreken vrijwel de soldatenverhalen, hoewel er aan die oorlog wel degelijk een talrijk Nederlands leger te pas is gekomen. Ik herinner me een enkel verhaal van Jan Eijkelboom dat indruk op mij maakte, en de literatuurgeschiedenis van Nieuwenhuis herinnert mij nog aan de boeken van Van der Hoogte, een verhaal van A.L. Schneiders en wat eendagsvliegen, van wie Job Sytzen de populairste was. Na de affaire-Hueting aan het eind van de jaren zestig kwam daar nog wat onthullingslectuur over Nederlandse oorlogsmisdaden achteraan, maar die opschudding was heel gauw over. In 1978 verscheen een bundeltje Nieuwguinese soldatenverhalen van Bouke Jagt. Kenmerkend is dat de veruit meest gelezen

[p. 19]

roman over de Indonesische oorlog, De walgvogel van Jan Wolkers, niet alleen bijna dertig jaar na dato verscheen, maar ook uit de tweede hand geschreven was. Wolkers was wel een leeftijdgenoot van de soldaten, maar ook hij was geen soldaat geweest, en zijn kennis van Indonesië beperkte zich tot de zeventiendaagse toeristenreis in 1970 die hij in De kus beschrijft. Het doet een beetje denken aan de Markies van het Reve en zijn gefantaseerde autobiografie.

Zo schamel als de oogst is over de oorlog, zo overstelpend is de nog steeds aanhoudende stroom van meer vreedzame herinneringen, kinderherinneringen vooral. Naast de oudere generatie van Fabricius, Friedericy, Bep Vuyk, Alberts en Breton de Nijs, naast de wat jongeren als Hella Haasse, Margaretha Ferguson, Aya Zikken en F. van den Bosch zijn er verbazend veel nòg jongeren verschenen, van Hans Vervoort en Mischa de Vreede tot Peter Andriesse en een kersverse debutant als Kester Freriks. Typerend, hoewel naar kwaliteit ver boven het gemiddelde uitstekend, is het geval van Jeroen Brouwers: geboren in 1940, nog net een vleugje meegekregen van tempoe doeloe vòòr het kamp, maar in Het verzonkene daarover met grote overtuigingskracht schrijvend als over een verloren paradijs waarna de rest alleen nog maar kon tegenvallen.

Het lijkt of de herinnering aan Negri Panerkomst zoals Kousbroek het noemde eerder nog sterker wordt dan verflauwt in de Nederlandse literatuur, maar de betekenis ervan is ingrijpend veranderd. In de literatuur van voor de oorlog, van Multatuli tot Du Perron, gaf de Indische achtergrond vaak een bredere kijk op maatschappelijke verhoudingen dan bij Hollandse thuisblijvers gebruikelijk was. Een Indischman kon zeer uiteenlopende samenlevingen vergelijken, en dat prikkelde de nieuwsgierigheid naar de manier waarop een samenleving in elkaar zit. Voor de jongste lichting van auteurs met Indische herinneringen is Indië juist iets uiterst persoonlijks geworden, iets dat, zoals bij Brouwers, te maken heeft met de bronnen van de eigen unieke persoonlijkheid. Dat sluit heel goed aan bij het ik-tijdperk, waar, zoals gezegd, de Nederlandse literatuur in hoofdzaak al sinds mensenheugenis in verkeerd.

Het ziet ernaar uit dat Den Uyl weinig reden heeft tot tevredenheid over het Nederlandse schrijversvolk. Nergens een spoor van een beweging, een program, een markante generatie met geëngageerd elan. In plaats daarvan gevarieerd en ordeloos gebabbel en geruzie over van alles en nog wat, maar haast altijd met dat idealistische ondertoontje en dat nuffige afstand bewaren als een politicus te dicht in de buurt komt. Maar voor we ons daarover verontschuldigen bij de toekomstige ministerpresident, mogen we ons wel even afvragen of hij en de politiek in het algemeen er wel zo mee gebaat zouden zijn als het anders was.

Ik denk van niet. In de politiek bereik je inderdaad niets zonder bundeling van krachten om bepaalde doelen te bereiken, maar in de literatuur is eerder het omgekeerde het geval, zelfs als je de literatuur bekijkt vanuit het beperkte gezichtspunt van bruikbaarheid voor de politiek. De kracht van de literatuur ligt nu juist in de vrijwel eindeloze individuele schakeringen waarmee ook de sociale werkelijkheid weerspiegeld wordt. Zo gezien is er voor de Nederlandse politicus die inspiratie zoekt in de Nederlandse literatuur heel wat van zijn gading te vinden, - mits hij zich tijd van lezen gunt natuurlijk, want aan excerpten, krantekoppen en knipselkranten heeft hij hier niets.

In de eerste plaats zijn er de talrijke literaire columnisten, Komrij en Kousbroek en Tamar en de anderen, die hem voor zijn eigen bestwil nauwlettend volgen en hem omlaag halen als hij weer eens de lucht in wordt getrokken door de ballon van zijn taalgebruik. Er zijn verder tal van romans en verhalen, van Campert en Van Kooten tot Siebelink en Geel, waaruit hij veel kan opsteken over de geleidelijke verandering in de manier waarop mensen de werkelijkheid beleven, juist op het moeilijk toegankelijke gebied van de sociale relaties. Er worden doorgaans weinig rechtstreekse politieke eisen in gesteld, - dat wordt elders al genoeg gedaan, - maar er wordt gelegenheid geboden tot oriëntatie op het gevarieerde land achter het met routinewaarheden dichtgeplakte Haagse circuit. Trouwens, ook met de vele dichters en schrijvers die zich met louter onpolitieke zaken bezighouden kan de politicus zijn voordeel doen: voor iedereen is het nuttig ergens te komen waar zijn vakgewichtigheid ophoudt van enig gewicht te zijn.

Geen klagen dus? Ach. Twee dingen. In de eerste plaats is er dat drukkende provinciebesef, dat het ons zowel in de politiek als in de literatuur moeilijk maakt onszelf helemaal serieus te nemen. J.J.A. Mooij wees onlangs in het Hollands Maandblad in ander verband op hetzelfde gebrek aan ernst. Het is moeilijk het juiste midden te bewaren tussen zelfoverschatting en ontmoedigend inzicht in eigen beperkingen, maar gezamenlijk overhellen naar het laatste betekent een schatting die zonder mankeren zichzelf waarmaakt.

En ten slotte zou ik wel willen dat er óók een paar goede romanschrijvers waren met veel nieuwsgierigheid naar de manier waarop een samenleving als de onze tot in de onderdelen precies functioneert, en die daarover schreven met dezelfde heldere en gedreven zorgvuldigheid die nu gereserveerd blijft voor de exploratie van de persoonlijkheid en de persoonlijke relaties. Zulke boeken zouden voor iedereen fascinerend zijn om te lezen. Als zo'n lezer bovendien politicus was, zou hij er bovendien de meest directe inspiratie in kunnen vinden voor een gevoeliger en fantasierijker uitoefening van zijn eigen stiel. Misschien wordt hij daar dan zelfs zo bijzonder in dat iemand nog eens een roman over hem schrijft.