Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 3]

[Nummer 77]

Politiek geïnspireerde kunst in Nederland na 1945
Een inleiding
Hans Onno van den Berg

Het is allemaal begonnen met dè oorlog. Dè oorlog, dat is de tweede wereldoorlog. Omdat het verschil tussen 1980 en 1945 deelbaar is door vijf is die oorlog er opeens weer even. Mensen bedenken plannen ter viering en herdenking, er worden komitees gevormd en de overheid kreëert potten met geld om die plannen uit te kunnen voeren.

Deze bundel opstellen over politiek geïnspireerde kunst is het resultaat van een dergelijk plan. Enkele op kunstzinnig gebied aktieve organisaties (waaronder de Federatie van Kunstenaarsverenigingen die het tot stand komen van deze uitgave mede heeft mogelijk gemaakt) namen eind vorig jaar het initiatief tot het inrichten van een tentoonstelling over dit onderwerp. Toen de plannen gereed waren bleken de potten met geld leeg. Eén van de onderdelen van het plan was het (doen) uitgeven van een bundel opstellen, waarin ter zake kundige auteurs een overzicht zouden geven van kunst van Nederlandse makelij die zich op de een of andere manier door politieke gebeurtenissen heeft laten inspireren. De tentoonstelling is niet doorgegaan maar gelukkig zag de redaktie van BZZLLETIN mogelijkheden en aanleiding de inmiddels geschreven artikelen op te nemen in haar uitgave.

Het onderwerp ‘Politiek-geïnspireerde kunst in Nederland na 1945’ is breed. Grote en Brede onderwerpen zijn mooi als het leven zelf maar net zo onoverzichtelijk. Om die onoverzichtelijkheid enigszins in te perken heb ik alle auteurs een ‘richtsnoer’ gestuurd waarin een eerste ordening van het onderwerp was aangebracht. Die ordening bestond uit een aantal vragen en opmerkingen:

1. Hoe komt het dat sommige politieke gebeurtenissen hun sporen in de kunst wel nalaten en andere niet? Of: waarom wel in de ene kunsttak en niet in de andere? Een voorbeeld is de tweede wereldoorlog. Deze heeft in de literatuur aanleiding gegeven tot een hausse aan (dag)boeken en romans en essays. Ook in de beeldende kunst speelt de oorlog een duidelijke rol (Constant, van Meurs en Armando), maar in de muziek, en in het bijzonder in de zogenaamde ‘lichte’ muziek, wordt er niet of nauwelijks naar de oorlog verwezen. Is de ene kunsttak misschien politiek/maatschappelijk gevoeliger dan de andere, ofwel is de ene politieke gebeurtenis inspirerender dan de andere?

2. Bij een eerste beschouwing van het onderwerp valt op dat er duidelijke verschillen bestaan in het niveau van abstraktie waarop politieke gebeurtenissen in de kunst een rol kunnen spelen. Het meest direkt is kunst die een bepaald politiek feit meedeelt, er de aandacht op wil vestigen, met in veel gevallen niet veel meer boodschap dan: ‘Kijk en luister, dit is belangrijk’. Dit niveau van direktheid vinden we vooral in de fotografie en de film maar is ook in andere kunstvormen niet afwezig.

Een tweede niveau is dat waarop de kunstenaar een uitdrukkelijke mededeling over het politieke feit wil doen. Dit niveau vinden we vooral terug in de affiches, de cartoons, de protestliederen, het vormingstoneel, pamfletten en het cabaret. De kijker-luisteraar wordt opgeroepen tot verontwaardiging en zo mogelijk tot aktie en protest, ofwel tot het storten van geld.

Een derde niveau is dat waarop de kunstenaar zich weliswaar door politieke gebeurtenissen laat inspireren, maar deze niet direkt in het kunstwerk zijn terug te vinden. Hier wordt de politiek opgetild tot een algemeen niveau van menselijk denken en handelen. Om twee voorbeelden te noemen: Canto General van Peter Schat en de Vrijheidsschreeuw van Karel Appel zijn zonder enige twijfel politiek geïnspireerd, maar deze inspiratie is zonder bijschrift of toelichting aan de luisteraar-kijker niet duidelijk te maken.

Het vierde niveau van abstraktie is dat waarop politieke gebeurtenissen van invloed zijn op het ontstaan van verschillende scholen en richtingen in de kunsten. Zo kan het vernieuwingsstreven van de oorlogsgeneratie van Cobra niet worden begrepen zonder inzicht in de ethische drijfveren van deze generatie. De gedrevenheid van de Cobra-beweging kan vergeleken worden met die van de Dada-beweging van vlak na de eerste wereldoorlog en met de dubbele bezetenheid waarmee de vernieuwende generatie van de jaren zestig zich manifesteerde: opgevoed in de angsten van hun ouders die zelf één of twee oorlogen hadden meegemaakt maar zonder de zelfbeleefde vreugde van een bevrijding en opgroeiend onder de dreiging van een ‘eigen’ oorlog: Vietnam.

Op dit abstraktieniveau moet ook de opvallende opkomst van politiek geïnspireerde kunstrichtingen als Kunstzinnige Vorming (doel: bewustmaken en ‘grootgroeien’) en het vormingstoneel (doel: ‘grootgroeien’ en bewustmaking) worden behandeld, evenals de tekstvernieuwing van mensen als J.F. Vogelaar, de poging van Louis Andriessen om de ‘kloof tussen uitvoerend en scheppend musikus te dichten’, het mede door hem opgerichte ensemble ‘de Volharding’ waarmee de gewone man in zijn eigen klank-idioom tegemoet wordt getreden en de aanval van Harry Mulisch op de ‘Ironie van de Ironie’ van Van het Reve, zoals deze toen nog heette.

Het hoogste niveau van abstraktie wordt bereikt in het verband tussen ethiek en esthetiek in algemene zin. Politiek, immers, is niet anders dan de maatschappelijke organisatie van de ethiek, terwijl Kunst de maatschappelijke organisatie van de esthetiek genoemd kan worden. Zo kan het onder-

[p. 4]

werp Politiek geïnspireerde kunst worden gezien als een variant op het vraagstuk van het verband tussen ethiek en esthetiek.

De bedoeling van dit richtsnoer was de auteurs een kapstok te geven die ervoor zou zorgen dat, wat de vorm en de kleur van de te leveren jassen ook zou zijn, deze in ieder geval naast elkaar zouden komen te hangen.

Dat is gebeurd.

Frank Gribling, medewerker aan het Kunsthistorisch Instituut te Amsterdam, gaat in het bijzonder in op de vrijheid die kunstenaars - reeds in de twintiger jaren - voor zichzelf gaan opeisen, waardoor zij steeds meer de natuurlijke vijanden van autoritaire systemen worden. Tegelijk echter verhindert het universele en eeuwig geldende kunstbegrip dat de meeste kunstenaars er op na houden dat zij ook werkelijk gevaarlijk worden voor dergelijke regiems.

Willem van Beusekom, radioprogrammamaker bij de VARA, schrijft over de ‘Lichte Muziek’ en hij geeft in zijn stuk een nauwkeurig overzicht van de manieren waarop politieke gebeurtenissen komponisten en uitvoerend musici in de lichte muziek hebben beïnvloed, of veel vaker, zo blijkt, níet hebben beïnvloed, want veel politiek is aan onze amusements-industrie voorbij gegaan. De laatste jaren lijkt zich een stroming af te tekenen van puur Nederlandse makelij, die zich weer wat direkter met politiek bezig houdt zoals mag blijken uit de gezongen tekst: ‘Flikker van Agt het raam uit’.

‘Extreme politieke polarisering is al bedenkelijk voor de politiek, maar funest in de literatuur’, schrijft Aad Nuis. Hij neemt in zijn artikel de literatuur van na de oorlog voor zijn rekening en volgens hem zou die polarisering tijdens de koude oorlog er wel eens de oorzaak van kunnen zijn dat zo weinig literatoren zich toen met politiek hebben beziggehouden. ‘De kracht van de literatuur ligt nu juist in de vrijwel eindeloze individuele schakeringen waarmee de sociale werkelijkheid wordt weerspiegeld’, schrijft hij, en dat maakt de literatuur ongeschikt als voertuig voor gesloten ideologieën. Diezelfde geschakeerdheid maakt haar daarentegen uiterst geschikt als leerboek voor politici die door het lezen van sociaal geïnspireerde literatuur aanzienlijk aan nuancering zouden kunnen winnen. Hij betreurt dan ook dat die literatuur zo schaars aanwezig is.

Jan van der Veen is buitengewoon hoogleraar in de muziekgeschiedenis aan de Rijks Universiteit te Leiden. Hij gaat in zijn stuk uitvoerig in op de vraag in hoeverre muziek in staat is het politiek denken en handelen van haar toehoorders te beïnvloeden, een gedachte die bij veel politiek geïnspireerde komponisten in Nederland lange tijd heeft bestaan (bestaat?). Hij is daardoor - hoe kan het anders - vooral in diskussie met mensen als Konrad Boehmer en Louis Andriessen.

B.J. Bertina, sinds kort gepensioneerd als filmkritikus bij de Volkskrant zet zich in zijn stuk sterk af tegen het overheersende ‘amusements’-klimaat in de filmindustrie in Nederland. Dit klimaat zorgt ervoor dat duidelijk politiek geladen onderwerpen als de bezetting (De Overval) en de tweede wereldoorlog (Soldaat van Oranje) volledig worden ontkracht om geschikt te worden gemaakt voor konsumptie door een massapubliek, althans zo denken de producenten dat noodzakelijk is. Filmers zelf willen nog wel eens anders, al kun je niet zeggen, aldus Bertina, dat filmers in Nederland worden opgeleid om ‘mensen aan het denken te zetten’.

Jan Kassies, die het Instituut voor Theater Onderzoek in Amsterdam beheert, heeft zich - na overleg - niet aan het richtsnoer gehouden omdat een opstel over politiek geladen toneelschrijfkunst in ons land nauwelijks meer dan een halve bladzijde zou beslaan. Hij geeft daarom enkele voorbeelden uit het buitenland en het verleden, behandelt in meer bespiegelende zin het mogelijke verband tussen kunst en politiek en eindigt zijn bijdrage met het uitspreken van de hoop dat het er in Nederland - misschien wel vanuit het vormingstoneel - ooit nog eens van zal komen.

Veel van de in het richtsnoer genoemde vragen en opmerkingen komen aan de orde. Alle bijdragen zijn rijk voorzien van namen van kunstenaars en stukken die in het kader van dit onderwerp van betekenis zijn (geweest) en leverden mij bij lezing opspringende herinneringen van ooit waargenomen maar in een vergeethoek terecht gekomen kunstwerken.

Oorlog: de diktatuur van de ethiek

In bijna alle stukken wordt verwezen naar de twee momenten in de afgelopen 25 jaar dat kunstenaars werkelijk dachten met hun kunst de wereld te kunnen verbeteren: de vijftigers (Cobra) en de generatie van de jaren zestig. De één (Van der Veen) gelooft niet dat er van die pretentie veel overeind kan blijven, de ander (Gribling) gelooft daarentegen wel degelijk in een specifieke taak van de kunstenaar, maar geen der auteurs gaat in op de vraag hoe het komt dat twee generaties kunstenaars zo heftig in een eigen politieke taak hebben geloofd en dat daar nu zo bitter weinig van over lijkt te zijn. ‘Wij hogepriesters van de realiteit’, schreef Sybren Polet niet zonder eigendunk en maakte deel uit van een generatie kunstenaars die zich profeet achtte voor een nieuwe wereld en een nieuwe esthetiek. J.F. Vogelaar ontwierp een nieuwe taal, grafici waren op zoek naar een anti-autoritaire lay-out, komponisten verdedigden de twaalftoonstechniek door te wijzen op de immanente demokratie die er aan een toonstelsel van halve noten ten grondslag ligt, rood als de strijdbare kleur bij uitstek: je hoort er weinig meer van. Alleen op sociale akademies lopen nog mensen rond die denken met kunst hun medemensen tot bewustwording van zichzelf en hun maatschappelijk-politieke omgeving te kunnen brengen. Overigens lijken het relikten uit een voorbije tijd. Kunstenaars maken weer gewoon mooie dingen.

Zelf denk ik niet dat er enig logisch verband bestaat tussen ethiek en esthetiek. Kunstenaars, het zijn beulen, drankzuchtigen, syfilus-lijders, huisvaders, slovers en ze maken mooie of lelijke dingen, wie zal het zeggen. Ik word om die reden dan ook steeds meer tegenstander van het lezen van interviews met door mij gewaardeerde kunstenaars. Dat verwart maar. Opeens moet ik mij een oordeel vormen over zijn of haar gedragingen en meningen. Een prachtige bloem wordt mij onder de neus geduwd. Wat moet ik, als hij blijkt te stinken? Ook geloof ik niet dat esthetische voorkeuren iets zeggen over de vraag wie vriend of vijand is. Wie zich in zijn vrije tijd verheugt in klassieke beeldhouwkunst, de negentiende eeuwse romantische schilderkunst, zich een gepassioneerd liefhebber van de liederen van Hugo Wolff en de symfonieën van Beethoven weet en verder op wat minder hoogstaand niveau houdt van berglandschappen, Greta Garbo, grote lege ruimten, honden, slagroomtaart, bloemen en mooie vrouwen en tenslotte overtuigd vegetariër is, bevindt zich in het gezelschap van niemand minder dan Hitler.

Een sluitend verband tussen ethiek en esthetiek zou de Binnenlandse Veiligheidsdienst in staat stellen Nederland te zuiveren van zijn politiek onguurste elementen door een inval in enkele galeries.

[p. 5]

Daar staat echter tegenover dat in het dagelijks leven muzikale, literaire, beeldende kunst- en filmvoorkeuren in staat zijn mensen van een vrij nauwkeurig omschreven slag bijeen te brengen.

De volgorde moet worden omgedraaid: mensen van een bepaald slag eigenen zich bepaalde kunstuitingen toe en proberen anderen van het genot daarvan buiten te sluiten. Rockers en Soul-kikkers leveren een absolute scheiding tussen blank en zwart. Punk trekt een geheel ander publiek dan de hard rock en bij Neerlands Hoop hangen (hingen) er andere jassen in de garderobe dan bij Wim Kan.

‘Toon mij uw boeken en ik zeg U wie U bent’. Liefhebbers van de ‘akademisten’ (zoals de huidige schrijversgroep rond de Revisor wordt genoemd) zullen tevens dwepen met Proust, niet tot het gemakkelijk toegankelijk slag mensen behoren, vrij ruim in hun tijd zitten, een sterke voorkeur hebben voor de gedetailleerde waarneming, politiek niet diepgaand geïnteresseerd zijn, sterker, zelfs een lichte afkeer vertonen van visies op langere termijn en breder terrein, zoals poezen bevreesd zijn voor water, zonder het te laten merken maar met die hooghartige afweer van een blasé déjà vue, als verhulling van een diepe angst.

Het heeft er alle schijn van dat er weliswaar geen immanent verband bestaat tussen esthetiek en ethiek, tussen wetten van de vormgeving en regels van moraal, maar dat wij door keuze in onze esthetische voorkeuren een dergelijk verband zelf kreëren. Honden plassen en ruiken wat in het rond en bepalen zo de grens tussen vriend en vijand, wij bespreken de voorstelling van de vorige avond of het laatst gelezen boek. Esthetiek verhoudt zich tot ethiek als de vlag tot het vaderland: kleuren kunnen tot symbool worden doordat wij dat onderling zo afspreken. ‘Worteltje boven’ zeiden de Nederlanders tegen elkaar tijdens de oorlog en voelden zich een goed vaderlander. Want wie door het uitspreken van die woorden door de vijand herkend werd als Oranjeklant liep het risico te worden doodgeschoten. Nu schiet de gemiddelde luisteraar in de lach.

Met dit laatste voorbeeld is meteen duidelijk wat volgens mij de oorzaak is van het feit dat kunstenaars nog geen tien jaar geleden wèl dachten dat de wereld met kunst te verbeteren zou zijn: dat komt door de oorlog. In een oorlog worden alle menselijke waarden onderworpen aan de vraag of daarmee de oorlog kan worden gewonnen. In tijden van oorlog maakt de politiek zich meester van kunst en wetenschap en vestigt de ethiek een diktatuur over logika en esthetiek. Terecht. Want alles moet in dienst van het winnen van de oorlog staan. Een NSB'er heette na de oorlog ‘fout’ te zijn geweest, als betrof het een rekensom in plaats van een ethisch-politieke overtuiging.

Als de oorlog is afgelopen is niet meteen een eind gemaakt aan die diktatuur van de ethiek. Het kan nog lang duren voordat een samenleving zich het onderscheid tussen mooi, juist en rechtvaardig weer kan permitteren. De diktatuur van de ethiek over vorm en methode is in tijden van oorlog zinvol omdat het mensen in staat stelt vriend en vijand op grote afstand te kunnen onderscheiden.

‘Entarted’ heette de kunst die Hitler lelijk vond en hij verbood de werken en vermoordde de kunstenaars. Het duurt jaren voordat iemand zich kan veroorloven het esthetisch oordeel van Hitler te delen zonder er onmiddelijk van verdacht te worden dat ook hij bereid zal zijn de makers ervan te doden en op te sluiten.

Vermoedelijk duurt het onvermogen tot scheiding van ethiek en esthetiek voort tot het moment dat de mededeling: ‘In de oorlog...’ bij de luisteraar de vraag oproept: ‘Welke oorlog?’