Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 37]

Poëzie laat niets gebeuren
Rutger Kopland

‘Poetry makes nothing happens’, zegt Auden. Poëzie beschrijft geen gebeurtenissen, bewegingen, veranderingen, zij beschrijft wat niet verandert, beweegt, gebeurt, d.w.z. het scenario. Zij portretteert geen ‘werkelijkheid’, zij laat zien dat er geen ‘werkelijkheid’ is, dat er alleen maar gezichtspunten zijn. Het zou een misverstand zijn te denken dat poëzie daarom individualistisch en subjectief zou zijn. Dat is een conclusie die berust op de onuitgesproken veronderstelling dat de werkelijkheid buiten ons om objectief is, een onjuiste veronderstelling. Objectiviteit is een begrip dat uitsluitend op mensen van toepassing is. We kennen de werkelijkheid uitsluitend via onze gezichtspunten en hoe meer wij onze gezichtspunten met anderen kunnen delen, hoe objectiever wij ons ten opzichte van de werkelijkheid kunnen opstellen.

Ook poëzie is een objectiverende beschrijving van de werkelijkheid. Zij beschrijft geen toevallige, éénmalige gebeurtenissen, maar verschaft gezichtspunten van waaruit die gebeurtenissen worden bekeken. Zij is dus niet individueel, maar algemeen, niet subjectief, maar objectief. De conclusie dat poëzie daarom dor, onpersoonlijk, ‘gewoon’ zou zijn, berust eveneens op een misvatting. Helaas worden veel gedichten vanuit dit misverstand gemaakt. Het is in de poëzie helaas gewoon, dat de dichter zijn eigen visie niet voor een persoonlijke, maar voor de enige mogelijke verslijt. Poëzie die van deze laatste veronderstelling uitgaat is met recht dor, onpersoonlijk en zeer vervelend.

Het boek Verplaatste Tafels van K. Schippers (Barbarberboek, 1969) ontleent zijn kracht voor mij aan de intelligentie en de humor waarmee de essentie van wat ik tot nu toe heb beweerd, wordt verbeeld. Neem bv. de volgende tekst uit ‘Een nacht in Casablanca’:

De werkelijkheid niet intensiveren, maar verijlen, wegmaken.

De anekdotische situatie, een nacht in Casablanca, zou voor vele dichters een uitnodiging zijn voor de beschrijving van een buitengewone, unieke, prachtgebeurtenis. Schippers echter neemt de uitnodiging niet aan, maar hij laat een advies volgen, een kookboekrecept haast: in dit soort gevallen dient de dichter niets te beschrijven. De lezer moet aan zijn lot worden overgelaten, aan zijn eigen gezichtspunt, hij ziet maar, de dichter zal zijn persoonlijke werkelijkheid daar niet tussen schuiven. De lezer zou het eens voor ‘de werkelijkheid’ kunnen gaan aanzien.

Want wat is de werkelijkheid? Voor de schrijver en de lezer in eerste instantie alleen dat wat opgeschreven is, tekst. De tekst verwijst naar de werkelijkheid van alle dag, maar deze wordt uitsluitend en alleen opgeroepen via die tekst. Welke werkelijkheid wordt opgeroepen, wordt niet alleen door de schrijver van de tekst bepaald, maar ook door de lezer, die immers zijn eigen persoonlijke associaties, gevoeligheden en ongevoeligheden, heldere visies en blinde vlekken heeft. Het heeft geen zin om deze via een tekst opgeroepen werkelijkheid af te doen met de kwalifikatie schijn-werkelijkheid. Immers, alles wat wij als werkelijk om ons heen ervaren is op die manier als schijn te bestempelen. We selecteren, maar we weten niet waaruit. We kennen alleen onze selectie en waarom zou deze onwerkelijker zijn dan datgene wat we niet ervaren. Ook een tekst biedt ons een selectie, een geïsoleerd segment uit alles wat wij als werkelijkheid kunnen ervaren. Wat een tekst ons laat zien, lezers zowel als schrijvers, is de onvrijheid in onze selectie.

Schippers presenteert ons erg ‘gewone’ teksten. Zijn teksten maken dezelfde indruk van gewoonheid als de teksten die b.v. taal-analytici als voorbeelden gebruiken in wetenschappelijke verhandelingen over grammaticale categorieën. Ook Schippers presenteert voorbeelden van gewone teksten. Hij demonstreert geen werkelijkheid, hij demonstreert de demonstratie van werkelijkheid, de toevallige inhoud van het gedemonstreerde is van geen belang. De toon van zijn teksten is die van de man die die teksten niet gemaakt heeft, maar ze gevonden heeft en er zich over verbaast. Hij pakt er een voorbeeld uit, niet om wat die tekst beschrijft, maar om te laten zien welk gezichtspunt hij vertegenwoordigt. Zijn toon is: ‘neem bv. een tekst als: Een doos op tafel’. Gewoner kan het niet zou je zeggen, maar de selectie en de isolatie op een grote witte bladzijde geeft tevens het karakter van ‘ongewoonheid’, van nadrukkelijkheid. Hoezeer zo'n tekst ook de indruk maakt van toevallig en verwisselbaar te zijn, zijn isolement haalt hem tevens uit de sfeer van toeval en legt hem zo vast, dat hij niet verwisselbaar wordt. Laat ik het hele gedicht, of de hele tekst, nu citeren:

karton en hout

Een doos op tafel
Tafel waarop doos
Een doos op de tafel
Doos op tafel
Tafel met doos

[p. 38]

Door geringe veranderingen in de eerste tekstregel, door deze te verwisselen met teksten van ogenschijnlijk dezelfde inhoud, blijkt het niet toevallige, het onverwisselbare van de eerste tekstregel: een doos staat, door op vijf verschillende manieren te zeggen dat hij op een tafel staat, nu ‘in vijf verschillende standen op tafel’. Beter gezegd m.i.: iedere regel laat een selektie, een keuze zien, een optiek. Met iedere zin die wij neerschrijven maken wij werkelijkheid.

Er is een droom, de droom van de wetenschappelijke onderzoeker, de droom van de journalist, de droom van de dichter, de droom van de buurvrouw, dat wij mensen ons buiten de werkelijkheid zouden kunnen bevinden, er niet in opgenomen zouden kunnen zijn, er niet door bepaald, gericht en geconditioneerd. Er is een droom dat wij over een autonome kern zouden beschikken, die ons in staat zou stellen ‘alleen maar te kijken, te observeren’, alleen maar de naakte feiten te registreren. Het is de droom van een superieur gezichtspunt, van waaruit alles duidelijk is. Schippers, zowel als de wetenschappelijke onderzoeker weten en laten zien dat, hoe kaal, mat, kleurloos onze beschrijving van de werkelijkheid ook is, hoe verdekt wij ons ook opstellen, dat wij altijd bezig zijn met selecteren en isoleren, dat wij alleen antwoorden krijgen op vragen die wij stellen en niet op de vragen die wij niet stellen, dat wij altijd onherroepelijk afgestemd zijn op onze omgeving en dat wij als observator deel uit maken van de situatie waarin wij observeren. Wat Schippers obsedeert, is de vraag hoever je jezelf kunt elimineren uit de beschrijving. In de wetenschap tracht men dit te doen door bv. zo nauwkeurig mogelijk aan te geven wat bestudeerd wordt en met welke instrumenten. Schippers:

K. Schippers en Erica Stigter (1980).
Foto: Anthony Akerman.

Daar Links

Bausch & Lomb

Geef mij die verrekijker eens.
(Draait. Stelt scherper).

Ja, ik zie het.

In de wetenschap zegt men niet: dit is zo, dit is de werkelijkheid, maar: als ik zo en zo kijk dan zie ik hetzelfde als een ander die precies zo kijkt. Dit duidelijk definiëren van wat, de middelen waarmee en de omstandigheden waarin geobserveerd wordt, treffen we ook aan bij Schippers. Boven iedere tekst staan aanwijzingen: karton en hout, alsof hij wil zeggen: hier heb ik het over, over deze tastbare, herhaalbare zaken; of Bausch & Lomb: dit is het soort kijker waardoor ik gekeken heb. De al genoemde tekst uit Een nacht in Casablanca sluit hierbij aan. Wie zijn eigen inbreng uit de observatie weghaalt, doet ‘de werkelijkheid’ verijlen en maakt haar weg, want die bestaat alleen bij de gratie van de observator en registrator.

Er is een droom van autonomie heb ik al gezegd. Ik denk dat die droom te maken heeft met een toestand waarin wij nog zo weinig door de dingen waren aangeraakt, nog zo weinig op onze omgeving afgestemd, dat alles nieuw was, alles onverwacht, onvoorspelbaar en toevallig. Een toestand in onze jeugd, een toestand van verwondering: wat wij zagen en ervoeren was nog niet glad gemaakt en van te voren ingekapseld in interpretaties, alles was nog ruw, onaf, onbegrijpelijk en onvanzelfsprekend. Alles moest nog verteld worden, van iedere stap moest worden geleerd. Later heeft alles zijn vaste plaats gekregen in onze ervaring; wij verbazen ons nog over weinig, het meeste is afgerond en spreekt vanzelf. Men denkt: de dingen zijn nu eenmaal zoals ze zijn, omdat men is opgenomen in het systeem van interpretaties. Dit laatste is een levensbelang. Immers, men kan niet jong, onervaren en

[p. 39]

volstrekt afhankelijk blijven: de wereld en wij zelf moeten tot op grote hoogte voorspelbaar en vanzelfsprekend worden. Maar er blijft een marge van vrijheid. Wij kunnen blijven inzien dat de mens niet alleen afhankelijk is van zijn omgeving en van zijn aanpassing daaraan, maar dat hij tevens deze omgeving zelf maakt.

Verplaatste Tafels van Schippers heeft hier m.i. mee te maken. Het verband met de wetenschap werd al aangegeven. Ook in de wetenschap zijn nieuwe inzichten de produkten van de verwondering. Deze verwondering, verwant aan de onbevangenheid van de kinderlijke observatie is ook bij Schippers telkens terug te vinden. Bv. in Auto's, Bezoekers, Munten: pagina's waarop de eindeloze rijen geduldige streepjes staan, die we in onze jeugd zetten ter registratie van de verschijnselen om ons heen. Ook in de wetenschap wordt overigens veel geteld en geturfd, voor de buitenstaander vaak de stompzinnigste, de meest vanzelfsprekende en inhoudsloze verschijnselen. Zowel kind, wetenschapsman als kunstenaar, scheppen een orde waar die niet was, zijn op zoek naar wat niet veranderlijk is, naar het scenario, naar wat niet werkelijk is, naar het gezichtspunt.

Tenslotte nog een motief, dat binnen dit kader valt, het motief van de clown. Ook de clown is iemand, voor wie niets vanzelf spreekt en alles nieuw is: Hij tuint overal in, loopt tegen dichte deuren, kent de wetten van de zwaartekracht niet, enz. Schippers publiceert enkele brieven die hij van de filmkomiek Stan Laurel ontving. In de inleiding tot deze brieven schrijft hij onder andere:

In Sons of the desert of Me and my pal (en de meeste andere) heeft hij geen geheugen, zodat het openen van een deur en het opzetten van een hoed steeds opnieuw een proefondervindelijke gebeurtenis is.

Schippers past zelf dikwijls dit procedé toe. Het met ijzeren consequentie en diepe ernst zorgvuldig bestuderen van en zich verbazen over wat ‘bekend’ is, veroorzaakt bij mij dezelfde mengeling van weemoed en hilariteit als het gedrag van de clown, die klaar gaat staan om een taart in het gezicht geworpen te krijgen, of verbaasd naar de grond kijkt als hij een ei heeft laten vallen. De clown heeft geen geheugen, geen ervaring, en daarmee alleen maar werkelijkheid, geen scenario.

Schippers zegt: zeker, dobbelstenen spelen een belangrijke rol. Maar U weet toch, dat ook het toeval onverwisselbaar persoonlijk is? Niemand anders dan U fluit om tien over negen 's morgens in de Frans van Mierisstraat ‘Two sleepy people’.

Maar ook al zegt Schippers dat het originele lijkt te schuilen in het toevallige, onverwisselbaar persoonlijke, hij weet tegelijkertijd dat het toeval niet bestaat. Als we iets opschrijven, maken we iets, als we iets fluiten dan doen we dat, niet omdat er ergens dobbelstenen hebben beslist. Maar hij lijkt zichzelf voortdurend ‘terug naar af’ te roepen, zichzelf recepten voorschrijvend hoe hij de dingen om hem heen intact kan laten, hoe hij helder kan blijven, en schone handen kan houden. Zijn teksten nemen de vorm en de toon aan van voorschriften van de cleanste experimenten die er zijn: die waarin de onderzoeker werkelijk niet meer ingrijpt, maar zijn ingreep ongedaan maakt. Sorry dat ik U dingen heb laten zien, het was de bedoeling niet, het was de bedoeling om U te laten zien dat U niets zag, dat U alleen maar zag dat U zag.

voor Jan Henderikse

knipsels, objecten en conversatie

Het isolement weer opheffen.
De geselecteerde tekst weer in zijn
oorspronkelijke samenhang voegen.
Het bericht weer in een krant laten opnemen.
Het gewoon naar de redactie sturen met een
briefje, waarin de zaak wordt uitgelegd.
De genoteerde conversatie-fragmenten weer
laten zeggen, zo mogelijk door dezelfde
persoon op dezelfde plaats, zelfde tijd.
En ook de andere zelfstandig gemaakte taal-
fragmenten weer transporteren naar het pa-
pier of de mond, waar ze vandaan kwamen.
Zo ook de object-kunst opheffen.
Assenblages slopen, zo nodig objecten repa-
reren en ze hun oorspronkelijke niet-kunst-
functie teruggeven.
Discipline.
Afgelopen, niets meer bij maken.

Ik zou deze bespreking graag samenvatten, maar Schippers heeft het zelf al gedaan, toen hij als ondertitel van zijn boek opschreef: reportage, research, vaudeville. U had het misschien al begrepen, maar ik wil toch graag nog expliciet zeggen dat ik Verplaatste Tafels een buitengewoon fascinerend boek vind. Die verbazing om wat wij gewoon vinden, die is zeldzaam.