Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 91]

Een geweer in de aanslag
De Tamarkolommen van Renate Rubinstein
Daan Cartens

Na het verschijnen van Niets te verliezen en toch bang (1978) en Hedendaags feminisme (1979) trok de bundel Tamarcolumns uit de late jaren zeventig van Renate Rubinstein, op enkele uitzonderingen na, minder aandacht dan gebruikelijk. Dat lijkt me onterecht. In die laatste bundel, Ieder woelt hier om verandering staan een paar kleine fragmenten, die zo onnadrukkelijk zijn, dat je in eerste instantie geneigd bent ze snel door te lezen, als een soort intermezzo, voordat een nieuw probleem wordt aangesneden of een mening geventileerd. Toch ligt de kern van Renate Rubinsteins authentieke kracht in die kleine stukjes besloten. Amsterdams licht (p. 122) is er een goed voorbeeld van:

Wat ik misschien het mooiste van alles vind. Mijn hele leven heb ik het gezien, want ik woon in Amsterdam en alle hoogtepunten van mijn leven lagen in Amsterdam. Zelf lag ik ook en keek naar het plafond. De zon scheen en onveranderlijk weerspiegelde het water van een gracht of kanaal dan glippend, vloeibaar licht op een balk. (...) Bevend, vloeibaar licht, nooit stilstaand, nooit scherp afbakenend, ook de schaduw van de planten was sidderend en doorschijnend - sereen en verbijsterd lag ik het aan te kijken.

Waarom is dit fragment nu zo typerend? Heel vaak beginnen de columns met een zin, waaruit het persoonlijke, ongeacht het onderwerp dadelijk blijkt. Soms is het een stelling of een vraag, meestal ligt er verbazing of verwondering aan ten grondslag. Iedereen beweert dat nu wel, maar is dat wel zo?, ik geloof er niets van en dan volgt een voorbeeld waaruit het tegendeel blijkt. Maar in een enkel geval en ook in Amsterdams licht wijkt de verbazing niet. Het zijn korte flarden van geluk, die ook in de vorige verzamelbundels voorkwamen, meestal in de natuur beleefd. De kortstondigheid is er in besloten. Het kán zo zijn, maar het duurt even, de realiteit is anders. In Tamarkolommen eindigt Bovenop het korenveld zo: ‘En koester de trein die bij schuine lichtval om tien voor zes, aan de andere kant van het korenveld uit het linkse bos kwam. En die nu al weer aan het verbleken is en een verhaal wordt dat ik mijzelf vertel’ (p. 65). Constant is ook de precisie, of het nu om de natuur gaat, of het licht, het verkeer of de televisie, de woorden zijn afgewogen en laten geen klanken toe die detoneren in het geheel. Er zijn maar weinig schrijvers en zeker columnisten die zo constant zijn in hun manier van schrijven. Het voordeel dat daaruit voorkomt is vertrouwdheid en herkenning. Het is geen kennismaking voor de lezer, maar de voortzetting van iets voorafgaands, een onderbroken gesprek. Niet voor niets is er in zoveel kritieken op gewezen dat de stijl van Renate Rubinstein aan het levendige en beweeglijke van de conversatie doet denken, meer dan aan een star of strak betoog. Wie echter babbelzucht verwacht komt bedrogen uit, niet alleen de onderwerpen geven er geen aanleiding toe, ook de toon heeft vaak de bezwerende kracht van eigen gelijk, zodat de lezer pas ná het stuk ontdekt dat hij het er eigenlijk niet mee eens is en niet al tijdens het lezen. Misschien is de oorzaak hiervan dat veel columns vragend beginnen. De columnist overweegt een antwoord; is het dan niet beleefder en passender om dat antwoord af te wachten, dan meteen interrumperend in de rede te vallen? Veel van de talloze reacties op wat Renate Rubinstein schrijft (of soms zegt) bevatten niet het relativerende van vragen. Vooral de feministische kritiek op Hedendaags feminisme werd gekenmerkt door de bitse ernst van een monoloog, van gelijk. Dat maakt een verweer soms wel erg gemakkelijk, waarna de tegenpartij alleen maar woede kan ventileren om zoveel onbegrip, of zelfs verraad. In Hedendaags feminisme citeert Renate Rubinstein een brief van Joke Smit: ‘Renate, hoe wil jij de geschiedenis in? Als iemand die modes heeft ontmaskerd en in de privésektor iets verbodens zichtbaar heeft gemaakt, maar waar het echt belangrijk was in het verkeerde kamp heeft gezeten?’. Een antwoord op die maatschappelijke wijziging, emancipatie en feminisme heeft ook Rubinstein niet:

De positie van de vrouw is dat zij niet meer zo precies weet wat er van haar verwacht wordt. Vroeger stond de norm in elk geval vast. (...) En nu is dat veranderd. De oude norm is niet verdwenen - zo eenvoudig zijn die dingen niet - hij leeft nog steeds op de achtergrond van het huwelijkspatroon en veroorzaakt daar veel onheil

(Ieder woelt, p. 153).

Hoewel het onderwerp, feminisme, pas opduikt in de jaren zeventig, past het wel in de thematische lijn die door het hele werk van Renate Rubinstein loopt: gesimplificeerd gezegd: individu versus collectief of eigen geweten en mening versus collectief geweten en gewetensdrang. Zolang feminisme onbelemmerde en onbeperkte ontplooiing betekent van een sexe, die misschien tezeer gewend en vertrouwd is geraakt aan het masculiene gareel, kan Rubinstein er zich in vinden:

Er zit een kant aan het feminisme die ik erg leuk vind: de beetje malle kant. Vrouwen die zich nergens iets van aantrekken en buitenissige levens leiden. Dat is wel degelijk een aspect van de hedendaagse nadruk op het leven van de vrouw en ook al wordt het een beetje bedorven door collectivisering, het betekent meer vrijheid van keus

[p. 92]

(Hedendaags Feminisme, p. 75). Dat betekent eigenheid, authenticiteit boven vereniging en bundeling van krachten met het oog op de toekomst die door de invulbaarheid verlokkend werkt voor elke stroming met een verwachting, dus voor zowel socialisme, als feminisme. Het maakte de discussie over China, na het verschijnen van het Klein Chinees woordenboek (1975) indertijd zo fel, de reacties herhaalden zich na Hedendaags feminisme en zij zullen zich blijven herhalen, want het motto van Auden dat Rubinstein aan haar Chinaboek meegaf (‘Knowledge may have its purposes but guessing is always more fun than knowing’) lijkt mij haar primaire drijfveer voor het schrijven. Wie de antwoorden kent, hoeft de vragen niet te stellen. Daarom: ‘Links is een maatschappij die de communicatie tussen de mensen niet belemmert en links is een persoon die de waarheid zoekt en zegt of schrijft’ (Ieder woelt, p. 83). Links en rechts zijn voor Rubinstein niet zozeer begrippen die zij wil associëren met politieke stromingen, maar een scheiding die door de partijen heen loopt, ook in het dagelijkse leven: ‘De onthullers en de geheimhouders, dat zijn de partijen, dat is de strijd, nu en sinds altijd al en in de toekomst niet anders’ (Ieder woelt, p. 82).

Onthullend waren destijds de Tamarcolumns na het vertrekken van haar echtgenoot, maar niet in de sensatie-achtige betekenis van het woord, meer omdat er veel persoonlijks werd prijsgegeven, zonder dat er veel dank te verwachten viel: noch van de partij waarom het ging, noch van het publiek, dat soms als het in soortgelijke situaties verkeerde wel reageerde, maar het vaker toch wel een tikje gênant vond om zo'n onverhulde blik te kunnen werpen in de huiskamer. De columns gebundeld, herschreven en aangevuld verschenen onder de titel Niets te verliezen en toch bang (waarvoor Renate Rubinstein onlangs de Multatuliprijs 1979 van de stad Amsterdam ontving). Het is misschien beter het boek te beschouwen als een ‘na grote pijn’ geschreven roman, dan als een bundel columns. Dat wordt niet bewerkstelligd door de eenheid qua onderwerp (dat geldt voor Jood in Arabië/Goi in Israël (1967), het China en het feminismeboek ook), maar wel door de structuur die chronologisch is (van de directe emoties na het vertrek tot aan de beschouwelijke opmerkingen jaren achteraf) en de vertelsituatie: er is een ‘ik’ aan het woord die verslag doet van een algemeen herkenbare gebeurtenis, maar deze ‘ik’ is schrijfster, essayiste, en zij kan niet anders, alleen al gedwongen om den brode, reageren dan erover te schrijven. Dat gebeurt niet met ‘een vormelijk gevoel’ om de eerste helft van de geciteerde regel van Emily Dickinson te completeren, want angst is het centrale, het overheersende gevoel in Niets te verliezen en toch bang. Eerst was er woede, het stuk dat vooral daarover gaat verscheen nooit in Vrij Nederland, want anderen vonden het ‘te rauw’. De angst komt eerst gecombineerd aan bod met de rede die verpakt zit in de adviezen van anderen en de psycho-analytische visie. Dat levert een orde op het eerste gezicht op, voor alles is een verklaring, waarom nog langer ongerust zijn; heel veelzeggend heet een hoofdstuk dat het beklemmende middendeel van het boek inleidt Een streep eronder. Maar in het lijden dat men vreest laat de angst zich niet meer verloochenen. Het verlaten zijn door de echtgenoot, waardoor een ‘wij-gevoel’ van jaren weer moest worden omgezet in een ‘ik’ spiegelt zich in wat een toevallige samenkomst was: de ‘Ik’ brengt een bezoek, wordt thuisgebracht en geraakt in een staat van panische angst: ‘In de hel leven mensen die proberen te doen alsof alles om hen heen heel normaal was’ staat er verderop in het boek. In het hoofdstuk angst wordt weer geanalyseerd, het is de fase na de verwarring. Uiteindelijk wordt de verklaring in twee richtingen geleid (symbolisch voor de onzekerheid wat betreft een sluitend antwoord?): de jeugd van Renate Rubinstein en het ook tijdens het huwelijk niet verdwenen gevoel van heimwee (‘iets terug willen hebben dat er nooit werkelijk was’) en het inzicht dat bepalende emoties blijkbaar net zo werken bij katten als bij mensen.

In een artikel verschenen na de dood van Jan Emmens schreef Renate Rubinstein: ‘Van begin af aan heeft hij gedichten geschreven die mij raakten. Ik vond ze aangrijpend, raadselachtig, confidentieel. En schokkend, zoals dromen kunnen zijn’. Geldt voor haar eigen stukken niet hetzelfde? Haar onderwerpen die vaak aan de actualiteit zijn ontleend hebben de offensieve stellingname van ‘een geweer in de aanslag’ (Jan Emmens), maar, zoals ook Emmens vervolgt, dat ‘is op zichzelf nog geen teken van oorlog’, het is eerder gewapend met scepsis de vooringenomenheid van anderen te lijf te gaan, zonder daarbij zichzelf te vergeten, of om het anders te formuleren met de woorden van een andere door Renate Rubinstein bewonderde dichter, Chris van Geel: ‘Natuur die van de liefde een/gewoonte maakt, gunt hem geen rust’ (uit een variant van Buikzwam de aardster).

Werk van Renate Rubinstein verscheen, behoudens de twee eerste bundels die bij Querido uitkwamen, bij Meulenhoff. Een selectie uit beide eerste, niet meer verkrijgbare bundels verscheen onder de titel Was getekend Tamar. Een herdruk van Jood in Arabië/Goi in Israël verscheen in 1979 (f 19,50). De andere bundels zijn verkrijgbaar. Ieder woelt om verandering kost f 22,50, omslagtekening Peter Vos, titel ontleend aan een motto van Pieter Leonard van de Kasteele (1748-1810).

Renate Rubinstein / foto: Steije Raviez.