Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 62]

[p. 63]

De wanhoop van Gerrit Komrij
Over jongens en doodsboeketten
Boudewijn Büch

De naast dit artikel afgedrukte foto werd gemaakt in het beroemde Atelier Nadar. Zeer waarschijnlijk werd het kiekje vervaardigd door de zoon van de grote negentiende eeuwse fotograaf Félix Tournachon, zich noemende ‘Nadar’. De zoon van Nadar, Paul, moet mooie ogenblikken hebben beleefd toen hij de kleine, uitzinnig toverprinselijke, Bertrand de Lesseps voor de camera kreeg. Bertrand was de zoon van de Vicomte Ferdinand Marie de Lesseps. Zoals iedere schooljongen weet diplomaat, zakenman maar vooral de promotor van het Suez-kanaal.

Het Suez-kanaal werd een groot succes. De volgende schepping van Lesseps een mislukking. Politieke en financiële problemen leverde de ongelukkige Lesseps zelfs een veroordeling op. Een grote carrière werd voortijdig afgebroken. Op de foto staat de kleine Lesseps afgebeeld in een bijkans morbide symboliek. Of deze decor-symboliek bewust of onbewust door het Atelier Nadar is aangebracht, kan niet meer achterhaald worden.

Daar staat de kleine. In een kostuumpje waar menige jongeman eer mee zou inleggen in de disco. De trouwe viervoeter kijkt enigszins kritisch in de lens. Om de mond van de kleine speelt een eigenaardig glimlachje. De kousen dreigen af te zakken. De krulletjes op het pagekopje zijn net niet te mooi gekamd. Op kartonnen imitatie-rots is een schip vergaan of tenminste vastgelopen.

De foto heeft iets afschuwelijks. Vooral nu we weten hoe het met de schoonheid van de kleine Bertrand afliep. Zoals zo vaak bij kleine jongens werd hij groot en knuistig. Zulks leert ons een latere familiefoto van de Lesseps'en. Het pagekopje is verdwenen. Bertrand heeft een brutale snuit gekregen.

Het geniale jongensportret waarin zoveel verval, zoveel schoonheid, zoveel trouw en zoveel ironie in voorkomen, kan men gerust samenvatten in de snedige benaming Het Schip DE WANHOOP. Het in 1979 bij de Arbeiderspers verschenen poëtisch verzamelwerk van Gerrit Komrij kreeg van de dichter de titel mee: Het schip DE WANHOOP.

De Wanhoop van Gerrit Komrij bevat een keuze uit zijn tot nu toe verschenen poëzie. Komrij heeft gemeend om in de genoemde verzamelbundel niet op te nemen de publicaties Alle vlees is als gras of het knekelhuis op de dodenakker (1969), Ik heb Goddank twee goede longen (1971, 1978 tweede druk), Op de planken (1973) en Fabeldieren. De Wanhoop kan dus niet ‘verzamelde gedichten’ genoemd worden maar wel ‘gedichten 1964-1979’. En zo luidt de ondertitel dan ook.

De Wanhoop bevat vijf bundels. Twee zijn normaal en algemeen verspreid in de handel geweest: Maagdenburgse halve bollen en andere gedichten uit 1968 en Tutti-frutti uit 1972. De bundel De Verschrikking verscheen in 1977 in een betrekkelijk luxe uitvoering. Het boek bevatte namelijk twintig collages van Jan Bernhard Meinen. Sing Sing verscheen in een zeer beperkte oplage en Capriccio evenzeer. Het laatste boekje werd gedrukt op de persen van Sub Signo Libelli waarvan Nederlands meesterdrukker Ger Kleis de eigenaar is.

Toegevoegd aan het boek werden niet eerder gedrukte juvenalia Gedichten gevonden in een map, gedateerd 1964 en een keuze uit Komrij's verspreide gedichten. Of Komrij met deze keuze al zijn juvenalia aan het drukkerslicht heeft toevertrouwd is mij niet bekend. Het lijkt mij echter onwaarschijnlijk. Dat hij al zijn verspreide gedichten uit tijdschriften in De Wanhoop heeft samengebracht is inmiddels niet waar. De zes verspreide gedichten zijn maar een kleine keuze uit het behoorlijke aantal verzen dat Komrij over vaderlandse tijdschriften heeft uitgestrooid. Tot nader order zullen zij moeten wachten op een algemenere verspreiding.

Betreffende de keuze van de dichter zelf valt wel iets te zeggen. Twee bundels die niet werden opgenomen verschenen indertijd bij Meulenhoff en niet bij Komrij's huidige uitgever De Arbeiderspers. Om reden van copyright zal opname in De Wanhoop wel niet mogelijk zijn geweest. Buitendien is Ik heb Goddank nog in de handel verkrijgbaar.

In hoeverre deze keuze een bewuste selectie is, in hoeverre Komrij afstand heeft genomen van niet opgenomen gedichten - daar valt verder weinig te zeggen totdat men bij de dichter daaromtrent informatie heeft ingewonnen.

Maar omdat De Wanhoop als ondertitel ‘gedichten 1964-1979’ draagt kan men redelijkerwijze veronderstellen dat de bundel iets moet hebben van een representatieve keuze uit het werk van de dichter zèlf. Immers: de keuze is van de zanger in eigen persoon, zoals blijkt uit de verantwoording op bladzijde 147 van De Wanhoop. Deze verantwoording is gesigneerd met de initialen GK, die ongetwijfeld staan voor Gerrit Komrij. Dat, zoals reeds opgemerkt, de keuze ook wel verband zal houden met puur uitgevers-technische zaken (uitverkocht én ‘Meulenhoff’), geeft de dichter zelf aan in dezelfde verantwoording door te spreken over ‘niet meer verkrijgbare bundels Maagdenburgse halve bollen en andere gedichten (1968), Tutti-frutti (1972) en De Verschrikking (1977)’.

[p. 64]

Dit artikel wil evenwel uitgaan van de redelijk representatieve keuze die De Wanhoop geeft van de dichterlijke bezigheden van Gerrit Komrij. Het zal zich derhalve tot De Wanhoop beperken.

Zich tot de wanhoop beperken is op zich al ruim voldoende leed. Want De Wanhoop geeft bij eerste, en ook bij tweede lezing, een wel heel geringe bijdrage tot de biografie van Komrij. Dat Gerrit Komrij op dertig maart 1944 te Winterswijk geboren werd valt gemakkelijk te achterhalen in een letterkundig lexicon. Dat Winterswijk in die dagen het middelpunt was in een vuurlinie leert ons de geschiedenis der tweede wereldkrijg.

Komrij's vroege leven heeft hij zelf beschreven in zijn Vrij Nederland-column Verwoest Arcadië, die in dat weekblad gedurende twee jaar verscheen. Het is de bedoeling dat deze columns herschreven een plaats zullen vinden in de Arbeiderspers parade-reeks Privé Domein. (In deze reeks verschijnen uitsluitend autobiografische werken.)

Uit Komrij's bijdragen uit het NRC-Handelsblad zou men kunnen afleiden dat hij homoseksueel is. Niet zelden schrijft hij immers over het verdoemde geslacht, over boeken die homoërotisch zijn en over mannen in het bijzonder. Maar aan de andere kant heeft hij in dezelfde courant ook wel eens gewag gemaakt van ‘zijn vrouw’. Men kan dat laatste tot ironie of mystificatie maar evengoed tot de realiteit rekenen. Een belangrijkere aanwijzing tot de (eventuele) homoseksualiteit (en wat nòg belangrijker is: het homoseksuele aspect in het werk van de dichter) is het feit dat veel van zijn boeken werden opgedragen aan een zekere ‘Charles’. Niet alleen werd bijvoorbeeld Ik heb Goddank aan Charles opgedragen (om precies te zijn ‘Voor Charles’), De Wanhoop werd in zijn geheel toegeëigend aan Charles. ‘Voor Charles’ lees ik op pagina 5. Het zou aannemelijk gemaakt kunnen worden dat de ‘Ch’ - zijnde de voornaamletters van de etser die de luxe-editie van De Wanhoop van een aquatint voorzag - dezelfde is als de eerdergenoemde ‘Charles’. Dit vermoeden wordt bevestigd als men de aquatint aan een nader onderzoek onderwerpt. Indien men een aantal foto's van Komrij heeft bestudeerd, kan men nauwelijks meer twijfelen aan de gelijkenis van de op de aquatint afgebeelde persoon met de dichter. Zonder enige twijfel is de geaquatinte heer Gerrit Komrij. Op het fijne aquatintje ziet men Komrij dubbel. Zijn gelaat is nogmaals afgebeeld in een spiegel (over het spiegelthema aanstonds meer).

Een aquatint van Charles Hofman, die in 70 exemplaren in de luxe editie van Het schip De Wanhoop werd toegevoegd.

Een zó bewust bijgeleverd kunstwerkje (ik spreek over de luxe-editie die nauwelijks een jaar na verschijnen reeds een collectors item is geworden, zij verscheen slechts in zeventig exemplaren, waarvan er vijftig in de handel kwamen) moet men serieus beschouwen. Komrij geeft bij voortduring blijk van een grote interesse in de estetiek en de beeldende kunst (men lette bijvoorbeeld op zijn rubriek in het kleurkatern van Vrij Nederland Het boze oog, die zich wekelijks bezighoudt met architectuur. In zijn essaybundels heeft Komrij zich herhaaldelijk beziggehouden met Art Deco, schilderkunst etcetera).

Ik neem dus aan dat de aquatint bij de interpretatie betrokken kan worden. Zulks aannemende zou ik willen stellen dat De Wanhoop het leven van de dichter (zijn afgebeeld gelaat is immers een heel wezenlijk deel van zijn persoon) weerspiegelt.

De opbouw van de bundel is chronologisch onjuist. De juvenalia (1964) zijn, bijvoorbeeld, geplaatst tussen een bundel uit 1972 en een bundel uit 1977. De verspreide gedichten zijn een sluitstuk. Uit de verantwoording valt niet op te maken uit welk jaar die verzen stammen, laat staan in welk tijdschrift, blad of courant ze het eerst verschenen zijn. Is dit bewust betracht? Aan de ene kant gelijkt mij dat van wel. Een zo bewust lezer van boeken, een zo grote bibliofiel als Komrij - beide wezenskenmerken zijn licht te achterhalen in zijn essayistisch werk - zal dit niet zomaar doen. Doch aan de andere kant: waarom een ondertitel aan een boek meegegeven ‘1964-1979’ waar eigenlijk zou hebben moeten staan (als ik strikt chronologisch denk) - en ik zet nou de volgorde van de afgedrukte bundels in een rijtje jaartallen: 1968-1972-1964 - en dan komen de twee oorspronkelijk bibliofiele bundels (Sing Sing uit 1978 en Capriccio uit 1979) en tenslotte de verspreide gedichten uit???...? Het wordt mij niet duidelijk. Ik zou als verklaring kunnen aanvoeren dat Komrij zijn ‘officiële’ werk laat prevaleren en daarna de juvenalia, het bibliofiele en uiteindelijk het verspreide werk afdrukt - doch deze uitleg bevredigt mij niet. Ik wil dit beweren: ik geloof niet dat de juvenalia (Gedichten gevonden in een map, gedateerd 1964) uit 1964 stammen. Wellicht beschrijven zij iets uit dat jaar. Maar zij zijn later geschreven. Het is een vermoeden maar een vermoeden dat ik wil verklaren.

De zogeheten 1964-gedichten - Komrij telde twintig jaren - hebben vrouwen, of ‘de’ vrouw - tot onderwerp. De reeks telt tien gedichten. Er komen ‘vrouwenlijven’, ‘heksentoer’, ‘de vrouw’, ‘zij’, ‘haar’, ‘vrouwen’ in voor. Maar al die vrouwelijkheid komt er bij Komrij slecht van af. Hij ‘heeft gebibberd’, ‘zij wil je vast ontrieven’, ‘zij speelt de Babylonse hoer’, ‘hij haatte alle vrouwen & terecht’. Ik geef de citaten in de volgorde zoals zij in de verzen achtereenvolgens zijn afgedrukt. Komrij lijkt - en dan doe ik niet eens moeilijk - af te rekenen met ‘de vrouw’. Als thema, hoe dan ook. Seksueel, of minder dan dat.

Het eerste vers uit ‘1964’ opent met ‘Is het niet wonderlijk? Ik heb gedroomd/Vannacht van vreemde vrouwenlijven’. Het laatste gedicht (‘Een vriend’) heeft als finale: ‘Dan sta je op & je ontkleedt je./Ik lach & kijk je een beetje aan/& nog een beetje’.

Ik concludeer: het zijn geen verzen uit 1964. Komrij be-

[p. 65]

schrijft alsnog (maar wanneer?, dat zullen wij wellicht nooit te weten komen) dat meisjes niet het je-dat voor hem waren (=zijn) en hoe hij ontdekt (ervaart) dat jongens meer in zijn kraam te pas komen.

Het is een veronderstelling maar ik schrijf het op: het eerste vers uit de 1964-gedichten heet ‘Gedroomd fietsen’. Dit kan mijns inziens niet anders verwijzen dan naar een dichtwerk van Potgieter: Gedroomd paardrijden. Potgieter beschrijft in dit lange verswerk vóóral zijn ‘gefrustreerd gemoeds- en verbeeldingsleven, zijn verlangens en ontgoocheling, zijn liefde en teleurgestelde vriendschap, de tegenstelling tussen zijn romantisch-individualistische vrijheidszin en zijn (...) burgerlijk moralisme’ (cf. Knuvelder). Komrij doet niet anders. Hij zweert de vrouw af, hij ontdekt de bekoring van de jongen. Het jaartal ‘1964’ staat uitsluitend voor het feit dat Komrij op twintigjarige leeftijd ontdekte (gewaar werd, besefte, voelde, enzovoorts ‘dat hij toch eigenlijk homoseksueel was’). Het gedroomde fietsen - wie heeft er niet met een meisje zo verdomde verliefd door de velden gefietst, maar wist jij veel? - zou het ‘gedroomde paardrijden’ worden. En het ‘gedroomde paardrijden’ is een gedroomd paarrijden.

Waarmee ik een strikt psycho-analytische duiding aan Komrij's 1964 meegeef. Die tevens héél seksueel is. Maar mag dat dan niet? Het lijkt mij van wel! Zij die de briefwisseling Potgieter-Busken Huet kennen, zullen niet één moment meer twijfelen aan de jongensliefde van Potgieter. Als men leest hoe Potgieter schrijft over het zoontje van Busken Huet, Gideon, ...welnu; op het moment dat E.J. Potgieter een hobbelpaard laat afsturen naar de kleine Gideon die met zijn ouders te Indië woont - dan weet ík reeds genoeg. Dat is waarachtig een gedroomd paardrijden! Dat wérkelijk niet kon ten tijde van Potgieter die leefde van 1808 tot 1875. Potgieter heeft zijn ganse leven niet anders doorgebracht dan in het gezelschap van bigotte familieleden. Vrouwen, dus Men kan dit in de tijd verklaren. 1964 is weliswaar een ander jaar maar men moet dit jaartal niet overschatten. Potgieter was geboortig uit Twenthe. Komrij stamt uit de Achterhoek. En, zo neem ik aan, de Achterhoek in het begin van de jaren zestig van deze eeuw zullen niet veel verschild hebben van diezelfde jaren een eeuw tevoren. En ook in Amsterdam, waar Potgieter woonde, was het niet veel beter.

Komrij ging in Amsterdam studeren en Potgieter ging er werken. Er zit een eeuw tussen. Maar de problemen schijnen mij weinig verschillend toe.

De 1964-gedichten van Gerrit Komrij hebben beter uitgedrukt een gevoel van homoseksueel-zijn dan hetzelfde gevoel van Potgieter dat deze laatste (o tijden, zo zeden!) niet kón uitdrukken.

Het is, eigenlijk, een slag in de lucht: Komrij & Potgieter. Von Platen is een betere en bewijsbare keus. Deze Duitse dichter die weinig geheim gemaakt heeft van zijn ‘tegennatuurlijk beleven’ wordt (bewijsbaar) door Komrij hooggeschat. Ergens in het begin van 1980 laat Komrij een ‘boeken-top-tien-van-alle-tijden’ afdrukken in De Volkskrant. Als hoogste notering voert hij het werk van August Graf Von Platen op.

Wat ‘het paard’ was voor Potgieter is ‘de fiets’ voor Komrij. En als (zoals men zegt) je het ‘op een oude fiets moet leren’ dan is deze fiets nu voor effetjes August von Platen.

Als Piet Paaltjens.

Men heeft, zo werd mij gewaar, tot vervelens toe geschreven dat Komrij beïnvloed is (werd) door Piet Paaltjens. Paaltjens is, ik steek mijn nek uit: een overschat dichter. Omdat hij teveel schatplichtig is aan Heinrich Heine. Heine - nu wordt het leuk! - haatte Von Platen. Jüdische Selbsthass; want daar lag die Heine geslachtsziektelijk te lijden op zijn Matratzengruft! Het kan niet anders - dus - dan ‘Urningse Selbsthass’ zijn; dat Komrij van Heine houdt. Want - en dat staat mij helder voor ogen: Komrij heeft Heine gelezen. Als humor morbide was, dan is hij het bij Komrij. ‘Ik stap het bordes af in een statige bruidstooi,/Dit is mijn man, dat hebben we weer gehad.’ (De Wanhoop, pagina 34.)

Morbide humor dat is dood. An den text heran!, zoals Ernst Robert Curtius hele college-zalen te Bonn in de jaren dertig toeschreeuwde.

Over invloed. Over andere schrijvers. ‘Gedichten in een map gevonden’ - dat thema, komt van af de romantiek vaak voor. Bij Stifter bijvoorbeeld heet een roman Die Mappe meines Urgrossvaters. De ‘map’ die plotseling opduikt geeft iets authentieks aan een publicatie en het laat de auteur ook toe ‘afstand’ te nemen. En afstand komt toch al heel vaak voor bij Komrij. Ironie is afstand nemen van je eigen ellende of je eigen geluk. Heine was daar een meester in. ‘Du bist gestorben und weisst es nicht’ schrijft Heine in zijn Altes Lied.

Het kan gemakkelijk en straffeloos gesteld worden: Komrij's verzen hebben meer weg van de negentiende eeuw dan de twintigste. In Komrij's bloemlezing De Nederlandse poëzie van de 19de en 20ste eeuw in 1000 en enige gedichten treft men zijn voorkeur voor de negentiende eeuw wel heel breed uitgemeten aan. Het is een beetje onthullend hoe Komrij's voorkeuren hun weerslag vinden in zijn eigen poëzie.

Niet dat Komrij copieert, dat niet. Daarvoor heeft hij zelf

[p. 66]

te veel ideeën. Dat een dichter beïnvloed is, dat mag je nooit zeggen in Nederland. Toch is dat natuurlijk altijd zo. En is het een schande leergeld te hebben betaald aan bijvoorbeeld Heine? Men kan zich slechtere leermeesters voorstellen.

Oscar Wilde en Bosie.

Het thematische in Komrij's verzen is de voortdurende en doorlopende maskerade, de mystificaties, de fopperijen. Niet voor niets zal Komrij in zijn recente bloemlezing de vreemdsoortige verzen van J.J.L. ten Kate (toen hij nog dichten kon) uit Braga hebben opgenomen. Gerrit Komrij heeft voorts een reeds vaak in het openbaar uitgesproken voorkeur voor het ‘lichte vers’. Het light verse dat in Engeland al sedert lang tot een volledig literair genre wordt gerekend maar dat in Holland óf voor inferieur is versleten óf beoefend werd op een wijze (cf. Buddingh') dat het genre verdebiliseerd aan de poëtische horizon verscheen. Oppervlakkig beschouwd is Komrij in zijn verzen geen ‘verklaarder’, de sociale academie is hem vreemd. Hij verbergt zijn gevoelsleven eerder in zijn verzen dan dat hij aan de lezer zieleroerselen verklaart.

Komrij is vooral een dichter die mooi dicht. Hier gaat de vergelijking met Von Platen ook op. Von Platen is de schrijver van enkele wonderschone versboeken, zijn Ghaselen wordt vaak - en niet geheel ten onrechte - voor ‘geparfumeerde letterkunst’ gehouden. Doch er zijn reukwaters van superieure kwaliteit. Von Platen - om maar eens een naam te noemen. Tot nu toe heb ik geschreven over vroeg-negentiende eeuwse invloeden. Toch zijn er ook latere. Achterop Fabeldieren liet Komrij zich eens met een jongeman afbeelden. Komrij verkleed als Oscar Wilde, de jongeman als Lord Alfred Douglas. Men kent de schrijnende affaire tussen beide heren: Wilde ging voor een bijzondere relatie met deze Lord het gevang in. Buiten het feit dat dit plaatje (opnieuw een maskerade!) een bijdrage levert tot de interpretatie van de homoseksuele aspecten in het werk van de dichter, geeft zij ook iets weer van een andere leesvoorkeur van Komrij: het fin de siècle in het algemeen en Wilde in het bijzonder (en Swinburne, niet te vergeten!).

Gerrit Komrij en Charles / foto: Lon van Keulen.

Via Wilde komen wij terecht op een ander belangrijk wezenskenmerk in de verzen van Komrij: de melancholie. In de Reading Goal heeft Oscar Wilde zijn melancholiek uitgestort. Doch de grootste melancholicus uit wellicht de ganse wereldliteratuur, Nikolaus Lenau (1802-1850, hij stierf als een krankzinnige), echoët ook vaak mee in Komrij's werk. De droom- en eenzaamheidssymboliek wordt door Komrij op een eclatante wijze voortgezet. Het ‘Je zat te dromen voor het vuur’ (Maskerade, p. 104) is Lenau bijkans in één regel samengevat. Wat het ‘woud’ bij Lenau is (onder andere in zijn Sehnsucht) komt bij Komrij gemoderniseerd voor. In Capriccio komt de uiterst gelukkige vondst voor van ‘We liepen op de Transformator Weg.’ (Fiat Lux, p. 127).

Komrij gaat heel ver mee in de traditie van de melancholie maar steeds, nèt op tijd, weet hij er mee te breken om zo het ouderwetse, het romantische-in-de-slechte-zin-van-het-woord te vermijden. ‘Wij liepen door het woud’, zou oubollig hebben geklonken. De ‘Transformator Weg’ maakt Komrij's vers hedendaags.

Komrij's verzen wijken in zoverre van de ‘klassieke melancholie’ af dat ze niet moordend of morbide zijn. Komrij ver-

[p. 67]

stoort in zijn verzen vaak de gang van zaken. Niet alleen middels taalmiddelen maar ook door het verstoren van de versvorm. (Vreemde rijmen als ‘mensenleven’/‘hele scheve’ (Slakkehuis, p. 24).

Ik keer even terug naar Fiat Lux ‘De zon kwam op’. Gewoon - een klassiek beeld. Dit beeld wordt gebagataliseerd omdat de zon vergeleken wordt met ‘een sinaasappel’. ‘Een jonge god’ wordt een knaap genoemd. Maar direct erachter aan: ‘heet zoiets sedert Tachtig’. Het begrip ‘de jonge god’ is daarmee weer op de aarde neergekomen, zeker ook omdat de knaap met ‘zoiets’ wordt benoemd.

Komrij's poëzie is het voortdurend terugfluiten van de te grote ontroering. Emoties, belevenissen, sentimenten worden eruit gehaald, teruggeroepen of - en dat lijkt mij het beste woord ervoor: verstoord.

Steeds op tijd grijpt Komrij in wanneer een gedicht een archaïsche pastiche dreigt te worden. ‘We gaan vanavond naar de Zomertuinen,’ opent Kloostertuin (p. 29) heel archaïsch. Deze regel wordt ‘gered’ door de daarop volgende: ‘En planten erwtjes op de buik van paters.’

Komrij schrijft poëzie van een zeldzaam evenwicht. Elke regel die oudtijds aandoet, wordt in een volgende ontkracht en daarmee - ik zal het woord maar eens gebruiken: geactualiseerd. Bladzijde 28, eerste twee regels. ‘Je had een mooi hoofd en dito handen,/Jandorie spitse oogjes ook.(...)’.

In Komrij's vroege verzen (hij debuteerde in Kaas en Brood, het studentenblad van de Amsterdamse vereniging Olofspoort, 1963) is er nog sprake van gezelligheid, soms balorigheid maar vooral met - zo schijnt het mij toe - protest tegen de toenmalige poëzie. ‘Ik ben een vlieg, kruip gulzig in de aars/Van paarden - en ik kom er schuchter uit.’ In zijn laatste bundel Capriccio is hij in staat geraakt om superieure poëzie te schrijven. Superieur in de soort van: als de lezer denkt dat hij ‘het’ te pakken heeft, krijgt hij weer een klap op zijn kop. En toch, dat maakt Capriccio zo uitzonderlijk, het is behalve die steeds optredende verstoring toch ook nog eens superieure liefdespoëzie. ‘Ik luister toe hoe je begint te spreken: ‘Zeg op, m'n jongenlief, waar gaan we heen?’ luiden de twee laatste, prachtige, regels van Tranen.

De woordvoorraad. De vocabulaire. Komrij gebruikt vaak, en op vreemde plaatsen, ‘eigenaardige’ woorden. Dit komt de verstoring zeer ten goede. Bladzijde 17: ‘pluisfluwelen pakje’, ‘de fulpen jongen’, ‘dees' rode watertoren’, 61: ‘pantoffelen’, 132: ‘leverzuchtig’.

Foto: G. Bouma.

Zijn jargon leunt herhaaldelijk tegen het negentiende eeuwse aan: de Goethesche (Wertherse) doodsvocabulaire: ‘In de stille nacht,/Loopt het pad van de dood.’, ‘komen de doden er dansen’, ‘de kerker van zijn scalp’, ‘doodangst’, ‘de begraafplaats bij gene kerk’, enzovoorts. Toch is het niet écht Wertheriaans. Het is eerder Gothisch-novelliaans. Komrij's dood neemt afstand van Werther en leunt vaak aan tegen Horace Walpole.

Dood intussen is een heel belangrijk lemma in zijn verskunst. Zijn ‘dood’ berust op een literaire traditie en functioneert eigenlijk heel ‘onpersoonlijk’. Er is geen echte oorzaak voor al dat ‘dodelijke’ in Komrij's verzen. In ieder geval is er in zijn verzen geen autobiografische verklaring van (of: voor) de dood te vinden. Dood in zijn gedichten is veeleer een manier van zeggen. Het heeft alles, lijkt mij, te maken met schoonheid die vergaat. Dat maakt de dood ook zo licht, zo verteerbaar. Een aardig voorbeeld van Komrij's doodsbehandeling is te vinden op de omslag van zijn Ik heb Goddank twee goede longen. Op deze cover is een putto van Goltzius afgebeeld. De liefde is het enigszins vadsige ventje, de schedel waar het kereltje op leunt is de dood. De schedel? Inderdaad, de schedel die Goltzius onder de linkerarm graveerde, werd op Komrij's boek vervangen door een televisietoestel dat de letters SOS uitzendt.

Waar de dood net even te zwaar zou worden voor Komrij, wordt zij vervangen.

Een ander typisch woordgebruik bij Komrij zijn planten- en dierennamen. Iemand die een bundel Fabeldieren noemt, kan bijna niet anders. De dier- en planttraditie komt, zo meen ik, voor het eerst in hoge mate voor bij Engelse Pre-Raphaelites. De dierencultus bereikt vooral een grote hoogte bij de symbolisten, zowel de dichters als de schilders (de lezer denke bijvoorbeeld aan de rare pantervrouw van Knopff). In Philippe Jullian's voortreffelijke Esthètes et magiciens (vertaald als Decadente Dromers, 1973) leest men in het vijftiende hoofdstuk (‘Bloemlezing van symbolistische thema's’) niet slechts een schitterend commentaar op de symbolistische thema's rond de eeuwwende maar ook een verhelderende bijdrage tot het begrip van Komrij's verzen. De dichter voert in zijn gedichten op: agave, pijnboom, granaatappelbomen, giraffe, siderrog, ramskop, cactussen, kat, papaver, otters... en nog veel meer beesten en gewassen. Om maar te zwijgen over sprookjesachtige wezens en begrippen als: duivels, spoken, alruinen en dwergen.

Zo zijn we vanzelf op de ‘toverkunst’ gekomen. Heel aardig is het optreden van het Pandora-effect. Dat wil zeggen: de kast of de doos waar niets in zit. Reeds door Goethe werd dit thema gebruikt. Bij Komrij treffen wij het aan in De Ladenkast (p. 47) en veel later nog eens in Het ijzeren bed (p. 96). In het eerste gedicht wordt er in alle laden gesnuffeld (=de persoon, de ‘geest’ van de dichter), in het tweede gedicht wordt er behalve de ladenkast ook nog eens de (gespiegelde) spiegel (het ‘Droste-effect’) ingevoerd.

In Komrij's gedichten wordt heel veel verborgen, door middel van effecten, door symbolen, door rare dieren. En dat allemaal omdat de dichter zich niet direct bekend wil maken aan de lezer. Komrij's verzen zijn niet om de lezer duidelijk te maken wie hij is. Nee, zij moeten het de lezer zo moeilijk mogelijk maken om hem te ontdekken. De poëzie als schuilkelder.

[p. 68]

wat Nordau afkeurde, als zijnde ‘ontaard’, vindt Komrij juist prachtig.

Over Komrij is allemachtig veel geschreven. Over zijn bezigheden als columnist, over zijn televisie-kritieken, over van alles en nog wat. Behalve over zijn verskunst.

Helaas - wil ik in dit geval zeggen - zijn de verzen van de dichter een beetje ondergesneeuwd. Over zijn bloemlezing is in een paar maanden tijd meer geschreven dan over zijn eigen poëtische bezigheid die zich toch al weer uitstrekt over meer dan zeventien jaar. De leeftijd van een mooie jongen. Toch zijn Komrij's gedichten hoogst interessant. Buiten het feit dat ik het grootste gedeelte erg mooi vind, zijn zij uniek. Soms schrijft Komrij gedichten die zo moeilijk lijken, dat men na herhaaldelijke lectuur tot het vermoeden geraakt dat zij wel eens niks zouden moeten of kunnen betekenen. Het zou goed mogelijk zijn. De symbolisten en de Parnassiens hebben genoeg gedichten geschreven met als enige doel dat zij niets zouden betekenen. Een zo duidelijk kenner van deze stromingen als Komrij, zal niet aan déze aspecten van het symbolisme voorbij zijn gegaan. Het gedicht op p. 48, Een gedicht, is Komrij's sterkste voorbeeld van een niks-gedicht. ‘De eerste regel is om te beginnen./De tweede is de elfde van beneden.’ Etcetera.

Symbolisme leidt tot decadentie. De lezer sla er Max Nordau's Die Entartung maar op na. In dit enge, maar tevens hoogst interessante, tweedelige boek (1892/1893) zal men Komrij - avant la lettre, uiteraard - dikwijls geëxposeerd zien. Maar De traditie die Komrij draaiende houdt, heeft in hem eigenlijk zijn enige hedendaagse vertegenwoordiger.

Aan elk artikel komt een eind, dus ook aan dit. Tot slot nog een paar opmerkingen. Ik heb geen moment de illusie gehad ook maar iets meer te kunnen dan wat Materialien aan te dragen. Een hoogstontwikkeld en eigenzinnig dichterschap zoals dat van Gerrit Komrij zou jaren studie vergen om er iets systematisch over te kunnen zeggen. Een woordonderzoek zou op zijn minst noodzakelijk zijn.

Ik kan Komrij's verzen lezen en herlezen maar ze helemaal doorgronden doe ik nooit. Als ik een luikje open heb gemaakt dan heeft Komrij al lang weer gezorgd voor een luikje daarachter! Indien ik bereikt zou hebben dat de dames en heren lezers op het spoor worden gezet van de andere Komrij, de dichter, en gaan beseffen dat er meer onder de zon is dan de gifpissercriticus Komrij - dan zou ik al heel tevreden zijn. ‘Je kijkt me aan, je ogen zijn als sintels/Die in de asla smeulen als het wintert./Je lippen wijken aarzelend uiteen./Het is of je de spanning wilt verbreken.’, schrijft de dichter in het reeds eerder genoemde, majestueuze, Tranen.

Het raadsel van hoe mooi een jongen kan zijn, is tevens het raadsel van de schoonheid in Komrij's verzen. Want dat Komrij van jongens houdt... welnu, dat kan geen twijfel meer leiden.

Het zojuist genoemde raadsel heb ik steeds bespeurd in het zacht-mooie snoetje van Bertrand de Lesseps. De schoonheid die vergaat - alsof ik Komrij het zie opschrijven. Bertrand is dood. Ik hoop maar dat de dichter Komrij de schoonheid van deze gestorvene inziet. Vandaar de foto.