Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 52]

Reflecties
Daan Cartens

Denn es ist das Innen, in dem alle Dramen stattfinden
Ingeborg Bachmann

Op het station is de stad al begonnen. De perrons leiden evenwijdig naar een hoge hal waar de leegte meer in overeenstemming is met het vroege tijdstip. Een paar begroetingen vinden plaats, maar de meeste reizigers tillen hun bagage naar de taxistandplaats. Er wordt gereden. Een vrouw roept een chauffeur, knikt ontevreden in de richting van de rij wachtenden en wijst op haar beurs. Iedere binnenkomende in de tram wordt met argwaan bekeken. Het is nog te vroeg voor een toeristische rit. Parken, een enkele ondergrondse doorgang en verlaten straten vormen, nog zonder samenhang, het décor van de eerste rit. Er bestaat geen uitzicht. Aan de overzijde van het brede raam versterkt een grijsgeverfde muur de monotonie van de stad. De kamer bevat een groot tweepersoonsbed zonder dekens en een tafeltje. Een jongen sjouwt met koffers in de gang. Bij gelijktijdig vertrek vanaf de parterre kan het stijgen van de lift nauwlettend worden gevolgd vanaf de trap die er omheen draait. Sleutels knarsen in sloten, waarna afkeurende of bewonderende stemgeluiden de kamerinrichting verraden. Aan deze kant van het hotel vormt gerinkel met de vaat de enige doorbreking van de stilte. De voorzijde ligt midden in de stad. Tot aan de stoeprand wordt het trottoir overdekt door een uit oranje plastic vervaardigd doek. Er wordt gereden. Een Deense bus rijdt voorbij de loper en stopt op de hoek van de straat. Beheerst als schoolkinderen lopen de reizigers tot aan de trap van de deur waar de reisleider instructies uitdeelt, mompelend. Een vrachtwagen met kratten frisdrank wordt van de lading ontdaan. De kratten verdwijnen in een luik, twee handen nemen de last in ontvangst. Naast het hotel is een vitrine verlicht door felle spotjes in de hoeken. Er kijkt niemand. De eigenaar van de nachtclub is het schuilen binnen moe en wacht voor de opgesmukte deur op de avond. Er wordt gereden. Na ieder kruispunt volgt weer een karakterloos woonblok.

Dit spectrum bestaat nog niet. Vaag zijn de contouren rond een al uitgekristalliseerde kern. Teken dan de lijnen als omtrek, dun, fragiel bijna, als een haarscherp kader. Beschrijf dan de voorvallen, kort, hechter haast als een vervaagbare invulling. Kleur dan de waarheid, fel, dieper dan de druk toestaat. Wit, geel, rood, bruin, groen, zwart. Dit zijn de kleuren van de moord. Droom dan de dromen van de nacht, de dromen waarvoor geen tijd bestaat. Dit zijn de dromen van alle tijden, van gisteren en vandaag, van morgen. Droom dan de dromen van de moord, haarscherp, onvervaagbaar, meedogenloos.

Wit. De populieren rond het plein versterkten het isolement. Kleine openingen in de haag, veel lager, boden een vluchtweg waar niemand gebruik van maakte, overtuigd van de nutteloosheid van een poging. Op een ochtend waren de bomen geveld. Het passeren van een jaar verliep bijna even snel. We zagen de wereld. Het was niet het gebouw dat in stenen onverzettelijkheid de jaren trotseerde, maar het uitzicht dat zich aan de hindernissen bond. De groene koepels van de kerk die beregend op kleine wegen leken naar het dak. De akkers waar alleen 's ochtends iemand verscheen. Daarnaast vormde een rij populieren de grens. Aan de horizon, wit en open, lag de wereld, als toen. Op de grote marmeren trap in de hal vielen alle jaargetijden stofdeeltjes die de kleine bovenramen leken uit te stralen. Soms stonden wij aan weerszijden tegen een leuning gedrukt om plaats te maken, ruimte te bieden aan hen die zonder versperringen verder konden gaan. Dieper kerfden de treden zich in de herinnering van wie zich niet bevrijdde. Veel later was de trap alleen maar een ornament van het verleden, de korte gang een bewijs van privileges, verbonden aan een nieuwe leeftijd. Toen werd er ook tussen de gebouwen door gezwaaid. Elk gewuif kondigde het besluit van de ochtend of middag aan. Kort daarop was er meer dan een handgebaar, -aanwezigheid. Niet betreden werd het gazon waarop de sneeuw gevallen was. Een klein restant versmolt met het onkruid aan de rand van het terras. Wit was de straat toen er geen weg naar de kamer meer was.

Op sommige plaatsen lijkt het alsof de stad zich teruggetrokken heeft. De huizen staan, als na een oorlog: verlaten en wachtend op de bewoners die weer zullen terugkeren. De straten zijn breed en uitermate geschikt voor het doortrekken van militaire colonnes. Een enkel Turks kind rent langs de buurtwinkeltjes, tikt tegen de ruiten, kijkt voortdurend om, maar er komt niemand. De kameraadjes hebben zich in de zijstraten verscholen achter grote, witte lakens. Soms klinkt er een kort, krachtig geschreeuw vanaf een balkon. Een vrouw verschijnt, schort voor, de haren verborgen in een kleurloze doek. Er wordt gegeten, kinderen rennen naar de deuren, bonken met hun vuistjes tegen de ramen en schelden tegen de voorbijgangers. Een meisje verliest haar pop, merkt dat pas als de nieuwe eigenaar er triomfantelijk mee zwaait. Er wordt gegeten. De lucht is een mengeling van zoete wijn en scherp gekruid vlees dat te lang heeft gesudderd. Ramen worden geopend, geluidloos, mannen in witte hemden kijken de straat in, de ellebogen rusten in de hoeken van de sponningen. Er is gegeten. Op de balkons wisselen de vrouwen en kinderen elkaar af, de ouderen gooien afval in manden en geven tikken aan de jongens die kijken wie er het verst over

[p. 53]

de verroeste stang kan hangen. Voor de deur van de kruidenier staan twee mannen, zwijgend. Gekleed in donkere pakken met fel gekleurde stropdassen wordt er gewacht. Van hoog komt het lawaai: schreeuwende vrouwen, het gerinkel met flessen, de korte, pijnlijke stilte, het gejammer daarna. Donker is de straat nu, slechts in een verre hoek krabben poten zonlicht tegen de muur, vergeefs, de schaduw is het die het wint.

Geel. De trein, overvol, reed door het herfstlandschap. Volle tassen in het gangpad maakten het zoeken naar een mogelijk nog vrije plaats lastig. De verwachte benauwdheid bleef uit, het heldere licht buiten kleurde ook de atmosfeer in de coupés. Waar werd gestopt verlieten reizigers de trein. Niemand stapte meer in. Dit was een trek naar de stilte, een tocht door de herfst, een reis naar het einde van het seizoen. Geen passagiers meer om naar te kijken, alleen nog het zachte geklepper met de asbakjes en het omslaan van een bladzijde. Het perron liep evenwijdig aan de straat, slechts gescheiden door een hek, waar fietsen tegenaan waren geplaatst. Het stationsgebouw lag aan het einde van het perron. Op de trappen zochten de reizigers naar hun doel, de uitgang, of de reis, daarin belemmerd door de mensen met het tegengestelde verlangen. Geel was het duin, steeds minder zichtbaar omdat nevel zich al aan de grond kluisterde en het zonlicht vervaagde in een dichttrekkende hemel. Een groot huis met een serre markeerde de overgang, als toen. Middagen in een ander seizoen aan de grote tafel in de achterkamer, waar de piano een beletsel vormde om naar buiten te kunnen kijken. Op de tafel lagen boeken, knipsels, half betikte vellen. De inspanning van het lezen en vertalen vergrootte de warmte nog. De kachel werd opgestookt. Een kier naar buiten bevorderde de reuma van je moeder. Was het de damp van de vers gezette thee die de kopjes verliet, of wilde de warmte zich vermengen met de hitte van de drank? Geel geblokt was je sprei.

Hier is het ook verlaten, maar dit is de stad niet meer. Een smalle weg slingert naar het einde in het groen. De tram rijdt verder. Tegen een oude school staan ladders, schilders hebben in de schaduw van het gebouw verkoeling gezocht. Er zijn nu geen schoolmeisjes om naar te fluiten. De groet van een in grijs mantelpak gestoken vrouw wekt geen reactie. Voor de brug wordt gewinkeld, tassen moeizaam naar huis gedragen om daar de toch al volle provisiekasten aan te vullen. Kinderen lopen altijd in de weg, spelen in stille straatjes, vechten zich moe. Na de brug komt geen oorlog. Voor de ramen van de zandkleurige huizen hangt vitrage, waarachter de bewoners het leven gadeslaan. Hier is een verlaten straat het uur van rust. Op drukbebloemde canapés laten dames hun ogen beschieten door getemperd licht, om zich daarna op te maken voor een rit naar de stad of een visite. Er wordt gerust, in het trappenhuis knikken voorbijgangers vluchtig, niemand vermoedt activiteiten in de lome warmte van het moment. Op de hoek van de straat is een koffiehuis gevestigd. In elkaar verstrengelde planten laten nog ruimte vrij voor de doorkijk op lege tafeltjes. Aan weerszijden van de smalle straat staan bomen. Voor banken in de schaduw van het blad is niet gezorgd. Hier wordt binnen gerust. Een enkele auto rijdt naar een betonnen gebouw aan het einde van de straat. De parkeerplaats is haast leeg. Een man probeert een wiel te verwisselen maar faalt. Hier worden auto's voor iemand gerepareerd. Op de tennisbaan achter het gebouw vecht een zwaarlijvige man tegen de ballen die door een machine worden uitgestoten. De kracht van het apparaat verslaat de steeds trager reagerende man. Bij de tramhalte verschijnen kleine dames, toch nog gekleed in zomermantel of uitgerust met een paraplu. Er is gerust. Een zwartharige jongen kijkt verveeld naar het gewriemel met handtassen en tramkaarten. Als de tram over de brug verdwenen is, keren de eerste auto's uit de stad terug.

Rood. De deur in de hoek was beplakt met posters. Het bureau was onder het raam geschoven, zodat het licht zich ook al door de schemerlamp dáár concentreerde. Naast de stoel stond een mand met damestijdschriften. Bewegen was niet mogelijk, het bed te dicht tegen de stoel, de vragen te duidelijk voor verweer. Rood was het vest tegen de kou. Toen de geluiden van de straat waren weggestorven om hinderlijker terug te keren in het getokkel op een gitaar beneden ons, was het dakraam een spiegel en brandde er een fel, rood licht in de hoek. Dit was het licht van de nacht, het schijnsel bij de arbeid, het baken van de moord, meedogenloos. Onder de plank met plantjes deed de wind verwoede pogingen de kou te versterken. Steeds langzamer werd er getypt. Het monotone geraas dat het lezen en doezelen zo vergemakkelijkt had, was verdwenen voor een onregelmatig getik van verkleumde vingers op toetsen. Rood was de muur van het toneel in de uitspanning. Hooggespannen verwachtingen werden koel weggedronken. Gepraat heerste over de muziek. In de hoek werd ernstig gesproken over vakantieplannen die door de voorafgaande drukte die de tijd van het jaar met zich meebracht niet tot volle ontwikkeling waren gekomen, maar zich nu, na het dagenlange zwembadweer steeds sterker aandienden. Een meisje danste op de muziek die het geroezemoes plotseling overstemde. Rood was de spoeling van je haar toen je uitdagender haar vergeefse wenken naar jongens aan de kant beantwoordde. Een auto remde hoorbaar, de eersten die vertrokken werden afgehaald, als toen. Rood was de auto voor het station. Een handdruk, een vraag. Snel reed de auto de stad uit. Vlaggen met ijsmerken erop wapperden aan winkelpuien. Op de weg waren de tegenliggers even schaars als de vragen. Dit was een trek naar de stilte, een tocht door de zomer, een reis naar het begin van een bestaan. Rood was het kussen in je stoel.

De lantaarns reiken tot in de kruinen van de bomen. Wat beschenen wordt is de stad weer: een plein, een uitgespaarde ruimte tussen flats. In het midden een rechthoekig bassin. Water spuit hoog op en verandert per minuut van kleur. Veel hoger hangen reclames. Daarvoor klinkt geen enthousiast onthaal van de toekijkenden, zoals bij de kleurwisselingen. Voor de ingang van een blokvormig gebouw staat een rij die voor altijd lijkt te groeien. Het verlies van de persoon die naar binnengaat wordt gecompenseerd door het in veel hoger tempo aansluiten, achteraan. Er wordt gewacht. Wandelaars kunnen kiezen uit het in een wijde boog passeren van de lineaalrechte rij, of er dwars doorheen te lopen tot ergernis van de wachtenden die bang zijn, dat anderen snel op deze doorkruising zullen reageren door een paar stappen voorwaarts te doen. Binnen in de hal staan lage kussens als banken gereed. Een enkele vrouw neemt plaats, legt de jas naast zich neer en schikt het gepermanente haar. Een meters brede spiegel weerkaatst niet alleen het licht uit de kroonluchters, maar vergemakkelijkt ook deze handeling. In de zaal die de vorm heeft van een halve arena wordt gewacht. Een enkeling die de menigte vreest neemt plaats op een hoek en het loon van zijn angst is een verwijtende blik van de toeschouwers die recht voor het doek van een maximaal genot verzekerd menen te zijn. Alle kleuren, alle geuren vormen een contrast voor de koele inrichting van de zaal: zwarte stoelen, lichte muren, in zwart leer vervatte lampjes boven de deuren. Als

[p. 54]

witte gordijnen zijwaarts rollen heeft de verwachting het wachten overwonnen.

Bruin. De bergen bleken minder dreigend te zijn dan eerder. Toen waren er wallen van huizen die tegen de steile hellingen waren aangebouwd met aan de overzijde een slechts beboste, maar niet minder indrukwekkende bergketen. Daartussen meanderde een rivier en reed een trein. Soms was voor een paar minuten de duisternis buiten ook in de coupés aanwezig als er werd gereden door de kilometerslange tunnels. Iedereen keek van zijn bezigheden op naar niets en op het moment dat de vage contouren van een reisgenoot door de gewenning aan de donkerte zichtbaar werden, had de trein een volgend station bereikt. Het perron was leeg, een paar beambten wisselden papieren en een groet. De passagiers verscholen zich in de restauratie tegen de kou. Restanten sneeuw die de zon overdag hadden weerstaan, vroren weer tot kleine schotsen aaneen, als toen. In de winkelstraten liep niemand, alle gordijnen waren gesloten. Het neonlicht pastte zich aan, zo leek het, bij een feller wit. Bruin was de tafel van de toenadering. Imitatie-Victoriaanse lampen straalden zacht over de met stof beklede muren. Dit was het licht van de nacht, het schijnsel bij de conversatie, het baken van de moord. Alleen het opsteken van een sigaret stokte het gesprek. Was het de rook van de sigaret die het zicht versluierde en juist de blikken deed groeien in onbedoelde intensiteit? Ik heb je zó gekend. Een verrassende kus. Bruin was de jas die je droeg.

Vandaag wordt er naar de stad gekeken. De bus is een wereld in de stad. Een korte veldslag van ontkenningen en bevestigingen in het middenpad van de bus. Strookjes worden van langwerpige biljetten gescheurd, worden geteld. Sprechen Sie Deutsch? Enthousiast geknik of geschud met het hoofd. Alle talen zijn tot twee woorden teruggebracht: ja, nein, oui, non, yes, no, da, njet. Weer een vraag: Do you speak English? Hier past een ander antwoord; ballonnen, vlaggetjes en tassen zetten de bevestiging kracht bij. Er wordt gekeken naar de gidsen. Een vrouw met een enorme zonnebril in het uit vele tinten bestaande kapsel zwaait met haar paraplu naar haar collega's en loopt op de bus af. Wij wensen u een plezierige tocht. Dit is de opera van de stad. Een filmcamera snort, een kleine Japanner slaagt er niet in een fotorolletje in het apparaat te plaatsen. Er wordt gekeken naar de parken van de stad. Hier wordt in de ochtend gewandeld, 's middags gerust, 's avonds gevrijd. Het is nu ochtend. Er wordt gekeken naar de standbeelden van de stad. Een keizerin hoog te paard tussen twee musea. Een componist met dirigeerstok in het plantsoen. Een lezende dichter achter een bankje met twee vrouwen. Er wordt gekeken naar de café's van de stad. Er bestaan honderd soorten koffie. In deze stad zijn de Turken ooit geweest en zij brachten deze lekkernij. Koffie met melk, koffie met room, koffie zonder suiker, zwarte koffie. Vraag dus nooit om een kopje koffie. Druk u zo duidelijk mogelijk uit. Er wordt niet gekeken naar de universiteit van de stad, een wit gebouw in de steigers. Het parlementsgebouw is een Griekse tempel met een bordes. Een vrouw met de hand op de voet van een leeuw. Een echtpaar met de handen opgestoken. De gids kijkt in het paleis van de stad. Hier staat een bed. Dit is ooit de keizerlijke slaapkamer geweest. Hier staat een tafel. Hier heeft de keizer ooit het ontbijt genuttigd. Volgt u de paraplu? Er is gekeken, de bus rijdt terug.

Groen. Vanaf het bed was het zicht op het veldje voor het huis beperkt. Het was een klein, voor recreatie eigenlijk ongeschikt terrein. Na het avondeten verschenen er allengs meer meisjes en jongens. Een lang wit elastiek dat bij het

[p. 55]

aantrekken van een gymbroek was gesprongen diende als scheiding tussen de twee partijen die spontaan gevormd werden. Het kwam nooit tot dominant lawaai aan één van de kanten. Of dat kwam doordat de strijd gelijk opging, of doordat de heersers evenwichtig verdeeld waren bleef onduidelijk. Jij was daar nooit bij. Als de duisternis van achter de weilanden was komen opzetten en het lantaarnlicht puzzels vormde op de muur, stroomde binnen door de leidingen onafgebroken water. De schuilplaats werd dan verlaten. 's Avonds werden de deuren naar het terras gesloten, een wit gordijn met langwerpige gekleurde figuren werd voor de uitgang geschoven. Dit was de gesloten deur, de versperde uitweg, de afgesloten kamer. Op het doek vielen de eerste schoten. Aan de bar klonk het kille uiteenspatten van bierglazen, als toen. De tafels in het café werden pas aan de kant geschoven als er geen doordringbare weg voor binnenkomers meer was. De scherpe, haast bombarderende kracht van het geluid uit de boxen en de warmte waartegen een op een kier geopend bovenraam geen soelaas bood, dreef velen naar de spiegels in de gang. Was het de uitgeademde hitte die de gestalten deed vervagen en het gespannen hangen tegen de kapstokken uitwiste? Als jij verscheen was ik al weg. Groen was het legerjack toen wij boomstammetjes torsten om de sloot te overspannen. De meeste waren te kort en te dun om een last te tillen. Kleine twijgjes moesten als touw de hele breedte omwinden. Wat de ernst van de activiteit opleverde was eerder een vlot dan een brug. Het was niet het lachwekkende van de voltooide handelingen, maar de wijziging van perspectief die het beheersend gevolg was. Groen was de wei die we bereikten.

De tramhalte staat al buiten het centrum. De bewoners van de buitenwijken bevolken de tram. In hun tassen de opbrengst van een vroege tocht naar de markt, nog voordat elders winkeldeuren opengaan. Hier worden geen kanten blouses of pumps gedragen. De vrouwen zitten in jurken die een andere tijd toebehoren onafgebroken naar buiten te staren. Om de pas verworven levensmiddelen uit te stallen gebruiken zij behalve het middenpad ook de bank. Een rij tassen van goedkoop leer vormt de scheiding tussen de vrouwen en de bevlekte ramen. De mannen kiezen voor een gezelliger plaats en beginnen een gesprek. Na een lange rit is achter een muur het kerkhof van de stad verborgen. Er zijn drie ingangen, de voornaamste aan het einde. Het poortje van de voorste toegang wordt zo weinig gepasseerd dat het pad daarachter door mos en onkruid is overwoekerd. Kleine konijntjes die geen angst meer veinzen zijn hier de bezoekers. Zijn het de dicht tegen elkaar geplante bomen die ondanks het schaduwtapijt dat zij verspreiden de ochtendwarmte accentueren? De laatste ingang wordt betreden door de rouwenden. De kracht van het seizoen laat zich alleen door dagenlange schoffelarbeid rondom de graven beteugelen. Hier liggen de namen Fransza, Janicek, Korstmüller. In de schaduw van het lover aan de oprijlaan zitten de overlevenden. Het stille respect is op de minder strenge paden verdwenen. Kleine bestelauto's rijden de donkerte van het woud in. Halfnaakt, de witte onderbroek in een smalle baan boven de broekriem zitten mannen op de graven te wieden. Hier verdwijnen de namen Müller, Mommsen, Klippner. De dikke, grijze grafstenen vinden een definitieve bestemming in een stortplaats naast de koepelkerk. Daarachter liggen de burgers van de stad. Kleine barokke huisjes overspannen de graven van marmer. Hier rusten narcissen, rozen, veldboeketten. Rond ieder graf een vierkant kort geschoren gazon. Hier liggen de namen van de burgemeester, de fabrikant, de president van de republiek. Een vrouw in volle rouw verbergt het hoofd achter de zakdoek in haar handen. Er bestaan geen burgemeesters, fabrikanten, presidenten. Bestaat er een uitzicht? Onveranderlijk wijzen alle namen naar een onafwendbaar lot. Het zijn de korte lettergrepen van de dood.

(fragment)