Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 56]

Hoe bitter is u gedenken
J. Ritzerfeld

U vliegt op zaterdag 5 januari (1980) naar Wenen. Om 9.35 uur wacht ik u op, pal voor het stationsgebouw van het vliegveld Schwechat. In de auto. U kijkt uit naar een wit voertuig met een sticker op de voorruit, middenboven, vermeldend de blauwe letters op een zilveren veld: T U (University of Tulsa). Wij begeven ons vervolgens gezamenlijk in de gehate noordoostelijke richting. Wees gerust, u zult mij op de parkeerplaats sneller vinden dan een bepaalde naam in het documentatiecentrum van het complex waar wij ons gedwongen weten naartoe te reizen. Misschien gaat u daar wel op zoek naar uw eigen naam. U als journalist dient het geloof in uw bestaan te bewaren tot de feiten hebben bewezen dat die verwachting slechts berustte op hoop. Stel u voor dat men uw naam heeft vergeten te registreren. U weet wat dat betekent. Dat u al minstens zesendertig jaar dood bent. Ik hoop u de u bekende beelden anders te laten zien.

U moet in herinnering houden dat u degene bent die mij dient te herkennen. Stuurt u geen huurling. Uw identificatie heeft al plaatsgevonden voordat u mij bereikt. U bent mijn eerste kijker. Ik zal u dodelijk weten te treffen.

Wij steken bij Bratislava de grens over; zonder nog langer te treuzelen volgen we een noordelijke richting. Al spoedig kruisen wij de route waarlangs, in de zomer van 1944, 437.000 mensen vanuit Boedapest werden gedeporteerd naar het complex dat ook onze reisbestemming is. Geregistreerd bij het vertrekpunt, uitgewist bij het einddoel. U bent ook mijn eerste luisteraar. Nog in de auto zal ik u een voorproefje geven van de geluidsband, althans het muzikale spoor daarvan. U hebt altijd gedacht dat een componist rond 1600 zijn madrigalen heeft geschreven ter nagedachtenis van één enkele, zijn privégeliefde. Welnu, ik zal u, terwijl u over de voorlopers van het treurigste landschap van Europa uitkijkt, laten horen hoe die privéverbijstering miljoenenvoudig kan worden versterkt; hoe het detail miljoenenvoudig wordt uitvergroot tot het u als een stofje as op de oogbal springt.

Halverwege de middag, wanneer het steenkoolgrauwe licht zich begint te verdichten, dat is tegen het moment dat wij de tweede grens naderen, ziet u hoe langs de afkalvende asfalt- en steenslagweg gemutileerde slierten mannen, vrouwen, kinderen, dieren zich naar hun einddoel van die ene dag begeven, dat het einddoel van al hun dagen is. De nutteloosheid van het in vrede leven. Moge die nutteloosheid zich tot in lengte van dagen herhalen.

Wordt u inmiddels gekweld door honger, dorst, tocht, benauwdheid misschien? Wanhoop niet. Wij vinden ons doel door behoedzaam de lichtbundel van de koplampen te volgen. Nadat we ons door de schachten van een anoniem stadje hebben heengegraven, zult u mij, bij een plotse verhoging van de weg, drie seconden lang voor een tovenaar houden. Wat ziet u daar twee kilometer voor u, omkranst door kilometerslange, hooggehangen bollen geel licht, in een reusachtige platte rechthoek waaromheen het absolute duister heerst? Als u al zesendertig jaar dood had moeten zijn, en toch nog leeft, zult u de filmische entourage binnen het duister snel begrijpen. Hoe bitter! Wij kunnen nu aan de slag. De regie van het duister kost mij de minste moeite. De mogelijkheden der chemie worden jaarlijks uitgebreid. Ik ga u toelichten wat de werkzaamheden zijn geweest. Op 1 september werden de officiële besprekingen geopend. De Poolse autoriteiten bleken gevoelig voor die datum. Het kostte slechts anderhalve maand om het scenario door drie ministeries goedgekeurd te krijgen. De ambtenaren beschouwden het project unaniem als een historisch nutteloze, want op het dode verleden gerichte onderneming. Een riskante gedachte, maar het heeft ons zeer geholpen. Wij graven ons het verleden binnen en verklaren niets. Op die vertrouwensbasis hebben wij elkaar kunnen vinden. Plotseling waren zij gefascineerd van het idee dat er in Polen iets kon worden gemaakt dat geen enkel nut had; dat zij voor het eerst in hun leven mochten meewerken aan iets dat van staatswege zinloos was verklaard. Wij van onze kant bleken, enigszins tot hun verrassing, geen bezwaar te hebben tegen de officiële Poolse opvatting dat het staatsmuseum Birkenau in de eerste plaats een monument is ter herdenking van de Poolse en Russische slachtoffers. In onze filmverbeelding zijn geen nationaliteiten herkenbaar: uitsluitend moordenaars en gedoemden.

Na het plaatsen van de handtekeningen hebben de ambtenaren en hun dames bij een feestelijke dronk genoten van de opgewonden reacties van onze staf. De minister van Cultuur zag in de film een Zwitserse gril om 6 miljoen Zwitserse franken over de balk te smijten; hij heeft zich de volgende dag gerehabiliteerd door ons zijn beste secretaresse af te staan. Wellicht ook vreesden zij dat bij weigering het hele complex-object van onze camera-ogen - op een vuile Middenduitse vlakte zou worden nagebouwd, waardoor men elke invloed op het resultaat had verspeeld. Ik heb van die infame suggestie overigens nooit gebruik gemaakt. Ik heb hen in de waan gelaten, indien zij in die waan mogen hebben verkeerd.

De staatscontrole, die na aanvaarding van het project stringent bleek - want men wenst de nutteloze historie wel historisch correct in beeld gebracht te zien - heeft tot nu toe alleen maar in ons voordeel gewerkt. Zij richt zich namelijk uitsluitend op de produktie, die volgens plan geheel in

[p. 57]

Poolse handen is. (De regie, de vier cameraploegen en de financiën zijn geïmporteerd.) Het is alsof men niet weet dat er tussen produktie en beeldmontage een kloof van onverstand gaapt, waardoor precies het ‘omgekeerde’ getoond zou kunnen worden van wat er gefilmd is. Zij mogen van geluk spreken: onze bedoelingen hebben een andere naam, maar inhoudelijk lopen ze parallel met de hunne. Wie weet, misschien zijn wij een onderdeel van hun ‘plan’. Inmiddels, na twee maanden samenwerking, maken zij zich eigenlijk alleen nog maar zorgen over de vraag of het complex Birkenau lente 1980 weer in de oorspronkelijke staat - die van najaar 1979 - zal zijn hersteld. Zij vergeten bijwijlen dat het op orde leggen van de laatste graszode, het terugplaatsen van de geringste steen, het spannen van de bovenste prikkeldraad, het verbranden en bedelven van het kleinste fremdkörper de essentie van de finale zal bepalen. Ik stel u voor dat wij in het vervolg uitsluitend spreken over het complex.

De opnamen zijn gestart in de tweede helft van oktober, bij een uitzonderlijk fraaie herfstzon met diep strijklicht. Twee jaar geleden liep ik korte tijd met een plan rond dat zich niet verder liet ontwikkelen dan één zin: ‘Zeven dagen na het einde van de oorlog begon hij zich alweer te vervelen’. Tijdens de herfstopnamen voor Fase 1, 1a, heb ik die formulering opgediept en als antidotum geslikt.

Wat u bij aankomst op 5 januari zult aanschouwen is de situatie van Fase II, 2a. Ik geef u een overzicht van de indeling in fasen, met aansluitend een literaire impressie van de inhoud van 1a, b, 2a.

Fase I Najaar 1979
1a	Het complex. Dag. Zon. Kleur.
b	Het station, binnen en buiten. Ochtend. Duisternis. Kleur.

Fase II Winter 1943-44
2a	Het complex. Ochtend. Duisternis. Kunstlicht. Zwartwit.
b	De vernietiging. Duisternis. Kunstlicht. Zwartwit.

Fase III Voorjaar 1980
3a	De modder. De overgang van nacht naar dag, van zwartwit naar kleur.
b	Het complex. Het herstel van het complex. Kleur.

Hernemen wij ons:

De vlekkeloze grasvelden, de honderden na 1945 waterpasgeëffende, zorgvuldig onderhouden, herfstkleurige grasvelden tussen de resterende gelijkvormige houten barakken en stenen stallen in kaarsrechte rijen. Honderden schoorstenen in kaarsrechte rijen die de plek aanduiden van de in het niet verdwenen barakken en stallen.

De vredigheid van de lege grasvelden, de stilte, de ontroering van het vleugje wind, de hoge aan het mes ontkomen grashalm die zich omdraait en van kleur verschiet.

De afrastering, de greppels, het draad met de porseleinen knoppen, de houten wachttorens, een oppervlakte omspannend van 160 ha.

Aan de achterzijde van het complex, na kilometers dwalen, achter, achter de opgeblazen, ingestorte vuurovens, in ingestorte, onaangeraakte staat bewaard gebleven, achter de laatste overeind staande wachttoren: een zanderige driesprong met twee kleine boerenbehuizingen, elk tussen vermolmde, hier en daar verbrijzelde hekwerken. Op de droge, met een karrespoor gegroefde zandweg langs de hutten spelen uiterst kleine kinderen, de meisjes met een doek om het hoofd, de jongetjes getooid met een door een gebreid koordje onder hun kin vastgebonden wollen mutsje. Een jongetje duwt een houten paardje met uitgerukte staart door een karrespoor. Vijf minuscule honden keffen ons aan. De op het bleekveld tussen haar wasgoed geknielde vrouw schenkt er geen aandacht aan.

Het perspectief achter de boerenwoningen, van het complex afgewend, verrot van landelijke vredigheid.

We wenden ons met tegenzin af en keren sissend en blazend, intens gelukkig met de emotie die wij kunnen ondergaan, over de honderden vlekkeloze grasvelden terug naar het begin.

Het dunne enkelspoor, dat binnen de toegangspoort dubbelsporig wordt en moeiteloos een lang, lang emplacement vormt.

Dat is 1a. Vergis u niet in wat de camera-ogen allemaal hebben gezien.

We gaan naar 1b. De essentie van de economie in het drie kilometer van het complex verwijderde stadje (anno nu) is zichtbaar 's morgens tussen zes en zeven uur, in de zich spoedende, schijnbaar circulair bewegende mensenmenigten rond en in spoorwegstation annex busstation.

Het treurige, hopeloze, verdurende gezicht van een donkere industriële ochtend, de vernietiging die een nacht slapen op de gezichten heeft aangericht, de gedode huidcellen. (Komaan, het aangezicht van een te L.A. ontwakende filmster is ook niet alles.) De bewegende dieselgevaarten en stoommachinerieën, het ijzeren netwerk van communicatie, de lucht van steenkoolgruis.

Het nutteloze levensritme van de vredestijd. Vergis u niet in de compassie van de camera-ogen.

We zijn nu een halfuur onderweg. We hebben u vreselijke dingen laten zien. We hebben geen verhaalhandeling hoeven te bedenken. U hebt uitsluitend beeldhandelingen gezien. Het wordt erger.

In 2a treden de cameraploegen gekoppeld in actie. De totaalcamera's filmen de werkcameraploegen die op hun beurt de terugkeer naar de oorlogssituatie filmen. Daartoe worden om te beginnen de grasvelden tussen de stallen van het vrouwenkamp, en de grasvelden tussen de barakken van een evenwaardige strook van het mannenkamp door met paarden bespannen ploegen opengescheurd. Het hele complex wordt overhoop gehaald en teruggevoerd naar zijn oorlogse staat. Miljoenen doden worden opgeschrikt. Alleen: de ingestorte crematoria raken wij met geen vinger aan. De eerste met honden uitgeruste soldaten betreden het complex. De onderofficier te paard.

In het draaiboek staat op dit punt vermeld: ‘Als we geluk hebben gehad zijn we de vorst voor geweest. We wachten nu op sneeuw’.

En: ‘Het gebruik van elektronische fluittonen om angst te suggereren is uit den boze. Met de synthesizer willen wij niets te maken hebben. De muziek komt van levende stemmen. Het is nu 15 december. De spanning stijgt.

Gelet op de weersontwikkeling verwachten we niet voor 6 januari aan Fase II, 2b te kunnen beginnen. Voor de kerst- en nieuwjaarsdagen trekken we met een kleine ploeg naar Oost-Polen. Wat daar te zien is?

Veronderstel dat u op 6 januari een rol uitkiest voor 2b. Zou u dat weten te waarderen? Er zijn twee mogelijkheden: who shall live, who shall die! Dit suggereert dat er een iemand is die selecteert. Het moge zo schijnen. Vraagt u zich eens af: hoe is het gesteld met uw overlevingsdrang! U bent bevoorrecht, u mag kiezen. Let op: Getuigen worden vernietigd. U dacht misschien nog een moment dat de twee werkcameraploegen met hun schitterende tuigage, hun blin-

[p. 58]

kende lichtstellages en hun monstrueuze camerakranen gespaard blijven? En de dames en heren in de regiekamer, dat hok van allersmerigste moordenaars boven de toegangspoort: die mogen kiezen tussen kleur en zwartwit. Als een achteloos terzijde worden zij afgevoerd.

Komt u hier maar eens drie maanden wonen in uw teddybeerjas. Voor honger hoeft u niet beducht te zijn, want honger kent u hier niet. Aan seksuele verlangens bewaart u een verre herinnering. Zodat simpel gezegd alleen de doodsdrift overblijft, die zich ontlaadt in draaiende, almaar draaiende filmrollen.

Ik wil u tot slot nog deelgenoot maken van een tergend probleem. Uit een recent produkt van de filmindustrie staan mij drie beelden voor ogen, drie vuurrode bakens die ik op straffe des doods moet omzeilen. Te weten: a) een bosbrand in fabuleuze napalmkleuren; b) de bewegings- en geluidsschoonheid van een eskader helikopters dat een aanval uitvoert op een rivieroever; c) een als een opgetuigde kerstboom exploderende helikopter, op het plein van een dorp dat er uitziet als een koekblikplaatsje. - Het gebruik van kleur is daar een schande voor het oog; de bewegingsritmiek een obscene vertoning; geluiden als uit een walmende hoerenkast.

U begrijpt, na deze uitvoerige inleiding is het mij vergund u op 5 januari in Wenen te laten afhalen door mijn assistent. De auto, waar u op moet letten, blijft dezelfde. Wees zo goed twee flessen zeer goede Schotse whisky voor mij mee te brengen. Good luck!

December 1979