Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 41]

De poëzie is wat moet en niet kan
De nieuwe bundel van H.H. ter Balkt
Hans van de Waarsenburg

In BZZLLETIN 60 (november 1978) verscheen een nogal onthullend en zeer openhartig interview van Johan Diepstraten en Sjoerd Kuyper met de dichter H.H. ter Balkt, die voorheen opereerde onder het pseudoniem Habakuk II de Balker. In datzelfde jaar publiceerde H.H. ter Balkt bij de Ravenburgpers te Arnhem de gedichtencyclus Joseph Beuys. Een tweetalige uitgave met in zeefdruk uitgevoerde illustraties van Joseph Beuys zelf. Deze gedichtencyclus vinden we terug in de in december 1979 verschenen bundel Waar de burchten stonden en de snoek zwom. Een omvangrijke bundel, ditmaal gepubliceerd onder de naam Ter Balkt. In genoemd interview komt een nogal typerende uitspraak voor, over wat poëzie nu eigenlijk moet zijn:

Poëzie moet duidelijk zijn, het moet hartbrekend zijn, en het moet appeleren aan het verstand. Maar niet in hoofdzaak. De hoofdzaak is dat het poëzie is; poëzie is een plaats van warmte. Poëzie is gewoon: ‘Kom maar, nou, kom dan?’

Op de achterflap van Waar de burchten stonden en de snoek zwom staat het volgende credo te lezen:

Alles is één. Daarom mag blik meedoen en zilver meedoen, de benzinepomp en de vogelschrik, het kruispunt en de zandweg; het stof; het uranium; de snoek, de marskramer en de stad Londen.
Want de poëzie is wat moet en niet kan, wat zou moeten kunnen maar niet mag, wat kan en niet moet, wat welvoeglijk is en niet passend, wat korrekt is maar onfatsoenlijk.

Het is duidelijk dat Ter Balkt in zijn poëzie geen enkele begrenzing duldt. Dat hij zich aan geen school of stroming wil onderwerpen, alhoewel Ter Balkt in het genoemde interview zich er niet voor schaamt om zichzelf als ‘discipel van de Lichtdrager’ (=Lucebert) te zien. Dat Ter Balkt schatplichtig is aan de Vijftigers steekt hij niet onder stoelen of banken:

Ik geloof dat de lijn van vernieuwing of verversing in de Nederlandse poëzie min of meer vanzelfsprekend over Vijftig loopt, en zeker dwars door het werk van Lucebert. De schrik slaat me om het hart als blijkt dat allerlei Amateurs en Nieuwelingen op de weg weer helemaal opnieuw beginnen: sonnetten en de rest en niemand die nu nog van Vijftig weet.
(...)
Maar niks hoor; het hele door Vijftig doorgeranselde zogenaamde poëtisch arsenaal is back in town.
(...)
Terwijl het werk toch met de plattegrond van de oude atonalen verder moet gaan, en niet met de ruiterij van hobbelpaarden van Propria Cures en de kudde ganzen - schrijvend met elkaars ganzeveer.

Het is niet zonder genoegen dat ik deze citaten hier aanhaal. Ter Balkt kon misschien toen nog niet helemaal vermoeden, wat zich nu in volle hevigheid ontplooit: een gewelddadige poging tot ‘ausradieren’ van de ‘Beweging van Vijftig’; een poging tot wegretoucheren die bepaalde geschiedkundigen uit het verleden van de U.S.S.R. niet zou hebben misstaan. Er wordt opgeroepen tot ‘Herstel met de Traditie’, alsof de Vijftigers niet uit beste literaire tradities voortkwamen! (Overigens houd ik niet van ‘Herstelbeweging(en)’).

Het is misschien daarom geen toevalligheid, dat in de laatste maand van de Zeventiger jaren de nieuwe gedichtenbundel van Ter Balkt is verschenen. Het lijkt een ferme gongslag tot besluit van die Zeventiger jaren, want deze omvangrijke bundel biedt de lezer heel wat kwaliteit en reduceert met de kracht van een moker het opgeschroefde, kitscherige rijmwinkeltje van die Zeventiger jaren tot nul. Waar de burchten stonden en de snoek zwom is een manifest vol zeggingskracht en heeft een monumentale allure. Opnieuw bewijst Ter Balkt zijn dichterlijk en ambachtelijk vakmanschap door zorgvuldige constructie en vormgeving. Zijn gedichten staan, zijn burchten, waar de rattetandjes van de Poëtische Herstelbeweging op zullen breken.

Zeker zijn langere gedichten staan soms als ‘kathedralen’, waarmee expliciet naar het openingsgedicht Katten bouwden de kathedralen verwezen wordt:

In de Zilveren of Gouden Codex
of in ‘'t Boek van de Gestippelde Sporen’
daar willen wij afwezen
staat het opgeschreven,
met letterstreepjes verhaard
door ontelbare winters
op veel plaatsen gevlekt
door de dronk uit een vogelkeel
‘Katten bouwden de kathedralen’

De bundel bestaat uit twee afdelingen: ‘Onze hersens die in het hoofd zijt, bid voor ons dat het niet afvalt’ en ‘Joseph Beuys’.

De eeste afdeling toont een grote verscheidenheid aan onderwerpen. Ondanks deze verscheidenheid hebben deze gedichten toch iets zeer herkenbaars, bijna iets vertrouwds. Waarschijnlijk omdat Ter Balkt het grondmateriaal voor zijn gedichten put uit vaste bronnen: zijn jeugd, doorgebracht op een boerderij in Twente (zoals dit expliciet aan de orde

[p. 42]

kwam in zijn debuutbundel Boerengedichten); de Keltische en Angelsaksische wereld; de oerelementen steen, water, vuur; de pré-historie; de Middeleeuwen. Tijd is voor Ter Balkt niet de tik van een seconde, tijd is voor hem een bewustzijn, waarin heden en verleden samenvallen; het persoonlijke heden en verleden in samenhang met dat van de mensheid. In het tijdsbewustzijn van Ter Balkt treft een elementaire solidariteit met de mens, die dwars door alle tijden snijdt. Ik citeer de eerste drie strofen van het prachtige gedicht De man van Grauballe (pag. 25/26):

Offers aan de oude goden
muntten uit door vluchtigheid
Opstijgende rook, vruchten des velds
werden snel door de winden doorgedraaid
Toch ligt hier de Man van Grauballe
in zijn glazen kist, als Sneeuwwitje
maar dan leisteenblauw, en geen appel
doofde zijn stem uit maar een zwaard-
houw die zijn keel afsneed
van oor tot oor

Hij werd gevonden in het veen
van Nevelgaard, verweg, naakt en gelooid
door zuur moeraswater dat hem mooi hield
als een prins, en de kramp om zijn mond
overleefde eeuwen van stijgend water
Zestienhonderd jaar dronk hij zuur dras,
een zoenoffer voor de duistere geesten
van de moerassen en hun oevers;
de louche goden van 't geniep en de ongein
De goden daar wilden hun offers rauw

Achter het glas in zijn veenbed
heft hij een wonderbaarlijk blauwe hand
en niet het blauw is het wonderlijkst
maar dat de hand nooit gewerkt heeft:
geen spoor van de hamer, smidsvuur,
hard gegraaf tussen stenen; zó stil
is de hand dat hij een bede lijkt om vrede
en luister wat ik zie, om vrede
De stille hand van de zanger
is een schreeuw om vrede (...)

Het thema tijd in combinatie met de ‘Werdegang’ van de mensheid is een zeer boeiend aspect in het oeuvre van Ter Balkt. Zeker wanneer dit gecombineerd wordt met dat andere thema: de natuur. Ter Balkts verbondenheid met natuur is in deze bundel ook weer een evident feit, zij het, niet zo nadrukkelijk als b.v. in zijn bundel Groenboek (1973) of De gloeilampen/De varkens (1972). Ik signaleer deze verbondenheid met de natuur (in de breedste zin van het woord) omdat dit wezenlijke element in Ter Balkts werk, evenals de tijdsthematiek, voor een gedeelte de woordkeuze bepaalt. Naast een aanzienlijke feitenkennis omtrent zijn onderwerpen, beschikt Ter Balkt ook over een daarmee samenhangende woordenkennis. Zijn gave om die woorden op de juiste plaats te zetten, in het natuurlijke décor van het gedicht, geeft aan zijn gedichten dat enigszins archetypische karakter. Ook wanneer het heden(daagse) meespeelt of een rol krijgt toebedeeld in zijn gedichten.

De uitbundigheid van zijn eerste bundels is verdwenen; ambachtelijkheid is er voor in de plaats gekomen. Zoals de naam waaronder hij nu publiceert is ingedikt tot Ter Balkt, zo zijn de gedichten ontdaan van alles wat hun helderheid zou kunnen schaden.

Een erg ontroerend gedicht, waarin genoemde elementen voor een groot gedeelte samenvallen, is Het verdriet regent. Er is echter nog iets op te merken bij dit gedicht. Een woord als ‘verdriet’ komt men nauwelijks tegen in de gedichten van Ter Balkt. Woorden en begrippen die door veelvuldig gebruik een hoog slijtagegehalte hebben, waar de werkelijke inhoud van is uitgehold en die dikwijls een persoonlijk karakter hebben, gebruikt hij zelden.

Het verdriet
regent op een klein afdak
en op een groot dak
Over de ruïnes en daken

Een Lap zit in zijn hut
De zon brandt als Italië
Alles is met ijs gewapend
Met schotsen en lachen

Een dode keizer met dolken gestoken
ligt als een rode doek op zijn drempel
De eeuwen verdampen als plassen
benzine

Op de lippen verdampt het glimlachen
als jouw kist in de grond, vader
Een Lap zit in zijn hut, neuriënd
Neuriënd slijpt hij zijn bijl

Romeinse dagen aan het wiel,
aan de raderen. Romeinse dagen
verdampen in het blikveld,
als benzine

Virussen op mars passeren
dertien slapende dorpen
Een nijptang in de heide
geeft de val van de timmerman aan

Iemand vond een rat in de melk
Een ander hoestte bloed op van soldaten
De Val van Constantinopel woedde
in iemands lever

Het verdriet regent op de daken
De Lap zit in zijn hut, neuriënd
Hij slijpt zijn bijl onder koude sparren
en bekommert zich noch om jou noch om mij

(pag. 28/29)

In dit gedicht wordt het persoonlijke verdriet, de leegte opgelost in tijd. Tijd waar de dichter een onderdeel van is; tijd die ook hem tenslotte zal doen oplossen. Wars van sentimentaliteit is Ter Balkt een dichter die echt kan ontroeren, daarom moet misschien alles uit de omringende wereld meedoen.

Dit wordt in de tweede afdeling ‘Joseph Beuys’ nog eens extra onderstreept. In een grote brede zwaai doseert Ter Balkt al zijn dichterlijke mogelijkheden in deze - afgeleide - cyclus. Centraal staat het werk van de uit Kleef afkomstige (duivels)kunstenaar Joseph Beuys; die in zijn beeldende

[p. 43]

kunst gebruik maakt van alles, wat hij gebruiken kan, mits de door hem gemaakte keuze maar werkt, effect heeft op de toeschouwer, de betrokkene. Ter Balkt heeft zich in zijn element gevoeld. Zijn grote beeldende vermogen moet in Beuys een inspiratiebron hebben gevonden. Het omkeereffect zoals Beuys dat in een zin heeft neergelegd: Als je je gesneden hebt verbind dan niet je vinger maar het mes heeft zeker voor een dichter als Ter Balkt enorm prikkelend gewerkt.

H.H. ter Balkt

Oude grijze rivierarm
kraakt de ribbekast van Kleef.
Pesticidenwinter;
het hart rust onder de eg.

Het veld is een blauwe mand.
Het veld is een grauwe eg.
Om het veld staan haaietanden
van doornappel, vuilbes, asfalt.

De regens merken het veld,
dat kraakt met zijn stelen.
Hard gewaai in de vuilbes,
de boeren eten ‘'s konings koren’.

Het veld is van beenzwart.
De regens zijn van glitter.
Er rusten zinken uiltjes
en een paard van geelkoper.
(...)

(pag. 69)

Naast dit fragment van Het veld staan er in deze tweede afdeling veel andere prachtige gedichten: Hoe een wijnkelder te beginnen, Het huis, Het sneeuwspel, Het hart en Blauw kistje uit Archangel. Dit laatste genoemde gedicht, dat ik voor het eerst in 1978 door de dichter zelf hoorde voorlezen, en dat toen diepe indruk maakte, blijkt bij lezing en herlezing een gedicht van ‘klassieke’ allure:

Blauw kistje uit Archangel

O leven jij breekt me. Ja, jij!
Wie anders.

Kwam naar de sneeuwstad Riga of Archangel.
Kocht een porceleinen kistje

blauw als de naam Archangel. Mij heugt
nog de winkel, de zijstraat en het jaar,

1859. Blauwe stenen doos uit Archangel.
‘Zulk blauw wordt nooit meer gemaakt’.

Niemand verbaast dat. Wie, later
kan zulke ogen hebben als jij.

En altijd sneeuwt het. Is het geen
dwarrelen van vlokken dan wel van leugens.

Ze zullen zeggen Riga en 't was Archangel;
want alles zullen ze veranderen.

Archangel en niet Riga; 3 december,
Ik weet het zeker, ik kocht het voor jou

liefste van nu en later; blauwe sneeuw
ga niet vallen. Van dat kistje

met blauwe bloemen; zwaar lijkt het
maar zo licht. Ons schip heette De Hoop;

ik stierf eerst, jij later
maar laat het er nog zijn, mijn doosje

mijn kistje met de bloemen en ranken
gekocht voor de liefste

in 1857
nee, 1859

Nooit gaan de jaren voorbij. Het leven
breekt nu iemand anders

in Riga
of in Archangel.

(pag. 79/80)

Tien jaar na zijn debuut schrijft Ter Balkt soberder, doordachter, waardoor zijn poëzie sterker en krachtiger is geworden. Ter Balkt heeft zich ontwikkeld tot een vakman bij uitstek. Hij is een dichter van klasse. Waar de burchten stonden en de snoek zwom bewijst dit, gedicht na gedicht.

H.H. Ter Balkt: Waar de burchten stonden en de snoek zwom, De Harmonie, 96 blz., f. 18,90