Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 37]

Denken is missen
P.C. Hooftprijs voor Cornelis Verhoeven
Charles Vergeer

Cornelis Verhoeven / Foto: Frits Droog

Zou men zich een beeld moeten vormen van de waarde van het beschouwend proza van Dr. Cornelis Verhoeven aan de hand van het merendeel van datgene wat de kritici de laatste weken daarover beweerd hebben, dan zal men zich verbaasd afvragen wat de jury heeft bewogen deze ‘filosoof van de mist’ de P.C. Hooftprijs te geven. Maar wellicht zegt dat alles meer over de waarde van die literaire kritieken?

Nu is men enigszins geëxcuseerd want literaire kritici zijn niet gekwalificeerd om filosofische geschriften te beoordelen; hetgeen wel erg pijnlijk gebleken is. De essay-afdeling van de P.C. Hooftprijs ging voorheen altijd naar ordentelijke essayisten: kunsthistorici, gewone historici en letterkundigen. Ook dat is niemand kwalijk te nemen, immers filosofen zijn schaars in Nederland. Men deed en doet hier wel iets aan

[p. 38]

filosofistiek - het woord is van Verhoeven - d.w.z. men weet er iets van of is er zelfs erg geleerd in, maar zelfs het certificaat ‘professor in de filosofie’ houdt nog niet in dat men ook filosoof is. En inderdaad, sinds de dood van Spinoza - in 1677 - heeft er op Nederlandse bodem geen filosoof meer gestaan; behoudens voor een spreekbeurt of, zoals Hegel in 1822, voor een vakantie van twee weken.

Toch was het aantal figuren dat in ons land ijdel prijkte met het etiket ‘filosoof’ niet gering en doorgaans waren het zelfs zeer knappe koppen, hoewel meest meer erudiet dan origineel kleurrijke figuren als Kinker of Opzoomer, Land of Bolland hebben heel wat bijelkaar gedacht, maar het meeste toch van over de grens van hun Duitse, wel ambt- maar niet soortgenoten, Kant en Hegel afgeschreven.

Wil men weten wat er zoal in de hoofden van het tegenwoordige Hollands diep omgaat, dan neme men de bundel van Fons Elders ter hand Filosofie als science-fiction (Amsterdam 1968). Wenst men ook de buitenbeentjes te bezien dan wendde men zich tot het boekje Parafilosofen, wijsbegeerte buiten de school (Bilthoven 1973) van Verhoeven. Van Verhoeven? Maar hoort die ‘filosoof van de mist’ - het etiket is van Carel Peeters - dan zelf niet bij dat daar beschreven obscure groepje? Zo verwijt hij in dat boekje de para-filosofen hun duisterheid, maar in heel wat kritieken kom ik tegen dat die Verhoeven zelf zo vaag en zweverig is. Peeters zegt zelfs dat ‘hij afkerig is van al te veel duidelijkheid’; en - wat een esprit! - ‘hij is gods eigen mistmaker’.

Wellicht kan het geen kwaad - maar of het veel baat? - eens te pogen wat mist te verdrijven door in te gaan op enkele wezenlijke gedachten van Verhoeven.

Na zijn dissertatie Symboliek van de voet (Assen 1957) en een klein boekje Symboliek van de sluier (Amsterdam 1961) verschenen Rondom de leegte (Bilthoven 1965) en Het grote gebeuren (item 1966). Deze vier boeken zijn hoofdzakelijk godsdiensthistorisch en behoren tot het allerbeste dat Verhoeven m.i. schreef. Alles wat volgde - en dat was veel; ik breng het maar in een noot onder - is naar mijn smaak nogal wisselend van kwaliteit. Wat de oorzaak daarvan is? Is Verhoeven een denker typisch voor de jaren zestig? Ik geloof het niet, me dunkt zijn boeken houden het nog wel een tijdje uit, in ieder geval langer dan zijn meeste kritici verwachten. Bovendien, een filosofisch opstel kan wachten. Haar waarde heeft, hopelijk, niet zo veel te maken met modes en tijdelijk in of uit de aandacht raken. Ik voor mij - maar ik weet dat Verhoeven zelf het daarmee volstrekt oneens is - meen dat de oorzaak ligt in het feit dat Verhoeven te veel schrijft en over te veel onderwerpen. De oudste bundels kwamen met jaren tussentijd en waren samengesteld uit ook alweer in de tijd soms nogal uiteenliggende essays. Al die essays bovendien steunden op zijn godsdiensthistorische studies. Maar nadien verschenen zijn boeken jaarlijks en niet zelden zelfs twee in één jaar. Daarnaast begonnen in meerdere kranten en tijdschriften artikelen van hem te verschijnen in een tempo waar zelfs de nieuwe Coster van de jaren zeventig respect voor zou hebben. En ook het aantal onderwerpen vermenigvuldigde zich. Er verschenen boeken over filosofie: Inleiding tot de verwondering ('67) Tegen het geweld ('67) Het axioma van Geulincx ('73) en over antieke literatuur: De schaduw van een haar ('79); alles van hoog gehalte. Onbeduidend daarentegen lijken mij bundels over actuele of zakelijke onderwerpen als het, samen met C. Eijsbouts geschreven, Zakelijkheid en ethiek ('71) of Boven de boomgrens ('77). Een onderwerp waaraan, maar het is alweer en enkel mijn smaak die hier oordeelt, Verhoeven zich maar beter niet had kunnen wagen is zijn eigen leven en beleven. De enkele interviews die hij gaf, De resten van het vaderschap ('75), Een vogeltje in mijn buik ('76) en Herinneringen aan mijn moedertaal ('78) zijn niet de moeite waard.

Het is onvermijdelijk uit die veelheid enkele zaken te halen om daar onze aandacht op te bepalen.

Als belangrijkste lijkt het mij nodig iets te zeggen over Verhoevens opvatting van filosofie. Daartoe kunnen we het best terecht bij zijn Inleiding tot de verwondering, een boek dat ontstond uit een cursus ‘inleiding in de wijsbegeerte’. ‘Filosofie’ zegt hij daar (blz. 13) ‘is een radicaliseren van de verwondering naar alle kanten’. Dat is niet zomaar een inval van Verhoeven, een heel nieuw en origineel gezichtspunt of domweg een eigenwijze manier om de zaken nu eens te beschouwen: het is integendeel begin en einde van alle filosofie. De door zijn kritici zo geïncrimeerde opstelling van Verhoeven is er een die gedeeld wordt door vrijwel al zijn oudere en wijzere collega's. Plato was het die als eerste opschreef dat het zich verwonderen - thaumadzein - begin en beginsel is van alle begeerte naar wijsheid. Van Goethe stamt het zo eenvoudige en toch nog dubbel te lezen zinnetje: ‘Zum Erstaunen bin ich da’.

Verwondering kan zich echter in vele vormen kleden. Al in de oudheid werd het Griekse thaumadzein in het Latijn vertaald met admiratio: niet verwondering maar bewondering dus. Bewondering voor de kosmos, de ordening. Maar bewondering of verwondering, wat is het nut daarvan? Men moet niet al te lang in verwondering stil blijven staan, maar daarna direkt aan het werk gaan. Wat hebben wetenschap en techniek niet al voor verwonderlijks en te bewonderen prestaties geleverd: en dat toch niet omdat ze met open mond vol verwondering stil bleven staan, maar juist omdat zo snel mogelijk dat begin achter zich lieten, de verwondering vergaten en aan het werk gingen. Verwonderen nee, dat is onze levensinstelling helemaal niet meer, wij werken liever en hard bovendien. We hebben geen tijd om ons ergens over te verwonderen, en als we de tijd al vonden dan hadden we de reden nog niet. Waarom of waarover ons verwonderen: alles is toch heel gewoon en ook het gewone, dat is het nieuwe, went zo snel en verveelt dan. Het eerste mannetje op de maan hield ons tot half drie 's nachts aan de buis geplakt: van de tweede las ik zelfs het krantebericht niet uit.

Nee voor verwondering, en voor bewondering, is geen tijd, het houdt enkel maar op, er is geen reden voor, het voert tot niets van belang. De wetenschappen zouden nooit zulke bewonderenswaardige prestaties geleverd hebben als ze zich waren blijven verwonderen. Gelukkig heeft de volwassen, moderne wetenschap zich losgemaakt van dat soort kinderziektes.

Is men overtuigd van dit alles, - en wie is dat eigenlijk niet? - dan moet men Verhoeven niet lezen. Of wel, en zich vreselijk ergeren en daarna een felle recensie schrijven, waarin lezers niets zinnigs over het denken van Verhoeven tegen komen maar wel bij voortduring struikelen over hele tritsen van denigrerende, kwaadaardige - wat een gek woord - kwalificaties: ‘de apologeet van het suffen’, ‘de filosofie van het mummelen’ en ‘zo ongeveer het futlooste proza in Nederland’. Dat laatste, gezien het vele uiterst futloze proza alhier, wel een allerernstigst verwijt.

Verhoeven echter is geenszins overtuigd van dit alles, meent zelfs dat al die vanzelfsprekendheid ‘de grote ziekte’ (Bijna

[p. 39]

niets p. 25) is. Tegenover die vanzelfsprekendheid, het wennen aan alles, het alles gewoon vinden staat zijn voortdurende en niet aflatende verwondering. Daar heb ik bewondering voor. Anderen ergert het blijkbaar mateloos. Natuurlijk, want zo'n houding staat volstrekt haaks op de alledaagse, gewone, werkelijkheid. Maar sprak Hegel niet reeds van filosofie als ‘die verkehrte Welt’, en Plotinos en Plato: en wie van de ware filosofen eigenlijk niet?

Is Dr. Cornelis Verhoeven, woonachtig te Udel in Noord-Brabant dan een echte filosoof? Is er weer een in Nederland? Ik laat het wel uit mijn hoofd daar antwoord op te geven. Ook de denker zelf zal, hoewel zelfbewust genoeg, voor die vraag terugdeinzen. Dat volgt immers uit zijn eigen opstelling. Heeft men veel filosofische boeken bestudeerd, en er daarna diep over gepeinsd, om tenslotte zelf enkele diepe dingen op te pennen over de verhouding van causaliteit en substantie, of over een brandend actuele ethische kwestie, of over twaalfde-eeuwse Arabische commentatoren van Aristoteles' werk ‘over de ziel’, of wat de preciese betekenis kan zijn van het zinnetje ‘stel, mijn vrouw vraagt mij enkele borrelnootjes’... dan is men daarmee nog geen filosoof. Hoe zou dat ook kunnen? ‘Er is nog geen wijsbegeerte, er is geen grond en er zijn geen begrippen. Er is afgrond en er is verwondering; er zijn dingen die te denken geven.’ (Inleiding etc. p. 18)

Filosofie is geen wetenschap waarin een heleboel kennis ligt opgestapeld, waar belangwekkende vragen gesteld worden die deels al opgelost zijn door voorgangers, deels door tijdgenoten of door toekomstigen van een antwoord voorzien zullen worden. ‘Zij - de wijsbegeerte namelijk - is niet op kennis gebaseerd en heeft geen kennis tot doel. Eerder is zij een hardnekkige onwetendheid, zoals bij Sokrates, de kunst om het institutionele en zekere weten te voorkomen. Weten leidt tot wetenschap, niet tot wijsbegeerte.’ (Inl. p. 13)

Geeft de wijsbegeerte dan geen antwoorden, welke onmogelijke vragen stelt ze dan eigenlijk? Wat zijn filosofische vragen? Ook dat staat nog niet vast. Natuurlijk niet; zouden we haarfijn weten wat te vragen, dan was daarmee de juiste richting naar het goede antwoord al gegeven. Hoe ver het antwoord dan nog verwijderd was, en hoeveel denkwerk er dan nog verzet zou moeten worden, we zouden in ieder geval weten op de goede weg te zijn. Maar weten we dat? ‘De wijsbegeerte vestigt zich - daarom - op de plaats, waar het antwoord nog niet de zinvolheid van de vraag bewezen heeft.’ (Bijna p. 54)

Verhoeven sluit zich met deze opvatting over wijsbegeerte zowel aan bij een groot stuk filosoferen vooral van de oudheid, als af van een goed deel van de moderne filosofie. Was het niet Descartes, volgens de leerboekjes immer nog vader van de moderne filosofie, die zocht naar een ‘fundamentum absolutum inconcusum’, naar zekerheid; naar basisbegrippen die ‘clarae et distinctae’, helder en duidelijk waren. Duidelijkheid - waar bijvoorbeeld het positivisme, de wetenschapsfilosofie, de analytische filosofie naar streven - is voor Verhoeven niet iets waar hij onverdeeld de lof van zingt. ‘Zodra de verafgoding van de duidelijkheid begint, vallen er slachtoffers.’ (Bijna p. 30)

Bij Verhoeven vinden we geen zelfverzekerde of vanzelfsprekende beweringen. Wat echter niet zeggen wil dat hij er daarom een onduidelijke stijl op na zou houden van denken of zich uitdrukken. Er is niets vaags bij hem. Integendeel, zoals Wam de Moor reeds terecht in De Tijd schreef, heeft zijn werken iets van het bestijgen van een wenteltrap: langzaam cirkelt hij om iets heen daarbij steeds weer andere uitzichten op het besprokene en bedachte gevend. Voort-

[p. 40]

durend ook vat hij zijn gedachtengang samen in alleszins duidelijke, heldere, ja vaak boude korte uitspraken. Toch zou je uit zijn werk nooit aforismen los kunnen peuteren. Ze staan er wel in, maar hebben enkel betekenis als kristallisatiepuntjes, en worden enkel en pas begrepen vanuit de context. Zo bij voorbeeld: ‘Ruzies gaan nergens over’.

Dat Verhoeven de tegenkant van ons gedurig zoeken naar duidelijkheid en zekerheid ziet en bedenkt, wil dus geenszins zeggen dat hijzelf een obscuur of zelfs murmelende of mummelende zeurpiet zou zijn.

Zijn filosofische bronnen zijn geen ‘heldere’ denkers als de nooit door hem geciteerde Engelse denkers, of als Wittgenstein die, als hij hem al aanhaalt, ofwel op zijn vestje getikt ofwel wat moeizamer uitgelegd wordt. Gefilosofeer met de hamer, zoals Nietzsche doet, dat is niets voor Verhoeven. Tegen die laatste doet hij zelfs onredelijk onaangenaam. (Bijna p. 11)

Filosofisch ingedeeld en keurig geëtiketteerd behoort Verhoeven bij mannen als Sokrates, de kardinaal van Cusa en Martin Heidegger.

Als Verhoeven zich wel eens badinerend een sukkel noemt is dat een houding die we Sokrates ook vaak zien aannemen; en die destijds al evenveel aversie en onbegrip opriep. Een houding die zich grondt op het besef dat wijsbegeerte is weten niets te weten. Nicolaus von Cusa (Cusanes) schreef daarover zijn ‘De docta ignorantia’ waarin de, door Verhoeven met instemming aangehaalde, zin staat: ‘Hoe dieper wij overtuigd zijn van onze onwetendheid, des te meer naderen wij tot de waarheid zelf.’ Verhoeven tekent daarbij aan dat ‘als wijsbegeerte één functie heeft is het deze: het ontstaan van een dogmatisch denken tegen te gaan.’ (Bijna p. 39)

En dat doet Verhoeven. Op een waarlijk briljante wijze in zijn Tegen het geweld. Of ook heel raak in Voor eigen gebruik, waarvan het eerste opstel, een zelfgeschreven interview, wellicht een van de beste inleidingen op zijn werk is.

Dat denken, dat geen houvast heeft aan dogma's, begrippenkaders, systemen en derzulke meer - ze juist afbreekt - dat denken is zeker niet, zoals Carel Peeters het misvormt, dom gemummel en trouw aan warme nestgeur. Peeters is, in dit geval, een slechte of sterk bevooroordeelde lezer. Laat hem eens een passage als p. 154 van de Inleiding in de verwondering naslaan waarin sprake is van het menselijke wonen. Daar, onderaan de bladzijde, worden de bekende gedachten van o.a. Bollnow, Bachelard en van der Kerken - die allen een filosofie van het wonen beschreven - bekritiseerd. Waarom? Omdat ze ‘in feite blijven steken in een elegisch heimwee naar het mythisch wonen, het warme nest’... En dat is niets voor Verhoeven, die is met en door zijn verwondering het nest uitgevallen en stelt de terugkeer daarin steeds maar weer uit. Juist dat niet in een warm nestje liggen te mummelen, maar het gevoel van volledig en voor altijd uit dat nest verdreven te zijn, dat onbehagelijke veraf zijn van die beschermende nestwarmte, is de oorzaak en motor van Verhoevens denken. Daarbij haalt hij instemmend een gelijk geluid van Hegel aan: ‘Der Geist bringt sich hervor, er macht die Entfremdung seiner selbst durch.’

Verhoeven schrijft en blijft schrijven omdat hij er nog niet en nooit ‘is’. Voor hem is de weg altijd beter dan de herberg. Hij moet wel denken, juist omdat hij die nestwarmte voor altijd mist. ‘Wij moeten wat wij missen’ schrijft hij zelf (Inleiding p. 160) en tekent erbij aan dat het Grieks voor ‘missen’ en ‘moeten’ hetzelfde woord gebruikt.

Ik vraag me, tenslotte, af of Verhoevens heilige moeten niet zelf inhoudt dat we gevoegelijk wel wat meer kunnen missen. Verhoeven als krantenschrijver en als veelschrijver kan ik missen; daar hebben we er al veel te veel van. Misschien moet hij een voorbeeld nemen aan de door hem zo verguisde Nietzsche. Ook die wilde zo graag zo veel mogelijk en zo opzienbarend mogelijke boeken de wereld inzenden. Ik weet niet, en hoop niet, of ook Verhoeven zijn denken door zulke motieven belet zich werkelijk te verdiepen en te rijpen. Maar waar die driftige nijging vandaan komt elk jaar een boek de wereld in te sturen is me een raadsel. Zegt hij niet zelf (Inleiding p. 13) direkt na zijn definitie van filosofie: ‘Filosofie is een radicaliseren van de verwondering naar alle kanten. Zij is de hardnekkige langzaamheid’...

Maar die langzaamheid heeft ook zijn voornaamste voorganger, Heidegger, niet belet een waarlijk negentiende eeuwse arbeidskracht aan de dag te leggen: zijn verzameld werk verschijnt thans in meer dan tachtig delen! Uit het zojuist verschenen 55-ste deel (over Herakleitos, en stammend uit zomers van 1943 en '44) haal ik tenslotte wat daar op bladzijde 190 staat:

Ein Geschlecht der Langsamen muss erwachen, wenn uns die Uebereilung des Wirkenwollens und des geschwinden Zurechtmachens, wenn uns die Gier nach raschen Auskünften und billigen Lösungen nicht fortreissen soll ins Leere oder abdrängen in die Flucht zum nur noch herrkömmlichen Meinen und Glauben, das lediglich Ausweg bleibt, aber nie Ursprung wird und nie werden kann.

Bibliografie

Symboliek van de voet (dissertatie, 1957)

Symboliek van de sluier (1961)

Rondom de leegte (1965)

Het grote gebeuren (1966)

Inleiding tot de verwondering (1967)

Tegen het geweld (1967)

Leren leven met de dood? (in ‘De Tijd’ 1968)

Omzien naar het heden (1968)

Afscheid van Brabant (1968)

Voor eigen gebruik (1969)

Bijna niets (1970)

Het leedwezen (1971)

In tegenspraak (in ‘Raam’ febr.-mrt. 1971)

Zakelijkheid en ethiek (1971)

Het gewicht van de buitenstaander (1972)

Het axioma van Geulincx (1973)

Parfilosofen (1974)

De resten van het vaderschap (1975)

Een vogeltje in mijn buik (1976)

Boven de boomgrens (1977)

Een verleden als bezit (1977)

Folteren om bestwil (1978)

Herinneringen aan mijn moedertaal (1978)

De schaduw van een haar (1979)