Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 62]

Literatuur in Latijns Amerika/11 Bolivia
Arie Sneeuw

Literatuur en sociale kontekst

Er is waarschijnlijk geen ander Latijns-Amerikaans land waar het verschijnsel literatuur zo duidelijk wordt gedomineerd door de heersende sociaal-politieke verhoudingen als in Bolivia.

Waarin Bolivia overeenkomt met andere landen is dat de ‘republiek der letteren’ er een minuskule kulturele enklave van koloniale oorsprong is. Wat ik daarover heb geschreven in het eerste van twee artikelen over de Midden-Amerikaanse literatuur (Bzzlletin, nr. 53) is ook op Bolivia, met zijn grote verpauperde Indiaanse massa, volledig van toepassing. Ook hier sluiten schriftelijke vorm en Spaanstaligheid bij voorbaat het overgrote deel van de bevolking buiten.

Als men het verhaal over literatuur in Derde Wereld-landen niet klakkeloos wil schrijven, wordt het al gauw een eentonig en weinig estetisch verhaal, en sommigen zullen zeggen: moet dat nou? Shakespeare en Cervantes schreven toch ook een aantal nog steeds als literaire hoogtepunten beschouwde werken in een sociale kontekst waarin literatuur waarschijnlijk niet minder het privilege was van een kleine maatschappelijke elite? Waarschijnlijk is dat inderdaad in gro[...]n het geval. En het zou, als het nog niet gebeurd is, d[...] de betreffende specialisten bestudeerd moeten worden. Maar het kan geen referentiepunt zijn voor het geval waar wij hier mee te maken hebben. Het behoeft geen nadere uitleg dat aandacht voor de maatschappelijke verhoudingen in het Spanje van Cervantes of het Engeland van Shakespeare geen enkele rol meer kan spelen in de richting van een verandering van die verhoudingen. Zoals het negeren van die verhoudingen geen stilzwijgende bijdrage meer kan zijn tot konsolidering daarvan. Terwijl deze optie onontkoombaar aan de horizon ligt bij alles wat wordt gedacht en gezegd over een gebied als Latijns-Amerika in deze tijd. En de optie ligt niet alleen op sociaal-ekonomisch, politiek of ethisch terrein, maar ook op dat van de literatuur. In Cuba, het ‘eerste stuk vrij grondgebied van Latijns-Amerika’, zoals de Cubanen hun land met gerechtvaardigde trots noemen, is de normale eerste oplage van een literair boek er een van minimaal 10.000. In de rest van Latijns-Amerika, zelfs bij uitgevers die meer dan de Cubaanse op kontinentale schaal opereren en zo een potentiële markt hebben van minstens 100 miljoen Spaanstaligen, is de normale eerste oplage niet groter dan in het vele malen kleinere Nederlandse taalgebied: 3 à 4.000 exemplaren.

Bolivia is van dit absolute ontbreken van voorwaarden voor zelfs maar een minimaal funktioneren van literatuur een uitgesproken voorbeeld, maar, zoals gezegd, niet het enige. Waarin Bolivia waarschijnlijk wél alles op dit gebied overtreft, is de frekwentie en de hevigheid waarmee deze sociale kontekst wordt weerspiegeld in de literaire teksten zelf. De Boliviaanse literatuur is een literatuur van uitbuiting en onderdrukking, van mijnstakingen en bloedbaden, van feodalisme, van revoluties en guerrilla.

Daarmee stelt de Boliviaanse literatuur de bij ons hier en nu overheersende opvattingen over literatuur danig op de proef, is de Boliviaanse literatuur een beproeving, zullen sommigen al gauw zeggen. Literatuur die gaat over de grote maatschappelijke problemen is in onze windstreken uiterst schaars (geworden) en zeker niet het meest gewaardeerd. Een grote uitzondering als Theun de Vries gooit duidelijk niet al te hoge ogen bij de smaakmakers. Een vraag die zich in dit verband opdringt is in hoeverre het uitgesproken sociaal-politieke karakter van de Boliviaanse literatuur ertoe heeft bijgedragen dat Bolivia tot een langzamerhand kleine minderheid van Latijns-Amerikaanse landen behoort waaruit nog niet één literair boek via vertaling tot ons is doorgedrongen. In de socialistische landen is wel een aanzienlijke hoeveelheid Boliviaanse literatuur in vertaling verschenen.

Nu heeft de kritiek die in de - schaars voorhanden zijnde - studies over Boliviaanse literatuur vaak op deze literatuur wordt geleverd meestal betrekking op kwesties van literaire vormgeving. Dit leidt echter meestal ook tot een weinig positief totaaloordeel over de Boliviaanse literatuur, omdat in de westers-georiënteerde literatuurbeschouwing vormgevingskwesties in de praktijk het belangrijkst blijken te zijn. Dat zien we ook onder Latijns-Amerikaanse literatuurspecialisten, die vaak kriteria hanteren die een van hen, de Cubaan Roberto Fernández Retamar, heeft bestempeld als ‘koloniserend’. Hij doelde daarmee onder anderen ook op de hier bekend geworden Julio Cortázar die ooit, in een pleidooi voor vormexperiment en taalvernieuwing - toegevoegd aan de Nederlandse uitgave van zijn verhalenbundel Octaëder, Meulenhoff 1977 - de Latijns-Amerikaanse schrijvers heeft opgeroepen om ‘Che Guevara's van de taal’ te worden. (Waarop de genoemde Fernández Retamar repliceerde dat een ‘Che Guevara van de taal’ niets meer met Che Guevara te maken heeft.) Met gebruikmaking van de zelfde beeldspraak komt de belangrijkste kritikus van de Boliviaanse literatuur, José Ortega, tot de volgende omschrijving van de tekortkomingen die de Boliviaanse literatuur in zijn ogen vertoont: ‘In Bolivia, een land dat in een permanent proces van revolutie-contrarevolutie verkeert, heeft nog geen revolutie op het niveau van de taal plaatsgevonden’.

Ook als men niet een revolutie in de taal als het hoogste beschouwt, is het uiteraard gewettigd en zelfs noodzakelijk om aandacht te besteden aan de vorm, aan de manier waarop

[p. 63]

in zoveel Boliviaanse boeken wordt geschreven over echte revolutie of de noodzaak daartoe. Maar dan wel steeds in relatie tot de thematiek. In de overheersende westerse literatuurbenaderingen wordt toch ook uitgegaan, in ieder geval in theorie, van de onlosmakelijke tweeëenheid van vorm en inhoud. En dan zou best eens kunnen blijken dat de vormgebreken die worden gesignaleerd in de Boliviaanse literatuur niet per se allemaal gebreken zijn. Dat het in bepaalde gevallen gaat om vormkenmerken die organisch samenhangen met de gekozen thematiek. En dat dus een negatief oordeel dat gebaseerd is op deze veronderstelde gebreken in feite neerkomt op een stilzwijgende afwijzing van de thematiek. Niet noodzakelijkerwijs als ontkenning van de noodzaak van een echte revolutie in een land als Bolivia; misschien alleen maar als manifestatie van de opvatting dat het schrijven daarover niet in de literatuur thuishoort, maar in andere media, dat het in literatuur om andere dingen moet gaan.

Een aantal van de in de Boliviaanse literatuur gesignaleerde tekortkomingen komen wij namelijk ook opvallend vaak tegen in de kritiek op boeken uit andere Latijns-Amerikaanse landen die een uitgesproken sociale thematiek hebben. Als het om romans gaat, is een veelgehoord bezwaar dat van een ‘gebrek aan eenheid’. Meestal betekent dit dat de roman in kwestie geen duidelijk geprofileerde hoofdpersoon heeft, maar meerdere, en soms vele, personages even belangrijk lijken te zijn, zonder dat ze via een centrale handeling een direkte relatie met elkaar aangaan. Maar wat betekent deze kritiek, als de schrijver misschien juist verdeeldheid, wil laten zien? Of als hij een sociale groep, een verzameling individuen die alleen maar (?) verbonden zijn in hun maatschappelijke situatie, als hoofdpersoon wil opvoeren? Een ander veelgehoord punt van kritiek is een gebrek aan ‘psychologische diepgang’, een ‘te schematische’ karaktertypering in dergelijke romans. Maar waarom zou iemand die een sociaal thema wil behandelen daarbij per se psychoanalytisch te werk moeten gaan? Komt de kritiek dan niet hier op neer dat de schrijver eigenlijk een psychologische roman had moeten schrijven? Terwijl de psychologische roman toch ook in de Europese literatuur niet altijd heeft bestaan?

Het globaal negatieve oordeel over de Boliviaanse literatuur en de onbekendheid daarvan buiten Bolivia zijn ongerechtvaardigd in de mate waarin dit het gevolg zou zijn van het klakkeloos hanteren van dergelijke kriteria. Omdat deze voortkomen uit de Europese literatuur, of exakter, uit een zeer bepaald type literatuur dat op een bepaald moment in Europa is gaan domineren, zou hier sprake zijn van de literaire variant van kultureel imperialisme. Omgekeerd geldt dit uiteraard ook voor die Latijns-Amerikaanse literatuur die hier wél hogelijk gewaardeerd wordt, voor zover die waardering gebaseerd is op de zelfde kriteria.

Een en ander is te komplex om in dit bestek verder uit te werken, maar het heeft er alle schijn van dat net als op sociaal-ekonomisch gebied Latijns-Amerika ondergeschikt is gemaakt aan de belangen van de rijke westerse landen, het op kultureel gebied ondergeschikt is gemaakt aan de belangstelling van die zelfde landen, doordat deze in de eerste plaats op zoek zijn naar verrijking van hun kulturele schatkamer. Op beide terreinen wordt een sleutelrol gespeeld door die Latijns-Amerikanen die tegemoet wensen te komen aan die belangen, respektievelijk belangstelling. Het bekende ‘geval’ Borges, de op zijn zachtst gezegd a-sociale maar hogelijk gewaardeerde Argentijnse schrijver, en dat van de sterk sociaal gerichte maar in zijn totaliteit volledig genegeerde Boliviaanse literatuur, lijken symptomen van het zelfde mechanisme.

Een literatuur van oorlog, revolutie, guerrilla

De Boliviaanse moderne literatuur wordt gewoonlijk afgebakend en onderverdeeld aan de hand van drie van de belangrijkste gebeurtenissen op sociaal-politiek terrein. De eerste is de Chaco-oorlog met Paraguay, die in Bolivia ook grote binnenlandse gevolgen had en een ‘Chaco-generatie’ in de literatuur opleverde. De ‘gefrustreerde’ Revolutie van 1952 is de volgende generatie-aanduiding, en de mislukte guerrilla in 1967 van Che Guevara vormt een - voorlopig - laatste markeringspunt. Overigens is er geen sprake van wezenlijke verschillen tussen de ene periode en de andere. Een konstante is in ieder geval de grote sociale betrokkenheid van deze literatuur, die natuurlijk ook al spreekt uit de indeling zelf, hoewel deze niet betekent dat de betreffende schrijvers uitsluitend over een van de drie genoemde gebeurtenissen schreven.

De ‘Chaco-generatie’

Zo wordt een groep schrijvers aangeduid die allemaal zelf aan het front waren geweest, en wier ogen door de Chaco-oorlog ook voor een aantal andere zaken waren opengegaan, zoals de situatie van de grote Indiaanse massa die nauwelijks als Bolivianen werden beschouwd maar wel de ‘eer van het Vaderland’ moesten gaan verdedigen. Zij vormen de Boliviaanse tegenhanger van de Paraguayaanse schrijver Augusto Roa Bastos, die vanuit de Paraguayaanse kant de oorlog in een soortgelijk kader plaatst in de roman Mensenzoon die onlangs in Nederland nog enig stof heeft doen opwaaien door een naar veler oordeel jammerlijk mislukte vertaalpoging. (De Paraguayaanse literatuur, waarvan dit een eerste vertaling had moeten zijn, lijkt al evenzeer in de verdomhoek te zitten als de Boliviaanse.) De belangrijkste schrijver van deze groep is Augusto Céspedes (1909), die in Mestiezenbloed (1936)

[p. 64]

een schrijnend beeld geeft van het lot van de Boliviaanse indianen die als kanonnenvlees werden ingezet in een konflikt waarin het niet eens om Boliviaanse belangen ging, maar om buitenlandse oliebelangen. Céspedes zou daarna zeer aktief worden in de politiek en het vakbondswerk. Zo leerde hij van nabij de mensonwaardige leef- en werkomstandigheden van de mijnwerkers in de tin-mijnen kennen, welke ervaringen hij neerlegde in Metaal van de Duivel (1945), een roman die samen met zijn boek over de Chaco-oorlog gerekend wordt tot de moderne Boliviaanse ‘klassieken’. Metaal van de Duivel is een typisch voorbeeld van de zo vaak bekritiseerde losse romanstruktuur in dergelijke werken. In dit boek gaat het enerzijds om de opkomst van een Boliviaanse tinbaron à la Patiño, Hochschildt, anderzijds de situatie van de mijnwerkers. Zoals te doen gebruikelijk, wisselt de tinmagnaat Bolivia als woonplaats al gauw in voor het ‘beschaafdere’ Europa. Als je dan als schrijver niet net als dit personage de in Bolivia voor hem werkende mijnwerkers uit het oog wilt verliezen, is een meersporige romanstruktuur het logisch gevolg. De roman eindigt met een - waar gebeurd - bloedbad dat werd aangericht onder stakende mijnwerkers, die meer loon eisten toen de tin-prijzen door de 2e Wereldoorlog tot recordhoogte waren gestegen, en beschuldigd werden van kollaboratie met de nazi's omdat Bolivia aan de Geallieerden leverde.

De generatie van 52

Aan de zelfde gebeurtenis waarmee de roman van Céspedes eindigt wijdde een vertegenwoordiger van de volgende generatie, Nestor Taboada Terán (1929) een hele roman: De prijs van tin (1960). (De zelfde episode is later ook verfilmd door de Boliviaanse cineast Jorge Sanjinés, in de ook in Nederland veel vertoonde film De moed van het volk.) Van Taboada Terán verschenen later twee verhalenbundels: Indianen in opstand (1967), dat gaat over de feodale situatie van het indiaanse plattelandsproletariaat en de pogingen om daarin verandering te brengen in het kader van de Revolutie van 52, en Zolang vernedering wordt gecelebreerd (1968), een drieluik over de Boliviaanse geschiedenis van Chaco-oorlog tot guerrilla van 1967.

De tweede belangrijke vertegenwoordiger van de Generatie van 52, Fernando Ramírez Velarde, schreef ook al een roman over de situatie van de Boliviaanse tin-mijnwerkers, Schachten van de angst (1953). In tegenstelling tot vele andere versies van het zelfde thema beschrijft dit werk niet alleen de schrijnende uiterlijke kanten daarvan, maar legt het ook iets bloot van de oorzaken. Als lijfeigenen op een latifundio levende indianen gaan hun geluk in de tin-mijnen beproeven, in de hoop spoedig voldoende verdiend te hebben om terug te keren en een eigen stukje grond te kopen, hetgeen een illusie blijkt te zijn.

Tenslotte moet hier nog Jesús Lara (1898) vermeld worden, die kwa leeftijd tot de vorige generatie behoort en auteur van een van de vele boeken over de Chaco-oorlog is, maar bekend is geworden door een serie romans die gaan over het indiaanse plattelandsproletariaat in de jaren voor en na de Revolutie van 52. Lara is een groot kenner van de wereld van de quechua-indianen en heeft veel gepubliceerd over hun kultuur. Zijn romans noemt hij zelf ‘Quechua-romans’ en ze hebben dan ook bijna allemaal titels uit het Quechua, zoals Yanakuna (1962), Yawarninchij (1959). Veel van deze romans zijn vertaald in de socialistische landen.

De poëzie

In de periode tussen 1935 en de zestiger jaren heeft de Boliviaanse poëzie weinig of niets voortgebracht dat hier de moeite van het vermelden waard is. Het interessantst zijn de pogingen van een aantal dichters om tweetalige poëzie te schrijven, d.w.z. naast elkaar een Spaanstalige en een Indiaanstalige (Quechua en Aymará) versie. Maar ook deze pogingen blijven vaak steken in het nogal oppervlakkige folklorisme dat een groot gedeelte van de poëzie uit deze periode het karakter geeft van toerisme in eigen land.

De belangrijkste moderne Boliviaanse dichter, Pedro Shimose (1940), zoon van Japanse immigranten, debuteerde in 1961 met Driespel in ballingschap, een jeugdwerk waaruit een sociaal getint religieus bewustzijn spreekt. Na een verblijf van enige jaren in Europa publiceert hij de bundel Sardonia (1967), waarin hij op Paul van Ostayen-achtige wijze een apokalyptisch beeld oproept van de moderne westerse wereld en die door zijn voor Boliviaanse begrippen hypermoderne aanpak veel ophef veroorzaakte. Geleidelijk aan evolueerde ook Shimose naar het in Bolivia onontkoombare maatschappelijk engagement. In 1972 verscheen Ik wil schrijven maar breng schuim voort - de titel is een versregel van de grote Peruaanse dichter César Vallejo - dat de Poëzie-prijs van Casa de las Américas ontving, en waaruit hieronder twee gedichten volgen. Shimose was in 1971, na de bloedige staatsgreep van Banzer, in ballingschap gegaan, wat naast grimmig sarkastische impressies van de situatie in Bolivia een van de thema's van de bundel is.

De recente prozaliteratuur

In de tweede helft van de zestiger jaren verscheen een aantal verhalenbundels en romans die in de kritiek begroet werden als grote vernieuwing, als werken die de Boliviaanse literatuur eindelijk op het niveau van de grote Latijns-Amerikaanse literatuur tilden. De schrijvers in kwestie introduceerden technieken als innerlijke monoloog, meervoudig ‘point of view’, doorbreking van de chronologie etc. Dit gaat opvallenderwijs gepaard met een thematische verschuiving naar meer psychische, existentiële problematiek, wat deze schrijvers de voor zich sprekende benaming ‘subjektivistische stroming’ heeft opgeleverd, en tegelijkertijd iets onthult van de boven ter sprake gekomen kriteria van de Latijns-Amerikaanse smaakmakers.

De belangrijkste vertegenwoordiger is Renato Prada Oropeza (1937) die in 1967 debuteerde met de verhalenbundel Argal-Galar, waarin de helft van de verhalen van zijn hand

[p. 65]

is en de andere helft van Adolfo Cáceres Romero (1937). In 1969 verscheen de, ditmaal alleen door Prada Oropeza geschreven, verhalenbundel Op de rand van zwijgen. Het zijn overwegend in mineur geschreven verhalen van menselijk onvermogen en ongeluk, frustratie, existentiële angst, eenzaamheid etc. De verhalen van de veel minder bekend geworden Cáceres Romero, die stilistisch verwant zijn aan die van Prada en waarvan één hieronder in vertaling volgt, zijn sterker sociaal getint. Dat geldt ook voor de roman die vervolgens van Prada Oropeza's hand verscheen, De grondleggers van de dageraad (Roman-prijs Casa de las Américas 1969), die gaat over de mislukking van de guerrilla, waarvoor heel duidelijk die van Che Guevara model heeft gestaan. Het relaas wordt afwisselend door een guerrillero en een regeringssoldaat verteld. Prada's tot nu toe laatste werk is de roman Aan de uiterste rand (1975), een Kafka-achtig verhaal over gevangenschap zonder schuld, die uiteindelijk een onverwachtse politieke wending krijgt wanneer de hoofdpersoon wordt bevrijd door opstandelingen.

In 1972 werd de Roman-prijs van Casa de las Américas opnieuw toegekend aan een Boliviaanse roman, De doden worden steeds ongehoorzamer - een versregel van de in het eerste artikel over Midden-Amerikaanse literatuur ter sprake gekomen Salvadorese dichter Roque Dalton - van Fernando Medina Ferrada (1925), die hierin een persoonlijk beeld geeft van twee, simultaan vertelde, dramatische gebeurtenissen uit de recente geschiedenis van Bolivia, de omverwerping in 1946 van de enigszins verlichte president Villaroel en de Revolutie van 1952.

César Verdúguez Gómez (1941) streeft in zijn verhalenbundel Ver van de nacht (1971) naar een synthese van moderne verteltechnieken en sociale thematiek. Het titelverhaal is een goed voorbeeld van de kontinuiteit in de Boliviaanse literatuur die even groot is als die van de heersende sociale verhoudingen. Hierin gaat het namelijk om de zelfde bloedige onderdrukking van een staking in de tin-mijnen die in 1945 door Augusto Céspedes werd beschreven in Metaal van de Duivel, en in 1960 door Nestor Taboada Terán in De prijs van tin.