Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 74]

De gang van Wiel Kusters
Daan Cartens

1.

Schrijft de dichter in eerste instantie voor zichzelf, als verduidelijking van het authentiek persoonlijke, of voor een publiek dat op de hoogte is van poëtische tradities en richtingen? In de meeste gevallen is er sprake van een wisselwerking tussen deze twee factoren. Als het persoonlijke te nadrukkelijk doorklinkt in de poëzie dreigt het gevaar van ‘gevoelskunst’ sec, als poëzie of welke andere creatieve uiting dan ook zich bij voorbaat richt op een bepaalde stroming, ligt verstarring op de loer. Niet alles wat zich aandient moet vernieuwend zijn, maar wel minstens een verdieping van het al bestaande, dat kan zowel reeds eerder verschenen eigen werk zijn, of arbeid van collega's waarmee men zich verwant voelt.

T.S. Eliot heeft in een essay¹⁾ over de sociale functie van de poëzie opgemerkt, dat het niet noodzakelijk is dat een dichter over een groot en aandachtig publiek beschikt, ‘want als een dichter zeer snel over een groot publiek beschikt, dan is dat verdacht, gevreesd moet worden dat hij in dat geval niets nieuws brengt, alleen waaraan men reeds gewend is geraakt’. Het is interessant om in dit kader een citaat te plaatsen van de dichter Bernlef, uit een artikel over de poëzie van Wiel Kusters²⁾:

Ik heb hier al eens eerder geschreven dat Gerrit Kouwenaar de enige na-oorlogse dichter is wiens werk navolging heeft gevonden. De reden daarvoor ligt voor de hand: Kouwenaar formuleerde, gedicht na gedicht, een ars poetica, een methode. Andere dichters uit zijn generatie schreven alleen maar goede gedichten (en slechte natuurlijk).

Je moet wel doof zijn voor ieder afwijkend geluid dan dat van de Vijftigers dat zo overheersend is geweest dat de spraakverwarring waartoe het aanleiding heeft gegeven, nog steeds niet verdwenen is, om Kouwenaar te beschouwen als de enige dichter die voor anderen als uitgangspunt geldt. Uit een spoedig bij Uitgeverij Reflex te verschijnen uitgebreide herdruk van het ‘Raam’nummer over Chris van Geel zal blijken hoe groot de betekenis is geweest van zijn werk in de jaren vijftig en zestig, voordat hij, direct vóór, maar vooral na zijn dood in 1974 officieel erkenning vond als een te lang onderschat dichter, die zich onttrokken heeft aan het geweld van Vijftig en deze stroming al een aantal stappen vooruit was. In zijn essay komt Eliot ook tot de conclusie dat wat belangrijk is gehoor moet vinden, al is dat nog zo klein. Verdieping en erkenning volgt later. Kouwenaar is dus zeker niet de enige, maar het is wel juist dat zijn poëzie de bouwstenen heeft geleverd voor wat moet gelden als een soort ‘Vijftiger’ revival aan het einde van de jaren zeventig met dichters als Peter Nijmeijer, Peter Zonderland en vooral Wiel Kusters.

1) T.S. Eliot: On poetry and poets: The social function of poetry, Londen, 1957

2) J. Bernlef: De methode Kouwenaar, HP 29 september 1979

2.

Wiel Kusters, afkomstig uit Limburg, debuteerde vorig jaar met de bundel Een oor aan de grond. Dit najaar volgde een kleine, nieuwe bundel De gang. De motto voor zijn debuut is ontleend aan Kouwenaar:

zijn handen zaten nog vast, mijn hemel, op
de witte bladzij lag een zwarte bladzij

Het verleden wordt als uitgangspunt genomen voor gedichten waarin de nadruk ligt op de poëtische arbeid zelf, taal als constructiemiddel. Het verleden wordt voor Wiel Kusters hoofdzakelijk bepaald door de activiteiten van zijn vader die mijnwerker was. Zijn bundels zijn dan óók op te vatten als een poëtische uitwerking van een thema dat voorkomt in belangrijke, dit najaar verschenen romans, De Aansprekers van Maarten 't Hart, De Nietsnut van Frans Kellendonk en De doodshoofdvlinder van Jan Wolkers. Het karakter van de arbeid van de vader wordt in de eerste afdeling van Kusters' debuut aangegeven: het gaat om een ondergrondse, ongezonde strijd tegen de dood die al bij voorbaat verloren lijkt:

silicose wuifde de pneuma-
tische hamer hem toe

(pg. 11)

zat ook bij windstil weer
zwart in de hoeken
van zijn ogen

(pg. 15)

De relatie met de vader wordt voor de dichter geheel door die arbeid overheerst, meestal ziet hij hem alleen nog bij het vertrek voor zijn nachtelijke arbeid in bed:

geen treffender beeld
voor de komende slaap
wanneer ik in bed
mijn vader groette
voor hij de deur sloot

(pg. 12)

Nog sterker dan de deur in dit gedicht werkt de aarde als scheidslijn tussen vader en zoon, de vervreemding is hier niet het produkt van een generatieconflict, maar een verticale gescheidenheid. Wat kan de zoon anders doen dan luisteren, als hij zijn vader niet kan zien?:

[p. 75]

 

op straat

 

legde ik vaak

 

een oor aan de grond

 

 

 

bewoog daar beneden

 

een vader of een zoon?

(pg. 17)

De poëzie zoals Wiel Kusters die schrijft moet het hebben van krachtige metaforen, woordverschuivingen, het leggen van accenten die op verschillende manieren en niveaus kunnen worden geïnterpreteerd. Dat vereist van de dichter een grote zorgvuldigheid, die Kusters bijna altijd betracht, al ontkomt hij op sommige plaatsen niet aan het euvel een volkomen helder beeld nog eens (en dan bij voorkeur zoals deze mededeling tussen sluittekens) te willen expliceren. Als er staat: ‘deze bundel licht op zijn hoofd’ en de volgende regel bevat alleen de toevoeging ‘potent van elektriciteit’ dan is het volstrekt duidelijk dat het hier om een fallussymbool gaat. Kusters voegt aan de karakteristieke, sterke en ook indrukwekkende regels dan nog een voor mij nodeloze mededeling toe:

(zocht ik het niet te ver,
ik stak dit licht hier
als een fallus op)

(pg. 13)

De tweede afdeling Onwennige stappen op het land staat voor het afstand nemen van de aarde en dus van de vader, extra scherp aangekondigd door een wachterlied, van oorsprong een liefdesgedicht dat uitmondt in de mededeling dat de zoon zelf vader is geworden:

al past een kind
haar huid

(pg. 22)

Maar wat er ook plaatsvindt, de kracht van het verleden is zo sterk dat het om niet meer dan marginale verschuivingen gaat:

als die wijngaardslak
althans de tijd verlegt

(pg. 25)

Zekerheid werkt voor Wiel Kusters irriterend:

(...) van twijfel geen spoor
gedicht of niet, hun tocht ging door

(pg. 27)

vooral ook uitdrukt in zijn tweede bundel door het stellen van korte, naar betekenis zoekende vragen: ‘Was je dat?’, ‘Als je kon?’, ‘Zie je het?’ Het citaat hierboven zijn de laatste regels van het gedicht Journey of the magi dat direct verwijst naar het gelijknamige gedicht van T.S. Eliot uit zijn Ariel poems. (Het is op zichzelf frappant dat twee zulke uiteenlopende dichters als Elly de Waard en Wiel Kusters zich baseren op de uitermate doorwrochte, ingewikkelde maar ook voor die tijd vernieuwende poëzie van Eliot. Elly de Waard nam een aantal regels uit Portrait of a lady als motto voor haar tweede bundel, Luwte, die vooral als uitgangspunt geldt voor deze lineair opgebouwde bundel. Kenmerkend voor de poëzie van Elly de Waard en Wiel Kusters is dat Elly de Waard het persoonlijke en authentieke van haar eigen dichterschap zelf uitwerkt, waarbij ze Eliots regels nodig had om de toon, terwijl Wiel Kusters veel meer geïnteresseerd is in wat anderen voor hem gedaan hebben, zowel Kouwenaar als de Vijftigers, maar ook Eliot. Daarom is zijn poëzie niet zozeer oninteressanter dan in dat andere geval, maar wel vlakker, onbezielder, soms zelfs spanningsloos. Ter adstructie van deze opmerkingen citeer ik de laatste strofe van Eliots gedicht:

All this was a long time ago, I remember,
And I would do it again, but set down
This set down
This: were we led all that way for
Birth or Death? There was a Birth, certainly,
We had evidence and no doubt. I had seen birth and death,
But had thought they were different; this Birth was
Hard and bitter agony for us, like Death, our death.
We returned to our places, these Kingdoms,
But no longer at ease here, in the old dispensation,
With an alien people clutching their gods.
I should be glad of another death.

Eliot gaat, Kees Fens heeft dat uitgewerkt³⁾, in een belangrijk essay dat blijkens een recent interview met de voormalige Volkskrantcriticus van zoveel waarde is, dat het als één van de weinige van zijn artikelen na zijn dood herdrukt mag worden, uit van een preek van Lancelot Andrewes, uitgesproken op eerste kerstdag 1622 en descriptief natuurlijk verwijzend naar de tocht van de drie wijzen uit het Oosten naar de geboorteplaats van Christus. Wat vonden zij? Andrewes: ‘No sight to comfort them, nor a word for which they any whit the wiser; nothing worth their travel (...)’.

Voor Wiel Kusters geldt die uitspraak misschien evenzeer, alle uiterlijke vertoon blijft een zoeken naar:

en ons ongerichte zoeken
met de dood gelijk loopt

(pg. 26)

De achtergebleven zoon moet het als de wijzen (bij Kusters: ‘heren’) doen zonder sporen, maar hem ontbreekt de vastberadenheid die de door religieuze motieven geleide vorsten wel bezitten.

3) Kees Fens: Tussen gisteren en morgen, Ambo 1970
(uitgegeven als relatiegeschenk bij de jaarwisseling)

3.

De tweede bundel van Wiel Kusters bestaat behalve uit een interessante en ook goede, drie afdelingen tellende De gang ook nog uit een kleine, vier gedichten tellende cyclus Carbone notata, direct aansluitend op de eerste afdeling uit zijn debuut. Daarin wordt weer direct de verhouding met de vader en zijn ambt uitgedrukt:

Ik lichtte de onderkant van je maker op
zolang je ademt zei je zink je niet

(pg. 34)

[p. 76]

In De gang zegt de dichter het onverhuld:

Ik kon me niet van je losmaken,
niet losmaken van je

(pg. 13)

De gang is niet alleen mijngang, een schacht, maar ook een gang, een trektocht door de tijd en wellicht ook een ontwikkelingsgang voor de dichter. De leegte die ontstaan is na de dood van de vader wordt aangeduid in een strofe waarin angst doorklinkt:

Even was ik bang.
Alles verdween voor mijn ogen
als een brandende grashelling.
Ik moest mijn handen warmen in een leeg hoofd. -

(pg. 12)

De onmogelijkheid om aan het verleden iets tastbaars te onttrekken leidt tot de conclusie ‘Als alles nu verdween was alles verklaarbaar’, een paradoxale zin die op verschillende manieren kan worden opgevat, al maakt de slotzin van het gedicht (‘Ik baande me een weg door de afstand’) duidelijk dat de dichter niet verzwolgen wenst te worden, maar zijn eenzame strijd (de gedichten worden omgeven door een zweem van het nachtelijke en geheimzinnige) voorzet. Door zich te verdiepen in de verstening (‘een bevroren bos’), de helderheid die de dood ook kan bieden (‘de witte fase’), ziet de dichter de realiteit: ‘Het was of ik ontwaakte’.

Uiteindelijk is het resultaat een welhaast vaderlijke berusting (ook heel letterlijk op te vatten na de mededelingen in Een oor aan de grond) als tegenwicht voor het emotionele zoeken naar houvast van de zoon. Die twee elementen komen samen en heffen elkaar op:

Wit is geen panisch woord.
Dat is de kunst.

Er ritselde sneeuw als dichte bloesem.
Men gooide handenvol bevroren mos.

Dat gaf niets.
Ik legde mijn handen in mijn hoofd
en probeerde te slapen.

(pg. 22)

Wiel Kusters is een dichter met een tot nu toe beperkte thematiek die nog eens begrensd wordt door een nauwgezette, rationele uitwerking die, en De gang is daar het bewijs van, interessante poëzie kan opleveren.

Wiel Kusters: Een oor aan de grond

Querido. 40 blz. f 15,50

Wiel Kusters: De gang

Querido. 35 blz. f 15,50