Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 49]

Het interbellum in Vlaanderen
Michel Oukhow

Toen de wapenstilstand in 1918 gesloten werd, stond België voor een periode van materieel en geestelijk herstel. Veel doden waren gevallen, het land was verwoest. De tegenstellingen tussen Vlamingen en Walen waren scherp gesteld. De Vlaamse Beweging, die sedert 1830 de onderdrukking van de Vlamingen door de Belgische centrale regering bestreed, was verdeeld uit de oorlog gekomen. Ofschoon het grootste deel van de Vlamingen bij het uitbreken van de oorlog een anti-Duits standpunt innam, meende een groep onder hen, dat men van de bezetter gunsten los kon krijgen die door de Belgische regering niet gegeven zouden worden. Men dacht o.a. aan de vernederlandsing van de Gentse universiteit. Bovendien wilde deze groep een gelijkwaardig burgerschap veroveren, dat, eens dat de Belgische regering weer aan de macht zou zijn, niet meer afgenomen kon worden. Deze groep noemde men de activisten. Een andere groep wilde de strijd om gelijkberechtiging staken zolang de Belgische regering niet in staat was de gehele souvereiniteit uit te oefenen. Die laatste groep noemde men de passieven.

Vlaamse Beweging en Vlaamse literatuur zijn nauw verwant. Begrijpelijk is dat jongeren de veroveringen van de Vlaamse Beweging tijdens de oorlog bereikt toejuichden. Dit was voor hen geen anti-Belgische reflex. Na de wapenstilstand stroomden de problemen samen. Sociaal gevoel en een verzet tegen de Waalse en verfransende krachten stonden voorop. Bovendien voelde men de kwetsbaarheid van de Europese beschaving sterk aan. De vraag werd gesteld of er nog plaats was voor het esthetiserende geschrijf van hen die, begonnen in het tijdschrift Van Nu en Straks (1893), tot na 1918 een dominerende rol bleven spelen, onder wie A. Vermeylen, H. Teirlinck, Stijn Streuvels, K. van de Woestijne, enz. Voor de oorlog werden al andere dingen geschreven die een mentaliteitsverandering aankondigden. In 1913 verscheen van Elsschot Villa des Roses, dat toen geen aandacht kreeg. Van Paul van Ostaijen verschijnt in 1916 Music Hall en net voor de wapenstilstand publiceert hij nog Sienjaal (1918). De wapenstilstand maakte voorlopig een einde aan de ontwikkeling. Wegens activisme week Van Ostaijen uit naar Berlijn.

Te Antwerpen wilde een groep jongeren een einde maken aan de esthetiek van Van Nu en Straks. Zij gaven een tijdschrift Ruimte uit (1920-1921). De uitgever was E. de Bock. Verder werkten mee, Marnix Gijsen, Victor Brunclair, M. van Hoogenbemt, Wies Moens en Gaston Burssens. De inleiding tot het tijdschrift werd niet door een literator, maar door een politicus, de sterk Vlaams geëngageerde, H. Vos, geschreven. Hij ging er van uit dat elke geestelijke actie een ethische grondslag moest hebben. Een schrijver mocht noch een estheet, noch een geleerde zijn, want daar had de gemeenschap niets aan. Hij verzette zich heel bewust tegen het anarchistisch individualisme dat voor de oorlog grote invloed in de Vlaamse letterkunde had gehad. Vos eiste materiële welvaart op voor de massa, waardoor zij geestelijk tot ontplooiing kon komen. Dit is voor een deel een socialistische eis, maar anderzijds is het ook altijd een verlangen geweest van de burgerlijk georiënteerde Vlaamse Beweging. Na W.O. I kwamen deze stromingen samen. Drie groepen dienden die cultuurwaarden aan de brede massa te brengen: de staat en de politieke partij (en dat is alles behalve anarchisme) en de arbeidersorganisatie. Met deze principes vertrok de nieuwe Vlaamse literatuur. In zekere zin zetten de jongeren de door de ouderen opgenomen taak voort. Zij konden zich niet helemaal van het verleden losmaken. De oorlogsellende gaf hen een verlangen naar menselijkheid mee, die zij dachten op te kunnen bouwen uit de bezinning op het in de oorlog ondergane leed. Zo mondde men uit in een humanitair expressionisme. De artistieke en de politieke idealen gingen hand in hand. Daar de meeste medewerkers activistische sympathieën hadden stond de Vlaamse Beweging ook centraal. Paul van Ostaijen zag vanuit Berlijn die evolutie aan. Ofschoon hij zich niet met de idealen van Ruimte kon verenigen zond hij bij gebrek aan betere publicatiemogelijkheden toch werk in. Hoe ver hij van Ruimte afstond blijkt wel uit zijn in 1921 verschenen Bezette Stad. Hij had dit werk te Berlijn geschreven, waar hij de totale ineenstorting van de menselijke waarden had meegemaakt. Hij stelde geen enkele hoop meer in de mens.

Dat ligt helemaal anders met de hem zeer verwante Victor Brunclair (1899-1944). Niet in al zijn werk treedt hij geëngageerd naar voren, maar hij was te zeer verbonden met de sociale idealen, opdat hij ze niet een grote rol laat spelen. Van Ostaijen vond hem geen echte expressionist, maar ook geen zuiver estheet. Brunclair is in zijn critisch werk een strijdvaardig man, die door zijn belangstelling voor het tijdsgebeuren in de poëzie geen oplossing vond voor de vragen die de tijd stelde. Zelf slaagde hij daar ook niet in, waardoor zijn positie als dichter ondergeschikt is gebleven. Zijn critisch werk vormt nog steeds een interessante tijdsillustratie. In zijn roman De monnik van het Westen beschrijft hij de ellendige toestand waarin de Vlaamse soldaten leefden, die aan het slagveld van de IJzer vochten en de ongehoorde brutaliteit waarmee zij werden behandeld. De Waalse officieren, die geen Nederlands spraken, offerden de Vlamingen op, alsof de Vlaamse jeugd geliquideerd moest worden. Na de oorlog is, uit verzet tegen deze toestand, een

[p. 50]

politieke partij ontstaan - de Frontpartij - die aanvankelijk een open groepering van Vlamingen was, doch later meer nationalistische tendenzen ging vertonen met uiteindelijk een vorming van een nieuwe partij als gevolg, die tijdens W.O. II nauw met de Duitsers samenwerkte. Met deze ontwikkeling was Brunclair het oneens. In hetzelfde boek treedt ook de ontgoocheling naar voor over het verloop van de Russische revolutie. Elke vorm van dictatuur is voor hem gevaarlijk. Toen het boek in 1928 verscheen, werd nog geen aandacht geschonken aan het Duitse fascisme, maar langzamerhand kreeg de werkelijkheid haar plaats. In 1936 publiceerde hij het Heilige handvest een scherpe aanval op het fascisme. Deze publicatie was voldoende om hem in 1942 naar het concentratiekamp te Lagelund te sturen, waar hij in 1944 overleed.

Anoniem pamflet.

Een tegenovergestelde evolutie vertoont de dichter Wies Moens (1898). Ook hij was een activist. Hem werd kwalijk genomen dat hij aan de door de Duitsers vernederlandse universiteit te Gent gestudeerd had. In de gevangenis schreef hij een bundel gedichten De Boodschap en proza Celbrieven (1920). Zijn werk is katholiek humanistisch van visie. Hij verwacht veel van de toekomst. Onvoorwaardelijk geloof in de mens en een enthousiaste inzet van al zijn krachten voor de dingen die hij belangrijk achtte voor het hele volk hebben hem voortgedreven naar een politiek niet te verantwoorden houding. In die evolutie is hij een richting ingeslagen die hem tot volledige samenwerking voerde met de Duitse bezetter in W.O. II. Ter dood veroordeeld week hij uit naar Nederland. E. de Bock meent dat hij net zo goed in een concentratiekamp had kunnen komen als in de verbanning. Wies Moens had vóór 1930 een grote invloed op katholieke jongeren in Nederland en Vlaanderen. Hij is verdrongen omdat andere dichters het artistieke klimaat in Europa beter hebben aangevoeld. Zelf wierp hij zich in de politiek en schreef dientengevolge meer op het Vlaamse politieke leven geïnspireerde poëzie die in de extreem nationalistische kringen ingang vond. De bezinning die uit zijn poëzie na 1945 spreekt is eerder belangrijk om de idealist die Moens steeds is gebleven te leren kennen dan dat zijn werk nog enig effect had op het poëtisch gebeuren in Vlaanderen.

Ook Marnix Gijsen (1899) debuteerde in Ruimte. Aanvankelijk katholiek geörienteerd zal hij pas in zijn werk na W.O. II afstand nemen van het geloof. Zijn Loflitanie van St. Franciscus van Assisië ligt geheel in het kader van het humanitaire expressionisme. In 1925 doorbreekt hij met zijn bundel Het Huis het in Vlaanderen heersende poëtische klimaat, hoewel dit werk nog altijd in de ethische lijn ligt. Zijn essayistisch werk is zeer belangrijk: het zijn degelijke wetenschappelijke beschouwingen over poëzie. Een keuze uit dit werk bracht hij samen onder de titel Peripathetisch Onderricht (1930). Het onderscheidt zich door een sterk analytisch vermogen. Marnix Gijsen promoveerde op een economisch-historisch thema Etudes sur les colonies marchandes méridionales à Anvers de 1488 à 1567. Hierna was hij docent aan de Leuvense universiteit. Uit zijn reizen naar Griekenland en Amerika kregen wij respectievelijk Odysseus achterna en Ontdek Amerika. Voor W.O. II vertrok hij naar de States. Tijdens de bezettingsjaren schreef hij talrijke brochures over het artistieke gebeuren in Vlaanderen en poogde ook voor bepaalde vertalingen te zorgen (Tijl Uilenspiegel van De Coster) om de Belgische artistieke uitstraling te bevorderen. De Gijsen die na de oorlog naar België terugkeerde, is iemand met een totaal veranderde levensvisie. Hij verbreedt de geest in Vlaanderen, doorbreekt zijn eigen banden, die zijn jeugd hadden bekneld. Elke vorm van dogmatisme verwerpt hij.

Gaston Burssens (1896-1965) sloot zich in zijn werk nauw aan bij Van Ostaijen. Hij moest niets hebben van wereldhervormingen, sociale strijd, lachte om veel goede bedoelingen en ging lijnrecht tegen de gangbare opvattingen van zijn tijdgenoten in. Hij geloofde niet in de dichterlijke invloed op de sociale gang van zaken. Met opzet schond hij het burgerlijk fatsoen en verheerlijkte hij de individuele vrijheid.

Van Albert van Hoogenbemt (1900-1964) krijgen wij in 1939 De stille man, een psychologische roman. Zijn latere werk bevestigt hem als romancier.

Helemaal los van Ruimte en in diepe verering voor Van Nu en Straks stichtten Reimond Herreman (1896-1971), Richard Minne (1891-1965), Maurice Roelants (1895-1966) en Karel Leroux (1895-1969) het tijdschrift 't Fonteintje (1921-24). Zij wilden niets met wereldhervormingen te maken hebben. Zij hadden genoeg aan zichzelf. Door hun verering voor de grote meesters konden zij zich aanvankelijk niet aan hun toon onttrekken. Door de Ruimte groep werden zij als epigonen versleten. Marnix Gijsen vond later, dat zij een belangrijk correctief waren op zijn eigen groep.

Maurice Roelants heeft in zijn werk vooral zijn katholieke levensvisie centraal gesteld. Hij wijst het esthetische af en streeft naar het individuele diepere menszijn, waardoor hij op zoek gaat naar universele waarden. Hierin is hij een typisch burgerlijk auteur. Het menselijk geluk ligt in de rust en het evenwicht. Zijn ethische bekommernis uit zich niet in wereldhervormende idealen: daarvoor is hij te conservatief.

[p. 51]

Hij beschrijft de moraal van het innerlijke geluk, waarbij hij de schadelijke elementen die dit zouden kunnen verstoren aanwijst. Hij is geen opstandeling, wel een onrustig man, die geen handleiding geeft voor het leven, maar bewust van het onzekere in het bestaan naar evenwicht meent te moeten streven. Komen en gaan (1927), werd gevolgd door De jazzspeler (1928). In 1931 verscheen Het leven dat wij droomden en Alles komt terecht in 1937.

Karel Leroux publiceerde reeds in 1917 Van het beginsel des levens. Aardig is De barmhartige Samaritaan (1931) een leuk ironisch verhaal. Die ironie is veel breder uitgewerkt bij Richard Minne, iemand die schroomvallig tegenover het leven staat en die uit zelfverweer een houding aanneemt wars van sentimentaliteit, met opzettelijk gemaakt aandoende gedichten. Zijn beknoptheid, zijn rijmvaardigheid en absurde werkwijze laten E. de Bock toe hem met de geest van De schoolmeester te vergelijken. De afkeer van de wereld is ingegeven door de eigen machteloosheid om iets ten goede te veranderen. Hij is niet wereldvreemd, neemt geen afstand tegenover het gebeuren rond hem, maar vermijdt iedere betrokkenheid. Zijn ervaringen tijdens W.O. I met de Vlaamse beweging en zijn toen ook naar voren tredend pascifistisch socialisme hebben zijn situatie in de socialistische partij niet gemakkelijk gemaakt. Hij schreef In den zoeten Inval (1927, in 1955 met ander werk aangevuld) en Wolfijzers en Schietgeweren (1942). Nauw bij Minne aansluitend maar vrolijker is Reimond Herreman met De roos van Jericho (1931) en Het helder gelaat (1937). Als criticus heeft hij in vele kleinere stukken blijk gegeven van zijn rijke cultuur.

Nauw verwant met de geest van bovenvermelde groep van 't Fonteintje is Raymond Brulez (1895-1972). Hij had een sterk Frans-georiënteerde cultuur. Zeer anarchistisch-individualistisch, maar door zijn stijl toch niet aanvaard door de humanitaire expressionisten, stond hij lang erg eenzaam in de literaire wereld. Zijn arbeid voor de integratie van Noord en Zuid is enorm geweest. Zijn beste werk verschijnt na W.O. II. Als illustratie van de geest van Brulez in het interbellum dient het beste André Terval of Inleiding tot een leven van gelijkmoedigheid.

Maurice Gilliams (1900) gaf een zeer persoonlijke ontleding van zijn eigen conflicten in Oefentocht in het luchtledige, dat een voorstudie mag genoemd worden voor zijn Elias of het gevecht met de nachtegalen. Qua gevoelswereld verwant met Rilke - maar ook de geest van Flaubert en Gérard de Nerval ontmoet men bij hem - valt zijn historische gebondenheid sterk op. De naglans van de negentiende eeuw, zoals hij die als kind nog heeft gekend, valt sterk op. Zijn dichtbundel Het Maria-leven is de intiemste moeder-zoon belevenis die ik ken. Zijn gedichten verzamelde hij later in Het verleden van Columbus. Dit is dan weer een persoonlijke keuze, want veel vroeger werk werd er door hem niet in opgenomen. Zijn essays verschenen tijdens de oorlog in de bundel De man voor het venster. Dit werk is door velen een hoofdmoment in de Vlaamse literatuur genoemd. Na W.O. II zette hij zijn werk voort. Thans is geheel zijn oeuvre verzameld in Vita Brevis. Gerard Walschap (1898) vertrok als een gelovig katholiek. Hij wilde de katholieke roman op internationaal niveau brengen. Daarvoor was hij, wat Vlaanderen betrof, veel te vroeg. Bij de niet gelovige Vlamingen sloeg zijn werk veel sneller aan. Toch maakt hij zich niet onmiddellijk los van de grote morele vraagstukken: het is een langzame worsteling naar meer vrijheid, tot hij die uiteindelijk radikaal zal nemen. Zijn debuut Waldo (1928) laat nog niets voorzien, maar in Adelaide beschrijft hij de sexuele moeilijkheden van boeren. Walschap is nog duidelijk een gelovig man. Het boek komt bij het katholieke publiek niet goed aan. Hij wilde de levensopvattingen van zijn geloofsgenoten niet kwetsen. Het komt wel zo aan. In de twee vervolgromans (Eric en Carla) werkt Walschap het thema verder uit. Trouwen en Celibaat zijn twee werken waarin Walschap kordaat afscheid neemt van het katholicisme. Het in 1938 verschenen werk Sibylle heeft als centraal thema het geloofsverlies. Dat het bestaan van God hem nog niet los laat, maar een onoplosbare zaak blijft, beschrijft hij in de Bejegening van Christus (1940). In dat zelfde jaar publiceert hij Vaarwel dan, een boek waarin hij afrekent met het geloof op basis van (behalve religieuze) ook politieke en sociale motieven. Na de oorlog werkt Walschap verder. Hij rechtvaardigt zijn standpunten nog eens in Salut en merci. Op dat ogenblik wilde hij breken met alle speculaties rond zijn figuur.

Wij kunnen niet Timmermans en Claes voorbijgaan. Felix Timmermans (1886-1947), met Pallieter, Ik zag Cecilia komen en De zeer schone uren van juffrouw Symforosa, is een sensualistisch auteur, genietend van het leven, en kenner van de zware harde arbeid met de bescheiden vreugden zoals hij die uitdrukt in Boerenpsalm. Ernest Claes (1885-1968) is een verteller van het leven van de bevolking uit zijn geboortestreek. Geestig maar met veel aandacht voor de sociale achtergronden. Die kende hij trouwens heel goed uit zijn eigen jeugd. Hij geeft in zijn werk schitterende typeringen, maar schuwt ook het schrijven om het succes niet.

Voor de oorlog zien wij hoe Karel Jonckheere zich vrij maakt van de invloeden van Van Nu en Straks en een eigen weg uitgaat. Zijn belangrijkste werk valt echter buiten ons tijdschema.

Qua geest, maar niet naar uitwerking, verwant aan Claes en Timmermans (de onderlinge verschillen tussen laatstgenoemden ook in het oog gehouden) is Filip de Pillecijn (1891-1962). Hij is een romanticus, die zijn helden in de historische gebondenheid van zijn visie, laat optreden. Hij schrijft vol weemoed, aangrijpend en met grote distinatie. Citeren wij van hem Hans van Malmédy en het verfilmde Monsieur Hawarden.

Sociaal geëngageerd zijn twee figuren die, ondanks grote verschillen in stijl en taalgebruik, toch bij elkaar vernoemd mogen worden. Achilles Mussche (1896-1974). Zijn belangrijkste proza-werk valt na W.O. II. Tussen beide oorlogen schreef hij essays en poëzie: De Twee vaderlanden (1927), Langzaam Adieu (1928). In zijn werk openbaart zich een overtuigd internationalist, met open oog voor de nationaliteitenkwestie (zoals die overigens in zijn jeugd vlak na de Tweede Internationale te Stockholm in 1917 overal de aandacht trok). Veel eenvoudiger daarentegen, volkser, met minder cultuur, maar met een grote openheid van gevoel is de beschrijver van armoede en ellende Lode Zielens (1891-1945) met Moeder Waarom leven wij en De gele roos.

Uiteindelijk wil ik op nog enkele andere punten wijzen. Noodzakelijkerwijze gebeurt het in vogelvlucht. De Vlaamse literatuur en Vlaamse Beweging vormen in hoge mate een eenheid. Wij wezen er reeds op. Die Vlaamse Beweging staat niet los van de Groot-Nederlandse idee, zoals die in Vlaanderen verdedigd werd door A. Jacob, H. Vos en E. de Bock en vele andere figuren, die in dit opstel ter sprake kwamen. Die groot-Nederlandse idee zou niet zijn uitgegroeid zonder de medewerking en diepe overtuiging van Albert Verwey, P. Geyl en F. Gerretson. Twee figuren die in deze belangrijk zijn, behoren nog tot ons: E. de Bock, deze op de achter-

[p. 52]

grond staande man, die aan veel wat hierboven is beschreven de mogelijkheden heeft geschonken en aan Leo Picard, die vooral als publicist jaren in Den Haag - naast Menno ter Braak - aan Het Vaderland werkte. Geyl heeft in zekere zin een heel deel van de Vlaamse opwerpingen tegen de Histoire de Belgique van Henri Pirenne neergeschreven in zijn Geschiedenis der Nederlandse Stam. Deze onderliggende stromingen konden in dit stuk niet aan bod komen. Geheel onvermeld wil ik ze toch niet laten.

A. Frederiks/Affiche 7/8-1-1945.