Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 39]

Nederland en de Duitse emigrantenliteratuur 1933-1940
M.H. Würzner

Het is nog steeds zeer moeilijk inzicht in de ingewikkelde en veelzijdige struktuur van de Nederlandse samenleving in de jaren van het interbellum te krijgen en de verhouding van Duitse emigranten, emigrantenliteratuur en Nederlandse schrijvers onder een noemer te brengen, om deze situatie daardoor beschrijfbaar te maken. Het materiaal, dat hiervoor beschikbaar is, is niet bijzonder omvangrijk, gedeeltelijk ook nog niet toegankelijk, voor een zeer groot deel inmiddels verloren gegaan.

De archieven van uitgevers, tijdschriften, kranten etc. zijn uit de tijd van voor 1940 nauwelijks nog aanwezig. Men is dus in de eerste plaats op de publicaties van emigranten en Nederlandse schrijvers zelf aangewezen.

Wat is van deze relatie in de zeven jaren tussen 1933 en 1940 tot stand gekomen? Was men alleen met zich zelf bezig tot men besefte, dat men in hetzelfde schuitje zat? Duidelijk omschreven resultaten zijn zeker niet aan te wijzen, maar misschien zijn in deze tijd meer vragen opgeroepen, die pas veel later een antwoord hebben gevonden of eigenlijk eerst als vragen zijn geformuleerd. Het betreft hier vooral de functie van de literatuur in de maatschappij. Wij willen ons tot enkele aspecten beperken, die in deze jaren een rol hebben gespeeld, zonder dit beeld te kunnen afronden. De vraag is eigenlijk of de Duitse emigrantenliteratuur een uitdaging voor de Nederlandse literatuurkritiek is geweest.

Het is opmerkelijk, dat ongeveer 350 emigranten tussen 1933 en 1940 werk in Nederland - in boekvorm of als tijdschriftenartikel - hebben gepubliceerd, terwijl slechts zeer weinigen in Nederland woonachtig waren. Van de rond 27.000 vluchtelingen, die in Nederland verbleven, waren verreweg de meesten joodse emigranten, slechts een klein gedeelte was om politieke redenen uit Duitsland weggegaan. Onder de beide groepen waren niet meer dan hooguit 50 schrijvers. Veel meer zijn echter korte tijd in Nederland geweest en dan naar elders vertrokken. Hierbij hebben wel veelvuldig ontmoetingen tussen Duitse en Nederlandse schrijvers plaatsgevonden, bijv. met Klaus Mann en de Joseph Roth, maar er waren weinig werkelijk diepgaande persoonlijke kontakten, die tot een verdere samenwerking hebben geleid. Een voorbeeld hiervan is het tijdschrift ‘Fundament’, onafhankelijk maandblad voor politiek, economie, cultuur en literatuur, waarvan in de redactie zaten Chris Bom, David de Jong Jr. en de Duitse emigrant W. Cordan, en waarin veel werk van Nederlandse schrijvers en Duitse emigranten is verschenen. Een ander voorbeeld is het tijdschrift ‘Die Sammlung’, uitgegeven door Klaus Mann, waarin in april 1934 een ‘Holland-nummer’ is verschenen. Hieraan werkten M. ter Braak, E. du Perron, A. den Doolaard en Constant van Wessem mee.

Dat deze contacten pas langzamerhand tot stand kwamen, ligt in het feit dat het jaar 1933 voor Duitsland toen een andere betekenis had dan voor de overige staten van Europa. Voor Nederland is het interbellum tussen 1918 en 1940 min of meer een aaneengesloten periode, terwijl dit voor Duitsland in die mate niet geldt. De machtsovername van Hitler - die in het buitenland vooreerst als een binnenlandse politieke aangelegenheid werd beschouwd - wordt niet alleen politiek meteen voelbaar, maar heeft duidelijke consequenties vooral voor het culturele leven in Duitsland. Dat het met ‘Weimar’ afgelopen is, wordt het duidelijkst in de boekenverbranding en de uitsluiting van vele schrijvers en kunstenaars uit de ‘Preussische Akademie der Künste’. De eerste slag van het nieuwe regime richtte zich dus tegen medeburgers, voornamelijk tegen linkse politici en joden, vooral joodse intellektuelen. Op de grote stroom vluchtelingen, die dat tengevolge had, waren de overige staten van Europa geenszins voorbereid. De Nederlandse overheid stond aanvankelijk tamelijk onverschillig tegenover deze vluchtelingen uit Duitsland, zolang deze mensen een geldig paspoort hadden en de Nederlandse staat niet armlastig waren. Iets anders was het met de politieke vluchtelingen. Het wantrouwen jegens deze groep was veel groter, vooral omdat de mensen uiteraard uit het linkse kamp kwamen. In de loop van de jaren '30 verscherpte de vluchtelingenpolitiek, totdat in 1938 met de bezetting van Oostenrijk de grenzen helemaal dichtgingen. Slechts enkelen zoals Uriel Birnbaum kregen toen nog door de bemiddeling van Ter Braak en andere schrijvers een verblijfsvergunning.

De politiek van de Nederlandse overheid was op het handhaven van de bestaande orde gericht en bedacht op een zekere korrektheid. Zij moest niet alleen de vluchtelingen in de gaten houden, maar ook de rond 50.000 rijksduitsers, die in Nederland woonden en werkten, waarvan een deel lid was van de NSDAP, en die af en toe moeilijkheden veroorzaakten, waartegen eveneens moest worden opgetreden.

Het was voor de overheid veel moeilijker achter het doen en laten van de politieke vluchtelingen te komen. Van hun hulpcomité's is betrekkelijk weinig bekend, omdat sinds 1934 iedere politieke werkzaamheid voor hen verboden was, zodat ze toen al moesten gaan onderduiken. Wel kon het gebeuren, dat een enkeling over de grens werd gezet, zoals in de bekende zaak van Laren in februari 1934 (zie L. de Jong Voorspel p. 495), of iemand wegens belediging van een bevriend staatshoofd veroordeeld werd, zoals Heinz Liepmann, die in zijn roman Das Vaterland, die in 1934 bij Van Kampen

[p. 40]

in Amsterdam was verschenen, volgens de rechter Hindenburg had beledigd en dus een maand in de gevangenis moest. Dit laatste kon ook een Nederlander overkomen, zoals b.v. Maurits Dekker, die op grond van zijn brochure Hitler, een poging tot verklaring in 1937 tot een geldboete werd veroordeeld. David de Jong schrijft in zijn monografie:

In een waardige verdedigingsrede stelde de beklaagde de vraag aan het hof waarom in Nederland een bevriend staatshoofd wèl vrijelijk de Nederlanders mocht beledigen (vertalingen van Mein Kampf en anti-joodsche uitspraken in het Nederlandsch) doch een Nederlander een bevriend staatshoofd niet? Een vraag die de president menschelijk begrijpelijk doch wettelijk niet oorbaar achtte. (p. 86)

Hulp voor de vluchtelingen was dus niet van de overheid te verwachten. Zij kwam voornamelijk uit privé-initiatieven. Aan de ene kant was dit zeer prijzenswaardig, maar aan de andere kant ook toch weer een hopeloze en onzekere situatie. Een beeld, dat bevestigd wordt door b.v. de sterk autobiografische roman van Konrad Merz Ein Mensch fällt aus Deutschland, die in 1936 bij Querido verscheen. M. ter Braak noemde hem de eerste werkelijke emigrantenroman. Na de oorlog heeft de Oostenrijker Jakov Lind in Counting my steps (1969) zijn ervaring in Holland beschreven. Naast Klaus Mann belangrijk hoofdstuk IX in Der Wendepunkt zou men nog naar C. Mennincke kunnen verwijzen met zijn autobiografie Ons Tijdsgewicht in de spiegel van een persoonlijk levenslot (1947). Misschien is voor de hopeloze situatie voor 1940 vooral voor de joodse vluchtelingen geen boek zo karakteristiek als de roman van Siegfried van Praag Pension Wessels (1939). Het is een somber beeld, dat hier ontworpen wordt: de verstoring van een samenleving van buitenaf, die tegen deze verstoring niet is opgewassen, omdat ze van zichzelf ook niet meer zeker is.

De grote prestatie voor de Duitse emigrantenliteratuur ging ook van privé-initiatieven uit, en wel van enkele uitgevers, die werk van emigranten lieten verschijnen. Het waren er ongeveer veertig in getal, waarvan Querido en Allert de Lange in Amsterdam de belangrijkste waren. Door bemiddeling van Nico Rost, toen nog correspondent in Berlijn, was het contact van Querido met Fritz Landshoff, directeur van de uitgeverij Kiepenheuer in Berlijn tot stand gekomen. Eveneens van Kiepenheuer kwamen Walter Landauer en Herman Kesten, die bij Allert de Lange in dienst traden. De Duitse boeken, die bij deze uitgevers verschenen, waren dan ook vooral afkomstig van auteurs, die vroeger voornamelijk bij Kiepenheuer waren, een uitgeverij, die veel avantgardistisch werk drukte, wat na 1933 onmogelijk was geworden.

Overziet men wat toen bij deze uitgevers is verschenen, dan is alleen maar een gedeelte duidelijk anti-fascistische literatuur, men vindt zowel ontspanningslektuur als historische romans, die weinig met de actualiteit te maken hadden. Niet helemaal ten onrechte ziet M. ter Braak in vele van deze boeken niets dan eenvervolg van de ‘Literatuurbetrieb’ van Weimar. Doch is dit oordeel in zijn algemeenheid niet vol te houden. Naast romans van verschillend niveau, waaronder meesterwerken als H. Manns Henri Quatre, verscheen veel politieke essayistiek, die aan duidelijkheid niets te wensen overliet.

De reactie op deze in Nederland uitgegeven Duitstalige literatuur weerspiegelt zich het duidelijkst in de besprekingen, die regelmatig in de dagbladpers en in de weekbladen verschenen. Op zichzelf was dit niets nieuws, het gebeurde ook al voor 1933. Toch bleek het voor de recensent vaak moeilijk voor dit nieuwe verschijnsel, emigrantenliteratuur, het juiste perspectief voor zijn beoordeling te vinden. De literair-esthetische waarderingen, die men gewend was toe te passen, zijn niet meer uitsluitend te gebruiken. Enigszins representatief voor de toenmalige praktijk van recenseren is het Critisch Bulletin onder de redactie van Anthonie Donker, pseudoniem voor Prof. N.A. Donkersloot.

In het eerste nummer van 1940 geeft Donker, nadat hij tien jaar hoofdredacteur van C.B. is geweest, rekenschap van zijn opvattingen omtrent het beoordelen van boeken, waarbij tot uitdrukking komt dat het hem in de eerste plaats om kwaliteit gaat zowel bij het boek als bij de recensent. Daarbij wijst hij een militant optreden, zoals dat bij M. ter Braak te vinden is, van de hand. Deze consiliantie is kenmerkend voor zijn benadering, ook voor de emigrantenliteratuur. In het begin van de juni-aflevering in 1933 reageert hij zeer verontwaardigd op de boekenverbrandingen in Duitsland en hij stelt:

In een tijd van toenemend geweld en vertreding der beste cultuurbeginselen is daarom een humanistisch front van allen wien geest en vrijheid boven geweld en onderdrukking gaan bitter noodzakelijk, en een protest tegen de gewelddadige verdrukking van den geest in Duitschland een onontkoombare plicht. (p. 163)

Bij de beoordeling van Heinz Liepmanns roman Das Vaterland in Critisch Bulletin van 1934 (p. 61 vv) vraagt Donker zich af hoe dit relaas over het fascistische Duitsland en de concentratiekampen te beoordelen is. ‘Als litteratuur is het van geen belang maar de kunstwaarde interesseert ons hier het minst. Aan al de werken der emigranten is de gejaagdheid en opwinding te merken, dat verwondert niemand.’ Blijft dus de vraag naar de authenticiteit: Wat is waar van deze verhalen? Volgens de berichten uit Duitsland is het allemaal gelogen en niet zo erg, afgezien van enkele uispattingen. Donker vervolgt dan:

Het onderzoek naar de waarheid wordt nog meer belemmerd, doordat er inderdaad veel gelasterd en ‘gehetzt’ werd en wordt: door Amerikaansche, Engelsche, Fransche kranten, door emigranten. In de krant van Georg Bernhard Pariser Tageblatt stond voor kort met groote letters boven een hoofdartikel: Hitler will den Krieg. Dat is inderdaad het geschrift van bronnenvergiftigers.

Het is niet dat wij het nu beter weten, want wij hebben gemakkelijk praten. Hoewel wie een keer de jaargangen 1933 en 1934 van een krant als b.v. de Rotterdamse Courant of Het Handelsblad doorbladert, zal versteld staan van het feit, hoe duidelijk toen al de politieke gebeurtenissen bekommentarieerd werden. Het probleem is de schijn-objektiviteit waarmee Donker gelooft dat wat in Duitsland gebeurt, te kunnen beoordelen, als het ware van buitenaf. Uit een artikel een maand eerder verschenen, Literatuur en politiek in Duitschland blijkt, dat hij op grond van zijn eigen humanistisch uitgangspunt hoopt, dat men in Duitsland nog tot beter inzichten zal komen. Hij wijst vooreerst alle tendentieuze literatuur af:

Meestal echter raakt litteratuur op politieken grondslag of met politieken inslag even snel op het lager plan van het partijwezen en gaat de kunst teniet bij te dik opgelegde kleuren, onderstrepingen en contrasten en door te korten afstand tot het onderwerp. De gedachte aan de (propagandistische) uitwerking overheerscht de volstrekt zuivere, onvertroebelde sfeer van het geconcentreerde scheppen. (p. 43)

Dan wordt de kunst zoals in Feuchtwangers roman Die Ge-

[p. 41]

schwister Oppenheim (in 1933 bij Querido verschenen) tot ‘aanklacht en reportage’ (p. 64), wat blijkbaar zijn literaire waarde vermindert. Donker ziet hier nog niet, als de emigrantenschrijvers iets van hun strijd tegen het regime in Duitsland terecht willen brengen, dat ze dan helemaal geen andere keus hebben. Bovendien is hij niet helemaal ongevoelig voor de Duitse tegenpropaganda die zich keert tegen de beweringen van de emigranten.

Eén jaar later is dat anders. Donker is nu overtuigd van de feiten omtrent de gewelddadigheid in Duitsland. In een uitvoerige bespreking van: W. Langhoff Die Moorsoldaten, G. Seger Concentratiekamp Oranienburg, Willi Bredel Die Prüfung en W. Schönstedt Auf der Flucht erschossen, maakt hij een verschil tussen documentaires over de concentratiekampen - die hem zeer schokken en overtuigen - en de verwerking van deze feiten in romanvorm. Samenvattend zegt hij:

Langhoff noemde zijn reportage terecht - unpolitischer Tatsachenbericht - en ook zeker is het in dit geval bij uitstek om de feiten te doen. De romans van Bredel en Schönstedt zijn echter meer politieke betogen in den gemakkelijker te verwerken vorm van het verhaal. Hun boeken hebben een vooropgezet politieke bedoeling, zij zijn minder litteratuur dan politiek strijdmiddel. (p. 233)

Dit laatste is niet positief bedoeld, de romanvorm is een ‘nadeel’, ze vermindert de ‘bewijskracht’. Hij ontkent dus, dat de schrijvers in ballingschap met hun mogelijkheden het systeem doeltreffend kunnen bestrijden, hoewel de feiten zelf scherp worden afgekeurd. Over de ‘Duitse omwenteling’ schrijft hij:

Maar de concentratiekampen zullen met het anti-semitisme een onuitwisbare vlek in de geschiedenis ervan blijven; de in nationaal en sociaal-economisch opzicht positieve portée dezer omwenteling, waarmee de gevaren van cultuurvereniging en rasaanmatiging onmiddellijk samengaan, kan die schaduw over haar historie niet wegnemen. (p. 233)

De hier geschetste literatuuropvatting heeft ook nog een andere mogelijkheid. Als het om een werk van duidelijke literaire waarde gaat, is de kritiek bereid de politieke tendens te verwaarlozen. In Critisch Bulletin van 1934 schrijft Roel Houwink over een roman van de socialistische schrijfster Anna Seghers (verschenen in 1933 bij Querido): Der Kopflohn. Nadat hij de manier van vertellen geprezen heeft, schrijft hij:

Wie meent, dat dit boek verkapte politieke propaganda inhoudt, lijkt ons een betreurenswaardig individu, dat ongeschikt is om waarachtige litteraire schoonheid in zich op te nemen. En ook al zouden wij moeten aannemen (wat wij volstrekt niet buitengesloten willen achten), dat de schrijfster persoonlijk haar sympathieën in een bepaalde richting heeft, dan nog zou dit geen argument kunnen zijn haar werk voor politiek-gevaarlijk of iets van dien aard te houden, want zij heeft in haar roman volstrekt die objectiviteit bereikt, die nu eenmaal kenmerkend is voor alle waarlijk groot werk. Voor mijn part: haars ondanks; doch dat doet er niet toe. (p. 314)

Dat waarom het deze emigranten eigenlijk gaat, doet er niet toe.

Uit deze voorbeelden blijkt, dat een discussie over de verhouding van literatuur en maatschappij pas langzaam op gang kwam, terwijl toch de emigrantenliteratuur steeds weer hiertoe uitnodigde. Tot 1940 is steeds een bepaalde reserve tegenover de emigranten in het C.B. vast te stellen. Men identificeerde zich niet met hun strijd, omdat men hun werk ‘objectief’ wilde beoordelen. Dit heeft men tot 1940 volgehouden. Een voorbeeld hiervan is de bespreking van Klaus Manns roman Der Vulkan (in 1939 verschenen bij Querido) door J.F. Otten in C.B. 1939 (p. 364 vv), een roman, waarin het lot van de Duitse emigratie zelf tot onderwerp is gekozen. De wijze, hoe de inhoud wordt geresumeerd is al karakteristiek: De meeste emigranten

leven op eilanden, eilanden zonder communicatie. Hun psyche, aanvankelijk nog beheerst door bloed en sap van het verlaten vaderland, begint zich onder invloed van de vreemde, vaak vijandelijke omgeving, te vervormen, te ontwrichten. Het verstand, reeds moeilijk functionneerend door rancune en ressentiment, raakt meer en meer ondermijnd. Zulke menschen bijten zich vast in hun haat en zien ieder verschijnsel des levens in de antithese fascisme-antifascisme. In hun afkeer voor het nationaal-socialistische Duitsland, dat à tout prix vernietigd moet worden, gaan zij zóó ver dat zij geheel West-Europa, geheel de civilisatie, zouden willen opofferen. Nu blijkt dat het regime van Hitler niet zonder meer instort, moet er volgens hen oorlog komen; dat is onvermijdelijk. Ten hoogste geirriteerd worden die menschen als zij in aanraking komen met bezadigder geesten, die niet kunnen begrijpen dat men de beschaving wil redden door haar te vernietigen. (p. 365)

Dus niet Hitler, maar de emigranten willen de oorlog. Ook is het niet duidelijk volgens de recensent, wat nu eigenlijk na de overwinning op Duitsland in de plaats van de NS-Staat moet komen.

In het vage verlangt men naar de democratie, maar zonder er zich rekenschap van te geven, dat een democratie in den trant van de grondwet van Weimar toch waarschijnlijk niet meer mogelijk noch gewenscht zou zijn. (p. 366)

Dit laatste is een conclusie van de recensent, want in de roman zelf is bij alle discussie hieromtrent het streven naar een democratie duidelijk. Aanspelend op de titel besluit hij zijn recensie als volgt:

Het gevoel van den vulkaan, waarop wij allen leven, van de welhaast ondragelijke spanningen, die jaar na jaar grooter en dreigender zijn geworden, beheerscht het hele boek. Het besef van niet te ontwijken rampen, de steeds weer onderderukte, steeds weer groeiende vrees voor de groote uitbarsting, leeft in iederen regel. Toch gelooft Klaus Mann, naar reeds werd opgemerkt, in een toekomstige, betere wereld. Waarschijnlijk zal volgens hem de vulkaan daartoe moeten barsten; wij echter zouden er de voorkeur aan geven indien met rede en verstand, met de veelzijdige middelen die ons ten dienste staan, deze uitbarsting in het belang onzer beschaving alsnog zou kunnen worden bedwongen. (p. 368)

Dit is wel een zeer merkwaardig slot in december 1939, dat verder geen interpretatie behoeft. Ook als de emigranten een zeer gemengd gezelschap zijn en hun geschriften dienovereenkomstig, dan nog is de opstelling van deze recensent wel buitengewoon gedistancieerd, maar hij geeft wel uitdrukking van denkbeelden, die blijkbaar zelfs in 1939 nog in Nederland heersten.

Men kan vaststellen, dat Critisch Bulletin karakteristiek is voor een bepaalde vorm burgerlijke literatuurkritiek van voor 1940. Bij de ‘objektiviteit’ van benadering past ook een zekere bewondering voor het schijnbaar vlugge herstel van de Duitse economie na 1933. Doch is dit niet zonder meer de houding van de burgerlijke intellectuelen geweest. Bestrijding van het fascisme vindt op allerlei wijzen plaats, zie bijvoor-

[p. 42]

beeld het ‘Comité van waakzaamheid van Nederlandse intellectuelen tegen het nationaal-socialisme’. Bovendien was Prof. N.A. Donkersloot na 1940 een van de leiders van het kunstenaarsverzet.

De beslissing het fascisme met alle middelen te bestrijden, is voor de aanhangers van het linkse kamp veel vanzelfsprekender en daarmee ook gemakkelijker geweest. In samenhang met onze vraagstelling is Nico Rost hiervoor een sprekend voorbeeld. Hij recenseert regelmatig emigrantenliteratuur in verschillende weekbladen. De enige categorie die hij hierbij hanteert, is het engagement in de anti-fascistische strijd. Voor 1933 was hij al tien jaar correspondent in Berlijn waar hij vooral contacten met bekende Duiste, maar vooral met de linksgerichte schrijvers, had. Zijn belangstelling voor deze laatste blijkt b.v. uit zijn boekje Kunst en cultuur in Sowjetrusland (bij Querido in 1924 verschenen). In 1933 was hij korte tijd in het concentratiekamp Oranienburg, waarover hij in zijn geschrift De brouwerij van Oranienbaum getuigd. Bovendien heeft hij veel werken van emigranten vertaald. Kenmerkend voor zijn opvattingen is de inleiding van zijn bespreking van Brechts Driestuiversroman:

Men hoort de laatste tijd van zekere zijde vaak de opvatting verkondigen, dat het geen nut meer heeft met literaire middelen voor een verandering der maatschappelijke toestanden te strijden. Deze lieden vergeten, dat strijders voor de verandering der maatschappelijke toestanden slechts door een juist inzicht worden gevormd (bewust proletariaat) en dat dit inzicht o.a. met behulp van geestelijke middelen - (dus ook literaire) - kan worden verkregen. (in: Kommissie, 1935 p. 316)

Tussen deze literatuuropvatting en die van Critisch Bulletin zijn vele variaties mogelijk. De opzet van dit artikel is slechts de vraag welke rol de emigrantenliteratuur voor 1940 in Nederland speelt, te problematiseren, waardoor ook enig licht valt op de Nederlandse literatuurkritiek in die jaren in het algemeen. (Het begin van onderzoek in die richting is te vinden in: Zur deutschen Exilliteratur in den Niederlanden 1933-1940, deel 6 van Amsterdamer Beiträge zur neueren Germanistik, 1977: met bijdragen over het Fundament, M. ter Braak etc.).