Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 23]

Uit de tragische grabbelton
L.P.J. Braat

Nu zijn we meteen waar we zijn moeten. Anders dan tragisch, althans overwegend tragisch, zie ik de periode tussen de twee wereldoorlogen niet. Natuurlijk is er, en hoe, gefeest, lekker gegeten en gedronken, liefde gepleegd, van de natuur genoten, opgegaan in muziek, letterkunde, beeldende kunst, ga maar door. Maar, tenminste wat mij betreft, ik heb te veel waardevols, te veel waardevollen ten onder zien gaan, en vaak op de afschuwelijkste wijze, om er niet een onmogelijk weg te spoelen bittere smaak in mijn mond van overgehouden te hebben. De herinnering aan die twee door mij beleefde decennia - ik ben een echte herkauwer en overdenk, herdenk, her-zie al het beleefde tien, honderd maal - put ik uit wat ik niet anders dan een grabbelton kan noemen. Een grabbelton van proporties die verre boven mijn macht en bevattingsvermogen gaan, die ik onmogelijk leeg kan graaien, onmogelijk de inhoud ervan om mij heen uitstallen, onmogelijk trachten dat alles te determineren, aanschouwelijk en begrijpelijk ook voor anderen te maken.

Ik was een vroegrijp jongetje... En nu kan het dan beginnen. - Om een enigszins belangwekkend beeld te geven van de periode tussen de twee wereldoorlogen, hangt het er vooral van af wat we deden, wilden doen, mochten doen. Dat was vaak beperkter dan men zich tegenwoordig voor kan stellen. Persoonlijk was ik tijdens mijn gymnasiumjaren, in het begin van de jaren twintig ontegenzeggelijk geëngageerd. Hoe kwam dat, hoe kwam het vooral dat ik in mijn jeugdig enthousiasme en vaagheid de linkse kant uitging? Reactie op mijn linksliberale, zwaar koningsgezinde familie? Reactie op de door mij verwenste ‘oranje-hoogdagen’ die mij dwongen het huis uit te gaan, op weg naar school, bukkend onder een reusachtige vlag met een oranje wimpel door? Reactie ook op het gedwongen dragen van een oranjekokarde op oranjefeestjes (ik zag steeds kans het ding snel te verliezen)? Het klinkt wat kinderachtig allemaal maar het feit dat ik alles nooit vergat, het nog helder voor me zie, betekent toch wel wat. Een reactie ook op de vele oorlogsfoto's - stapels lijken, kapotgeschoten steden - die ik met mijn jeugdige ogen bekeek in L'Illustration en Die Woche, welke in onze leesportefeuille zaten. Een reactie ook op de hysterische artikelen in de Arnhemse Courant over de Russische Revolutie, de terechtstelling van de tsarenfamilie. Een reactie, tenslotte, op het reactionaire geklets, nagebouw van het thuis gehoorde, van al die notaris-, bankiers- en advokatenzoontjes op het gymnasium. Laatdunkend werd er wel naar me gewezen: ‘Hij is heel anders dan zijn vader!’ Het was zo, ik leek in veel opzichten niet op mijn goede vader. And so what? Een paar gymnasiumleraren - achteraf bezien waarschijnlijk dicht bij zowel de mens als de opvattingen van Henriëtte Roland Holst staande (grote bewonderaars van Käthe Kollwitz!) en mijn beeldhouw-leraar stonden achter, stonden naast mij. Voor mij onvergetelijk, vooral omdat ik het anders alleen niet zou hebben kunnen volvoeren denk ik, nu. Ik werd vaak een jonge hond genoemd, en dat bleef ik tot ik diep in de twintig was. Die hond was eigenzinnig en is dit, de vrede zij dank, tot op de dag van heden gebleven. Het boek van Nico Rost, resultaat van een reis samen met Hildo Krop, ‘Kunst en Kultuur in Sowjet-Rusland’ viel de jonge hond al in een vroeg stadium voor zijn gretige snuffelsnoet en heeft hem, zeker, beïnvloed. De neiging om me, bij welke partij dan ook, aan te sluiten, heeft me desondanks destijds nooit beslopen. Ik neusde in ultra-linkse publicaties, in de talen die ik al heel vroeg machtig was - behalve mijn dierbare Nederlands - Frans, Duits, Engels. Ook las ik vertalingen van werken geschreven door o.a. Gorki, Tolstoi, Tsjechow. Ik zat en bleef zitten op het vinkentouw (en hoop er, half afzakkende, nog op te blijven zitten).

1926-1927. De Nederlandse Filmliga werd opgericht, in Amsterdam, mede gedeeltelijk op mijn schuchtere schouders, en ik ging niet zelden naar de voorstellingen in het onvergetelijke, onverbeterlijke Centraaltheater, op zaterdagmiddag, van de bijna steeds contraversionele voorstellingen kijken. Mijn, althans op dit punt veel begrijpende moeder, vond het goed dat ik vaak naar Amsterdam ging (als zij er maar zeker van was waar, en wat ik eten ging. Ik zat vooral in het wijnlokaal Ognibeni!). Er begon iets in me te dringen naar voor anderen zichtbare actie. In 1928 kwam het zover - na overleg o.a. met Menno Ter Braak, richtte ik met enkele gelijkgestemden in Arnhem de Arnhemse Filmliga op (wat nauwe samenwerking met, en af en toe ook ruzie met de Nederlandse opleverde). Ik werd er de sekretaris van, een manusje van alles, die met zijn moeilijk leesbaar handschrift ook de adressen voor de uitnodigingen schrijven moest. Er waren niet zelden bij de vertoonde films Russische, en terecht. De Moeder, Storm over Azië, Potemkin, Bed en Sofa. Wat die laatste film betreft, werd het de dominee in wiens verenigingsgebouw ‘Irene’ wij onze voorstellingen gaven, te gortig. Verbod! We huurden, op een zondagochtend toen hij met een hoge hoed op zijn getrouwen bij de ingang van zijn kerk stond te wachten, dichtbij een kleine filmzaal en daarvoor stond, ook met een hoge hoed op, onze voorzitter onze leden (ongeveer 300, daarmee was intellektueel en artistiek Arnhem afgeroomd) te verwelkomen. De plaatselijke pers werd er ons niet welgezinder door...

[p. 24]

- Met enkele anderen richtte ik in die late jaren twintig een filiaal op van de Amsterdamse Kring, waar we onschuldige dingen deden als Speenhoff laten optreden, moderne Nederlandse beeldende kunst tonen (intussen niet weinig plezier makend dat de oude heren, slapend in de diepe fauteuils in de Sociëteit beneden uit hun nauwelijks verdiende sluimer opjoeg) maar ook de ‘brave’ burgerij tegen de overgevoelige schenen schoppend met een tentoonstelling, in ons land geïmporteerd door de Vereniging Ned.-Nieuw Rusland (A.P. Prins, Henri Wiessing) van destijdse Russische kunst. Het Oost-Nederlands toneel van Van Dalsum en Defresne werd opgericht en de contacten van mij en mijn bentgenoten met hen waren vele. De Driestuiversopera, Liefde onder de Olmen... Failliet ging de zaak: ik had met name Van Dalsum gewaarschuwd tegen zijn besluit, zich in Arnhem te vestigen. Er werd, letterlijk, gebrek geleden. We organiseerden een ‘liefdadigheidsvoorstelling’ om aan geld te komen. Optredenden: Cruys Voorberg, Nell Knoop en Jan Teulings. Verder ‘bedelde’ ik bij de vele rijken van de stad. Eén rijke oude heer zei ‘Ja maar, ik hoor dat er zelfs een paar socialisten in het gezelschap zitten! Zijn vrouw ‘socialisten moeten ook eten’.

- Een paar jaar gingen voorbij. Ik verdween uit Arnhem, ging maanden achtereen in Parijs wonen waar ik o.a. nogal wat nieuwe avant-garde films zag (Le chien andalou!). Maar toch vond ik er - het heeft mijn innige verbondenheid met Parijs, die nu al een halve eeuw standhoudt, niet aangetast - niet een Europees, ja vrijwel internationaal kultureel leven als kenmerkend geweest moet zijn voor het Berlijn van vóór 1933. Toch zag en onderging ik er veel dat me steeds bij gebleven is maar ik voelde me, zoals Greshoff het eens zo goed uitdrukte, geen Parijzenaar, geen Fransman, maar een ‘beter Nederlander’.

Die ‘betere Nederlander’, zich begin 1931 in Amsterdam vestigend, had toch genoeg stimulansen opgelopen om al spoedig te gaan broeden op uit de band springende activiteiten. Een klein restaurant, gebaseerd op het unieke door mijn grootmoeder van moederskant geschreven kookboek (niet in de handel). Gelukkig kwam het niet van de grond, want mijn vrouw en ik hadden zeker al onze vrienden krediet gegeven en waren feilloos failliet gegaan. Ik gaf boekjes uit, soms in eigen beheer, sterk antifascistisch, sterk idealistisch van mentaliteit. Ik zag veel films, veel toneel, vooral als het geëngageerd was (De Beul!). Ik las veel Nederlandse en buitenlandse antifascistische bladen (De Groene, ‘Monde’ van Barbusse, ‘Vendredi’, het Duitse emigrantenblad ‘Das Neue Tagebuch’) en werd, doordrongen van alle onrecht op de wereld, soms zéér grimmig en moest me daarover uiten:

L.J. Jordaan, ‘De Moffenknecht’, 1943-1945. Het type van de commerciële en industriële collaborateur.

Mijn kind brengt mij het ochtendblad -
misschien houdt hij zijn levenslot
wel in zijn kleine hand gevat.

Zijn blijdschap grijpt mij naar de strot -
nog één minuut, een snelle zoen
en bitter duik ik in de poel

van laagheid en van duister-doen
en snel wurg ik mijn rechtsgevoel
om niet de ruiten in te slaan
en bloedend over straat te gaan
en brullend: houdt de moordenaar!
de weg te gaan naar 't dollenhuis -

maar neen, ik draag de centenaar
en blijf, onmachtig starend, thuis.

- Het gistte in mij, en gelukkig ook in een aantal vrienden en bekenden. In de jaren twintig verschenen, in België en Duitsland, twee volgens ons voorbeeldige maandbladen ‘Variété’ en ‘Der Querschnitt’. Het eerste vooral literair-kultureel ingesteld, het tweede iets militant-linkser. Vooral dit laatste blad liet me, ook toen ik het niet meer las, niet los. Zoiets moest toch ook in Nederland mogelijk zijn?

Intussen - ik heb het over de zwaar beladen jaren 1933 en 1934 - waren de, door de Nederlandse autoriteiten nauwelijks en vaak zelfs naar Duitsland teruggezonden antifascistische en Joodse emigranten in ons Nederlands wereldbeeld verschenen. Laten we het bekennen: het was een zéér beperkte élite - die tijdens de bezetting de kleine gideonsbende van de zich verzettenden zou gaan vormen - die zich iets aantrokken van, omgingen met, luisterden naar die emigranten (vooral letterkundigen en enkele beeldende kunstenaars, over de vertegenwoordigers van de andere beroepen weet ik te weinig om er iets over te kunnen schrijven). Een greep in de grabbelton: Joseph Roth, die een Leidse-pleiner werd, hard en bezield werkte, hard en bezield dronk. Een onvergetelijk mens, een zeer groot schrijver. Toen hij Amsterdam verliet, aan de vooravond van wereldoorlog II, vestigde hij zich in Parijs. Op een dag zat hij met vrienden in een café en hoorde daar, dat Ernst Toller zich in Zuid-Amerika van kant gemaakt had. Hij sprong overeind en zei ‘en dat op het ogenblik dat de Vijand op het punt staat ineen te storten’. Toen stortte hij, letterlijk, ineen en stierf kort daarop. Dan Klaus Mann, de zoon van Thomas. Op een nacht zei hij op De Kring tegen me, zich meer de zoon van zijn oom Heinrich dan van zijn vader te voelen. Zijn militante instelling heeft hem, later, er niet van kunnen weerhouden een eind aan zijn leven te maken. Zijn zuster, Erika, leidde het felbewogen, onvergetelijke politieke kabaret ‘Die Pfeffermühle’ met sterren als onder andere de grote actrice Thérèse Giehse. Een keer, het

[p. 25]

was vlak vóór 1940 en het gebeurde in het Leidseplein-theater, was er een onbeschoft protest van een aantal studenten, die zoiets schreeuwden als ‘wat hebben we er allemaal mee te maken - bij ons is het zo niet!’ Ik overdrijf bepaald niet als ik beweer, dat deze houding kenmerkend was voor het overgrote deel van de Nederlandse bevolking. De algehele verblinding van zovelen, ook en juist in die cruciale jaren, behoren niet tot het minst tragische van wat ik opduik uit mijn grabbelton. De bekende, mijns inziens te vaak aangehaalde Latijnse spreuk ‘tum tua res agitur quam paries proxima ardet’ (dan pas gaat het u aan, wanneer de tussenmuur gaat branden) houdt bepaald niet meer dan een halve waarheid in.

- Gesprekken, uitwisseling van gedachten. Toen was het gistingsproces hevig genoeg geworden om een sprong in het - we beseften het veel later - diepe duister te doen. De Kroniek van hedendaagse kunst en kultuur - dat ‘hedendaags’ zou er terecht, snel afslijten, werd opgericht en een wereld ingezonden die er bepaald niet op zat te wachten. Na eindeloze besprekingen en onderhandelingen met uitgevers was alles tot stand gekomen. De eerste redaktie bestond uit vogels van diverse pluimage. Aan de voorbereiding deden mee ir. S. van Ravesteyn, de architekt, en mr. H.P.L. Wiessing, de journalist, maar zij hadden zich al vóór het eerste nummer uit de voeten gemaakt, denkelijk wegens mijn tyrannieke dynamiek. Bleven: de schilders Jan Wiegers en Mathieu Wiegman, de beeldhouwer Polet, de letterkundige Eduard de Nève en ikzelf. Van het eerste nummer was het omslag groen en de inkt wilde maar niet drogen, zodat de lezers groene vingers kregen. H. Siedenburg, de directeur van de befaamde kunsthandel Buffa in de Kalverstraat, een fameuze - en onbetaalbare - mauvaise langue, had het direct over ‘het groene gevaar’. Van groen gesproken: jaren achtereen heeft ‘De Groene’, waarschijnlijk geheel ten onrechte in ons een concurrent ziende, ons tegengewerkt. De KKK, zoals hij al gauw genoemd werd, was zo internationaal als toen mogelijk was - er was geen geld voor voldoende buitenlandse reizen zodat sommige, gewenste, kontakten niet tot stand konden komen - en in ieder geval sterk anti-fascistisch, wat in woord en beeld duidelijk uitkwam. Maar er hebben nooit partij-kommunisten aan mee gewerkt, wat er ook beweerd werd en wordt. Wel fellow-travellers, maar daar wemelde het immers (ook) in die jaren van in de kringen van intellektuelen en kunstenaars.

- Abessinië. Toen begon de Spaanse burgeroorlog. De KKK had zijn kontakten, zijn mening. W. Sandberg schreef, na een inspectiereis, over wat de Spaanse republiek deed aan de bescherming van zijn kunstschatten. Artikelen over anti-fascistische affiches, vertaalde gedichten van García Lorca, de vermoorde dichter, van Rafael Alberti. Maar genoeg over de KKK.

Karel Thole, ‘De rijke Jood na het diner’. In: Zwart Front, 1940.

Er was een comité ‘Hulp aan Spanje’, waar vele van ons inzaten. Wat werd er destijds niet, met de beste bedoelingen, georganiseerd, in elkaar gezet! De DOOD (de Olympiade onder diktatuur), een protesttentoonstelling van beeldende kunstenaars naar aanleiding van de in Berlijn gehouden Olympiade. Het Ossietzky comité, genoemd naar de in het Derde Rijk gevangen gehouden vredesstrijder Carl von Ossietzky. De B.K.V.K. - de bond van kunstenaars ter verdediging van de kultuur. Ik zou lang door kunnen gaan maar moet, wil, zo langzamerhand naar mijn slot toeschrijven. In Parijs, waar ik destijds iedere zomer vele weken was, heb ik in de loop der jaren dertig allerlei meegemaakt. De begrafenis van de vermoorde minister Louis Barthou. Het Front Populaire dat zo hoopgevend gestart was. De wereldtentoonstelling van 1937 waar we voor het eerst geconfronteerd werden met de Guernica. De ‘betere Nederlander’ die ik me voelde heeft in die jaren, het klinkt paradoxaal, in zekere zin genoten van al die onrust, angst en tragiek. Nog even duiken in de grabbelton. In 1939 kwamen de eerste, verslagen en berooide, Spaanse republikeinen - heus niet met open armen ontvangen en weinig later zoveel mogelijk aan de Duitse bezetters overgeleverde - Parijs binnen. Ik sprak met een aantal van hen, dat in een groot huis aan de quai des Fleurs woonde. Onder hen waren de letterkundigen Rafael Alberti en María Teresa León. Duitse emigranten had ik al jarenlang ontmoet. De thans, jaren na zijn dood beroemd geworden schilder Reichel, toen doodarm. Marietta, de Münchense chansonnière, ééns de vriendin van de dichter Klabund, ventte, straatarm, haar zelf getypte chansons op de terrassen van de boulevard Montparnasse. Ik verkocht er voor haar in Amsterdam: f 2,50 kostte zo'n bundel, een bedrag waarvan je in Parijs een daglang kon leven. En Paul Westheim, ééns een grote, centrale figuur in het Berlijn van vóór 1933, hoofdredakteur van het gezaghebbende ‘Kunstblatt’. Eén van de allerbeste medewerkers, sinds 1935, van de KKK. Ik zie me nog, Duits sprekend, in augustus 1939, met hem - hij had een zwarte, zeer breedrandige hoed op - op en neer wandelen tussen de Dôme en het Observatoir. Kort tevoren had hij in Nederland lezingen gehouden. Die hadden niet het in linkse kringen verwachte resultaat gehad. Door onder andere mij gewaarschuwd, door de vreemdelingenpolitie in de gaten gehouden (die wist hoe loyaal onze regering zich toonde tegenover een zeker Bevriend Staatshoofd), was hij gedwongen geweest zoveel mogelijk de kool en de geit te sparen. Van een geit naar een koe is, vooral op het land, de afstand niet zo groot. Een paar dagen na die avondwandeling brak de oorlog uit en haastte ik me naar Amsterdam. Westheim, de antifascistische Jood, werd als vijandelijk staatsburger opgepakt en gevangen gezet in een vieze koestal. Hij zou er maandenlang verblijven (het wonder was dat we briefkaarten konden wisselen) waar hij een, niet behandelde, oogaandoening opliep die hem een oog ging kosten.

- Ziezo, ik duik niet meer in de grabbelton. Er zou geen eind aan komen. Ik ben bang, duizelig te worden en, kop vooruit, in al die ongesorteerde boeiende ellende en verscheurde illusies te vallen en er nooit meer uit op te duiken.