Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 49]

Het varken en het veulen
Carel Peeters

Enige tijd geleden stuitte ik op een artikel van het soort waarvan ik altijd gehoopt had dat het nooit geschreven zou worden. Ik ben er dus altijd bang voor geweest omdat ik wist dat het ergens in de lucht moest hangen. Het artikel beantwoordde aan mijn somberste verwachtingen. Het heette Herkenbaarheid als literair criterium en was geschreven door Hannemieke Postma, iemand, zo heb ik me laten voorlichten, die wel vaker zulke stukken schrijft maar niettemin doctor in het lezen en schrijven is. Ook in die branche heeft men dan blijkbaar last van kwakzalverij.

Het artikel dat ik hier ter sprake wil brengen staat in het blad Opzij van juli-augustus 1978 en is geschreven in het Hedendaagse Potjes Nederlands (het HPN). Woorden als ‘situatie’, ‘ervaringswereld’, ‘geldigheid’, ‘patriarchale kullekoek’, ‘trut’ nemen daarin een vooraanstaande plaats in. Hannemieke Postma schrijft in dat artikel over vijf boeken van schrijfsters:

Boeken lezen om daarin de eigen situatie te herkennen heeft het zelfde effect als praatgroepen: ontdekken dat je eigen interpretatie van de werkelijkheid gedeeld wordt door anderen, ‘niet ik ben gek, maar de maatschappij.’

Het verbijsterende aan dit citaat is het vanzelfsprekende gemak waarmee de literatuur wordt gebanaliseerd, alsof het al heel gewoon is dat het lezen van een boek een bezigheid voor een groep is waarin persoonlijke problemen worden opgelost. Alsof het tekstboeken zijn voor ‘assertief’ gedrag, voor groepstherapie.

Het schijnt een onvermijdelijke gang van zaken te zijn dat waar door meer mensen boeken worden gelezen het niveau van het lezen daalt. Dit is een vervelend bijverschijnsel van een grotere belangstelling voor boeken. Misschien is het een kinderziekte, misschien is het een stadium in een ontwikkeling? Het artikel van Hannemieke Postma propageert echter het onderontwikkelde lezen als zij het ‘herkennend lezen’ met zoveel platvloers aplomb ‘respectabel’ probeert te maken. Dit is hetzelfde als van iemand die een viool vast kan houden zeggen dat hij zo mooi kan spelen.

Ik was zo bang voor een dergelijk artikel omdat herkenning en identificatie bij het lezen geen onbeduidende factoren zijn. Ik was bang dat deze kant aan het lezen gevulgariseerd zou worden. En aldus geschiedde. Het lezen van romans en verhalen om daarin ‘de eigen problemen’ te herkennen is een onnozele manier van lezen. Het is te vergelijken met het in grote hoeveelheden eten van taartjes of zakken vol roomboterkoekjes. Lezen is op deze manier geen subtiele en intellectuele bezigheid, maar een soort schransen.

Menno ter Braak publiceerde in de jaren dertig een verzameling essays die hij In gesprek met de onzen noemde. Het waren essays over schrijvers en denkers waarin hij iets had gevonden dat hem beviel, dat wil zeggen, hij herkende bij die schrijvers een stijl, een persoonlijkheid en ideeën waarin hij zichzelf voor een deel terugvond. Toch las Ter Braak niet om als een varken knorrend in de modder van zijn ‘eigen problemen’ te liggen. Hij zocht wel naar ‘verwante geesten’, maar hij was daarin heel kieskeurig. Ook Virginia Woolf las niet bij uitstek om voortdurend geconfronteerd te worden met wat specifiek haar mentale problemen waren. Zij las om haar kennis en inzicht te vergroten, om het esthetische en intellectuele genoegen, zodat ze een zekere weerbaarheid ontwikkelde. Lezen is ook lang niet altijd een genoegen. Het is wel een van de bemoedigendste kanten van het lezen dat juist boeken waarin men zichzelf maar betrekkelijk herkent in staat zijn de lucht te laten opklaren.

Hannemieke Postma propageert het lezen als een varken. Het gevolg is dat ze ook als een varken is gaan schrijven. Zo komt van het een het ander. Maarten 't Hart is hierbij vergeleken een elegant veulen. Ook van hem werd onlangs gezegd dat hij alleen maar las om zichzelf in boeken te herkennen. Het verwijt kwam van Nicolaas Matsier in zijn bespreking van Ongewenste zeereis in de Boekenbijlage van Vrij Nederland (23-6-1979). Het was Matsier opgevallen dat 't Hart ‘Nietzsche las om van het geloof af te komen, Bordewijk om in Leiden te willen studeren, Trollope om de militaire dienst te verdragen, Söderberg om op je drieëndertigste geen moord te plegen, Scott om gijzelingen te begrijpen, Svevo om je vader te kunnen zien doodgaan.’ Uit de essays van 't Hart kreeg Matsier de indruk dat literatuur voor Maarten 't Hart een ‘huisapotheek’ is; zijn bibliotheek bestond dan uit als boeken vermomde doosjes en flesjes.

Dat de literatuur voor Maarten 't Hart een geneeskrachtige werking heeft is onmiskenbaar. Hij prijst de medicijnen aan met een voor sommigen aanstekelijk, voor anderen afstotend enthousiasme. Hij schrijft soms zinnen vol idolate lof en vooral als hij het gemeenzame woordje ‘je’ gebruikt bekruipt mij soms het gevoel dat hij teveel intimiteit met zijn lezers zoekt: ‘Je voelt je opgenomen in de wereld van zijn romans’ of zinnen van gelijke strekking benauwen mij wel eens. Matsier had uitsluitend oog voor deze kant aan het leesgedrag van Maarten 't Hart. Hij ging daardoor voorbij aan de andere kant, die voor mij de bezwaren opheft. 't Hart omvademt de lezers van zijn essays van tijd tot tijd weliswaar met zijn sympathiserende manier van lezen, hij laat het daar echter niet bij. Het geheim van 't Harts essays en kritieken is dat hij met een enorme kennis en inzicht onbevangen kan schrijven

[p. 50]

over wat hij leest. Hij schrijft als een veulen, maar heeft de kennis van vijf moeders van zo'n veulen. Die onbevangenheid houdt hem alert en beschikbaar voor nieuwe boeken en schrijvers; die onbevangenheid maakt ook dat hij nooit ‘bezet’ is: het land van zijn kennis is nog lang niet volgebouwd. 't Hart verorbert literatuur, maar hij laat het niet verdwijnen. Hij assimileert de esthetische charmes en de kennis van de literatuur zonder dat hij zich gebogen onder de last gaat voortbewegen.

foto: Anthony Akerman

't Hart beperkt zich niet tot lofuitingen en enthousiasmeren. Zijn essays over Van Oudshoorn, Jane Austen, William Faulkner, Svevo, Trollope, Wilhelm Raabe, Marcel Proust zijn stuk voor stuk van iemand die verder kijkt dan de neus van zijn eigen problemen lang is. 't Hart weet waar de literatuur over gaat en hij denkt er in laatste instantie niet over als een veulen over de melk van zijn moeder. 't Harts inzicht bestaat uit een ontwikkelde greep op zijn lectuur. Hij is zelfs niet zo naief dat hij de literatuur ziet als een ‘wereld in woorden’. Hij kan zonder er minder van te worden schrijven dat de literatuur ‘een stoet van verbeeldingen is die niet alleen niet onschadelijk gemaakt kunnen worden, maar ook invloed uitoefenen op je eigen leven.’ Ook al heeft het iets weg van het ‘herkennende lezen’ van Hannemieke Postma, het is er mijlenver van verwijderd. Bij Maarten 't Hart lijkt het lezen meer op het zoeken naar ‘verwante geesten’ zoals bij Ter Braak. Wat men herkent als men zo leest is het resultaat van kieskeurigheid: dit is het assimileren van een stijl, een toon en een visie waardoor hij zich al lezend maakt tot iemand die niet te verwarren is met iemand anders. 't Harts essays geven nooit dwingende interpretaties; het is informele, persoonlijke informatie die hij verstrekt. De overtuigingskracht krijgen zijn essays doordat er in doorklinkt dat het gaat om een persoonlijke, zonder bescheidenheid gegeven visie. Het persoonsbewijs wordt bijgeleverd ook al wordt er niet nadrukkelijk mee gezwaaid.

Als 't Hart iets van hemzelf herkent in een schrijver weet hij het uit te tillen boven zijn persoonlijke probleem: het wordt dan een verwante thematiek waarin doorklinkt dat die verwantschap niet willekeurig is. Hannemieke Postma schrijft dat ‘boeken ons leren de emotionele werkelijkheid van anderen herkennen.’ Dat is zeker een belangrijke kant aan romans en verhalen, maar voor haar is het blijkbaar de enige kant van de zaak. Het gaat niet alleen om ‘de emotionele werkelijkheid’, het gaat om veel meer bij het lezen. 't Hart is bij uitstek een lezer die de herkenning als opstapje gebruikt om daarna de wereld van een schrijver te exploreren. Het oplossen van emotionele- en gedachtenconflicten is wel een onderdeel van het lezen, maar 't Hart gelooft niet in oplossingen en daarom verbreedt hij zijn terrein. Het lezen van 't Hart is een paradoxale bezigheid: ‘boeken’ schrijft hij, ‘zijn gidsen op een overwoekerd pad, pogingen om iets van mensen te begrijpen, als uitingen van mensen die iets hadden willen vastleggen dat, zoals Faulkner zegt, “did not exist before”.’ Maar dit begrijpen is maar relatief. In het rechtstreeks autobiografische

[p. 51]

stuk over het lezen waarmee Een som van misverstanden begint schrijft hij dat een boek van Söderberg iets over het lezen zegt dat elke ‘oplossing’ onmogelijk maakt: ‘hoe je door zoveel te lezen tegelijkertijd vervreemdt van de mensen én inzicht krijgt in hun handelen.’

foto: Anthony Akerman

In het essay over Proust schrijft hij iets dat ‘herkennend lezen’ tot iets heel betrekkelijks maakt. In het leven, schrijft hij, is het meest fundamentele en sterkst beleefde onderscheid dat denkbaar is ‘de tegenstelling tussen het eigen ik en al het andere’. 't Hart ziet in romans en verhalen dus vooral wat hem vreemd is, want alle mensen zijn anders. Hij werkt dat nog uit als hij in ‘De terugkeer naar het heden’ zijn ongeloof in de waarde van ‘psychologische, sociologische, ethologische theorieën’ over het gedrag van mensen uitspreekt: ‘omdat al die theorieën niet alleen de verbazingwekkende complexiteit van gedrag verhullen maar bovendien loochenen dat elk mens anders is dan alle andere.’ Op grond van deze opvatting moet het lezen van Maarten 't Hart eerder beschouwd worden als het in het pikkedonker zoeken naar enig houvast. Zo erg is het niet natuurlijk. Het geeft slechts aan dat 't Hart niet alleen maar probleem-oplossend leest. Wat hem zelfs het meest fascineert zijn de romans waarin een hoofdpersoon iets ‘raadselachtigs’ heeft, iets waardoor de lezer niet begrijpt waarom hij doet wat hij doet. Voor Maarten 't Hart is het lezen van boeken steeds de bevestiging van de ‘veelbetekende raadselachtigheid’ van het leven. Hij mag dan van Trollope geleerd hebben dat men moedig moet leren te zijn, van Söderberg en Van Oudshoorn dat eenzelvigheid en solipsisme een kant vertegenwoordigen van zijn eigen karakter en gedachtenleven, het zijn herkenningspunten die onmogelijk iets kunnen oplossen.

Maarten 't Hart schrijft en leest als een intelligent veulen dat alles wat het meemaakt ervaart alsof het voor de eerste keer is. Daardoor blijft alles op een veelbetekende manier raadselachtig en wordt er weinig opgelost.