Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 105]

Duitse kroniek
André Matthijsse

In de vorige jaargang van BZZLLETIN (nr. 65) werd een fragment gepubliceerd uit een in 1978 verschenen roman van Peter O. Chotjewitz. Vertaald door Gerrit Bussink; want die was aan de Nederlandse vertaling van die roman bezig. Die Herren des Morgengrauens. In mijn inleiding bij dat fragment en andere artikelen in het kader van ‘Boeken aan banden’ heb ik uitvoerig verteld onder welke omstandigheden dat boek is geschreven en gepubliceerd. Dat hoef ik dus niet meer te doen, maar voor de lezers die liever geen Duits lezen of geen Duits kunnen lezen, kan ik nu wel melding maken van de Nederlandse uitgave van de roman: De bezoekers van de dageraad. Goed vertaald, goed uitgegeven. Baader in de bus op het omslag. Het is de moeite waard om, na de beschrijving van de omstandigheden waaronder deze roman er is gekomen, in te gaan op de roman zelf. Maar niet nu. Lees hem eerst maar.

Nog een melding. Ik had in deze kroniek nog niet geschreven over het werk van Martin Walser en over hoe schandalig ik het vond dat Walser nog nooit in het Nederlands was vertaald of ik kreeg een briefje van Wim Hazeu (Elsevier) dat hij dat ook vond, én stuurde me de Nederlandse editie van een van Walsers werken: Het vluchtende paard. Vertaald door W. Wielek-Berg. Met de mededeling dat aan de vertaling van Walsers roman Seelenarbeit wordt gewerkt. Eindelijk gerechtigheid dus en applaus voor Elsevier.

Inmiddels wordt er ook al hard gewerkt aan een vertaling van de nieuwe roman van Heinrich Böll, die deze zomer in de Bondsrepubliek is verschenen. Fürsorgliche Belagerung. Over deze roman is, denk ik, het laatste woord nog niet gezegd. Het is immers niet zomaar wat als niemand helemaal gelukkig met deze roman is, als de critici unaniem gelijksoortige bezwaren opperen. Böll heeft zich over al die kritiek knap boos gemaakt. Hij verdomt het om aan de verwachtingen van lezers en critici te beantwoorden. Daar heeft hij weliswaar gelijk in, maar het is de vraag of de kritiek op zijn roman alleen daar mee te maken heeft.

Wat men van Heinrich Böll verwacht is duidelijk. Böll is een kritische burger die als schrijver altijd partij heeft gekozen voor minderheden. Voor de zwakke, kleine mens, die in onze samenleving nauwelijks een been aan de grond krijgt. In feite heeft hij dat in Fürsorgliche Belagerung óók gedaan. Alleen passen de personages, door hun maatschappelijke posities, niet zo goed in dat beeld. Waarbij komt dat Böll in de afgelopen jaren heel direct op sociaal politieke situaties in de Bondsrepubliek heeft gereageerd. Ook in zijn fictieve werk, denk maar aan Die verlorene Ehre der Katharina Blum en aan de satire Berichte zur Gesinnunslager der Nation.

Hiervan is in de nieuwe Böll strikt genomen weinig of niets terug te vinden. Bölls felheid heeft in deze roman plaats gemaakt voor een meer melancholieke toon; die hem overigens evenzeer eigen is. Fürsorgliche Belagerung speelt in de tweede helft van de jaren zeventig. Beruchte jaren vanwege het als reactie op het terrorisme tot in het idiote opgevoerde beveiligingssysteem door de staat. Als je maar iets links van het neo-nazisme stond, dus niet mee deed aan de heksenjacht op terroristen, was je al verdacht. En aan de andere kant waren er natuurlijk ook de mensen die door de staat moesten worden bewaakt, omdat zij potentiële slachtoffers van het terrorisme waren. (Waarom schrijf ik dit eigenlijk in de verleden tijd?) Wat Böll voor ogen moet hebben gestaan is die ‘belegering uit voorzorg’ uit een tegenoverliggend gezichtspunt van het gebruikelijke voor te stellen. Om duidelijk te maken dat deze belegering ook voor hen die er door worden beschermd niet minder angstwekkend en fataal kan zijn dan voor degenen die uit voorzorg worden achtervolgd en uitgeplozen. Door door de staat te worden beschermd maakt van sociale en politieke kopstukken plotseling kleine mensen. Omdat ze geen greep meer hebben op hun leven, geen eigen leven meer kunnen leiden.

Deze gedachtengang is heel goed voor te stellen. Maar Böll heeft daarvoor wel erg veel overhoop gehaald. Hij trekt zoveel lijnen, die tenslotte zo keurig bij elkaar komen, dat de realiteitswaarde en de geloofwaardigheid geweld worden aangedaan. Het meest signante voorbeeld is de scène waarin de man, om wie Böll de roman heeft opgebouwd, een voorzitter van een werkgeversorganisatie, de begrafenis bijwoont van een collega die hij als geen ander kent, een scène waarin die man dit gegeven én de gezien zijn maatschappelijke positie van hem te verwachten redevoering minder zwaar laat wegen dan zijn op persoonlijke redenen gegronde wens de begrafenis van een terrorist (een vroegere huisvriend) bij te wonen, en dan aan dat graf zijn vrouw toefluistert dat er een socialisme ‘moet komen, moet overwinnen’. Zo'n scène is toch op z'n minst verrassend. Temeer omdat het voorafgaande nergens aanleiding geeft voor deze houding. Het is een verrassing uit het niets. Het is ongetwijfeld een sarcastisch grapje van Böll, een nieuw voorbeeld van Bölls humor, maar niemand schijnt er gevoelig voor te zijn. Iedereen neemt het bloedserieus en reageert afwijzend.

Het is trouwens niet de enige verrassing die de lezer aan het einde van deze roman wacht. Om exact te zijn, de gebeurtenissen die door Böll getrokken lijnen tenslotte verbinden, gaan pas in het twaalfde hoofdstuk aan het rollen, op pagina 337; de roman omvat 415 pagina's. Zelfdodingen,

[p. 106]

voorbereiding van een moordaanslag, brandstichting, de hierboven beschreven scène, dat alles en nog veel meer in nog geen tachtig bladzijden. Het is te veel, het past alles te mooi in elkaar. Maar tegelijkertijd is het toch fascinerend om te zien hoe Böll, nadat aan zijn schrijftafel de totale anarchie was uitgebroken, al die elementen toch in de hand heeft weten te houden.

Qua tijd omvat de roman slechts enkele dagen. Centraal staat Fritz Holm, zoals gezegd voorzitter van een werkgeversorganisatie. Hij is juist tot voorzitter gekozen als de roman begint. Uit de roman zal blijken dat deze Holm eigenlijk een nogal kleurloze, weinig doortastende man is. Aan het einde van de tweede wereldoorlog viel hem door een erfenis een provinciale krant (‘das Blättchen’) in de schoot, dat in de loop van de jaren zijns ondanks aan kwantiteit won door het telkens overnemen van andere bladen. Het is, tussen twee haakjes, in het geval van Böll overbodig om op te merken dat zich dit in de omgeving van Keulen afspeelt. In de leiding van het bedrijf heeft Holm nog nauwelijks invloed. Hij is zoiets als het paradepaardje dat door zijn incidentele bijdragen op het gebied van de cultuur het ‘Blättchen’ soms nog een vleugje stijl en niveau verleend. En zo is het ook binnen de werkgeversorganisatie: Holm, zo welopgevoed en ouderwets liberaal, wordt tot voorzitter gekozen omdat hij zo representatief is; en in het dagelijks werk zonder twijfel gemakkelijk te sturen. Zoals hij later, in de slotfase, zijn vrouw zal bekennen: ‘Ik heb me nooit voor kranten geïnteresseerd, alleen voor jou, voor Madonna's en architectuur, voor bomen en vogels.’ Als ik me deze Holm moet voorstellen dan denk ik aan een Duitser als Carstens, maar dan zonder diens politieke instinct en carrièredrang en hierom toch wel sympathiek. Holm is ondanks zijn maatschappelijke positie een Böllse figuur: te zwak om zich niet door de maatschappij te laten leven en uiteindelijk hiertegen opstandig.

Uit deze karakteristiek vloeit voort dat alles zich in deze roman om Holm heen speelt. Hij slaat dan wel centraal, maar de personen rond hem vormen de hoofdpersonen van het boek; met name zijn kinderen en zijn vrienden. Holm heeft drie kinderen. Zijn dochter Sabine, mooi en iets bijzonders in de paardesport, is getrouwd met een irritante kapitalistische carrièremaker; een ongelukkig huwelijk, één kind. Sabine is de meest Böllse figuur in deze roman: gelovig, oprecht, naïef. De ene zoon, Herbert, heeft zijn toevlucht gezocht in de religieuze groeperingen die zo karakteristiek zijn voor deze tijd. Een vlucht uit zijn milieu in quasie-religie en zachte sociale actie, het laatste heimelijk door Holms vrouw, Käthe, financieel ondersteund. Nog moeilijker ligt het met de andere zoon, Rolf. Hij heeft het studentenverzet aan het einde van de jaren zestig gewelddadig meebeleefd en daarvoor een gevangenisstraf ondergaan. Zijn eerste vrouw, Veronica, heeft hem verlaten voor zijn studiegenoot Bewerloh (de huisvriend van de Holms); beide zijn gezochte terroristen geworden. En hoewel Rolf een alternatief leven leidt op het platteland, waar hij zijn eigen groenten teelt, blijft een en ander een verdachte achtergrond.

Holm immers, als voorzitter van een werkgeversorganisatie, moet uitvoerig worden bewaakt. Hij en zijn naasten. Geen stap, geen (telefoon)gesprek is meer privé. Geen overdreven voorstelling van zaken als men zich de moord op Hans Martin Schleyer in herinnering roept.

In de eerste elf hoofdstukken doet Böll weinig anders dan het oproepen van de fatale werkelijkheid die hiervan het gevolg is. Telkens vanuit de gezichtshoek van de verschillende betrokkenen. Zoals dat van Sabine, die ook bewaakt, belegerd wordt, en spontaan, zonder er bij na te denken, een kortstondig avontuur beleeft met een veiligheidsagent. Een avontuur met gevolgen: Sabine raakt in verwachting, verlaat haar man en zal er tenslotte met haar minnaar vandoor gaan. Maar er is in ‘haar’ hoofdstuk ook het verhaal van haar buurvrouw, die een stiekeme verhouding had met een nog jonge man, wat door de bewaking van Sabine, als indirect gevolg dus, publiekelijk bekend wordt; met alle voor haar bestaan desastreuze gevolgen vandien. Andere hoofdstukken worden verteld vanuit bijvoorbeeld het perspectief van de chef van de veiligheidsdienst, en vanuit die van een relatie van Holm, een industrieel. Zo ontstaat een mozaïek van vele, samenhangende verhalen die samen de roman vormen. Maar geen van die verhalen wordt echt uitgewerkt. De drie kinderen van Holm - ze zijn een afzonderlijke roman waard, met name Sabine. Of Holms collega, die zich het leven neemt, een man van sociaal aanzien, die een voor het publiek geheime homosexuele relatie onderhield met, nota bene, een misdadiger, waarvan uiteraard ook de geheime dienst weet had en met toestemming van de man al diens sexuele contacten afluisterde. Deze affaire en de daarmee samenhangende problematiek komen slechts summier aan bod in deze roman. Zoals zoveel verhalen. Terwijl elk van die verhalen toch een eigen roman waard zou zijn.

Fürsorgliche Belagerung is een roman die zich in de eerste plaats laat lezen als een familieroman. Maar meer dan om een familie en hen die om die familie heen hangen, gaat het Böll om de sfeer. Alsof deze familie aan die sfeer kapot gaat. Dat is ook zo, maar de oorzaken daarvoor zijn van een andere aard dan de ‘belegering’, zij ontstaat in de jaren waarin daarvan nog geen sprake was.

De ‘belegering’ doet echter wel een toestand van uitzondering ontstaan, een katalyserende sfeer waarin het onontkoombaar tot een uitbarsting moet komen. De zelfdoding van Holms collega valt vrijwel samen met die van de terrorist Bewerloh die door de geheime dienst is opgespoord (in Istanboel) als gevolg van een afgeluisterd gesprek tussen Holm en zijn vrouw. Toe maar, toe maar. Intussen is het zoontje van Veronica, Holger, met een vliegtuig uit Istanboel aangekomen: een jongetje van een jaar of acht op geheime missie. Terwijl Veronica zelf vanuit Nederland per fiets (met springlading) op weg is naar Duitsland om een aanslag te plegen op de verzamelde bonzen bij de begrafenis waar Holm niet bij wenst te zijn.

In het samenkomen van al deze ontwikkelingen ligt het strijdige karakter van Bölls roman. Omdat deze ontwikkelingen buiten de ontwikkelingen van de roman zelf plaatsvinden. De ene deus ex magina volgt op de andere. Het lot van Bölls mensen slaat toe vanuit een wereld die buiten de roman ligt.

Böll zal hiervoor wel een reden hebben gehad. En die is wel te bedenken ook. Die reden komt er op neer dat de dingen zich in een samenleving als de onze als het ware onzichtbaar ontwikkelen. Zoals de gebeurtenissen in de Duitse werkelijkheid van de jaren zeventig pas zichtbaar werden op het moment waarop ze plaatsvonden. Hierin ligt een probleem voor het staatsapparaat dat dergelijke gebeurtenissen moet zien te voorkomen zonder te weten waar en hoe en wanneer die gebeurtenissen zich beginnen te ontwikkelen. Er is sprake van een andere wereld dan die van alledag. De wereld, het bestaan, is met andere woorden schizofreen geworden.

Er zijn in Bölls roman enkele aanwijzingen voor dit gezichtspunt. Holm zelf is zich bewust van de manier waarop

[p. 107]

hij als werkgeversvoorzitter de pers te woord staat, antwoord geeft op vragen over zijn kinderen op een strikt objectieve manier. Tweebanigheid noemt hij dat, door de media bepaalde schizofrenie. En als hij denkt aan wat er met zijn zonen is gebeurd, hoe ze het ouderlijk milieu zijn ontgroeid, anders denken en handelen, dan heeft Holm het gevoel alsof ze van een andere planeet zijn, in ieder geval van buiten de aarde; ‘Satellitenkinder’. Alle rust is ogenschijnlijk. Holm spreekt van een onheilspellende rust.

Mag dit argument, ontleend aan de werkelijkheid, een verklaring bieden voor de opbouw van Bölls roman, veel helpt het de lezer niet. Een roman moet beantwoorden aan andere, aan eigen wetten. Böll heeft met zijn roman geprobeerd zowel aan de werkelijkheid als aan zijn schrijftalent tegemoet te komen. In het verleden lukte dat hem doordat hij zich de werkelijkheid niet bewust maakte. Nu hij dat wel heeft gedaan, is hij gestruikeld.