Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 69]

Herbert Marcuse (1898-1979)
Filosoof van de revolutie
Karel van der Leeuw

Begin augustus overleed op 81-jarige leeftijd (filosoof blijkt steeds weer een van de gezondste beroepen) de Amerikaanse-Duitse filosoof Herbert Marcuse - niet onopgemerkt, maar toch wel zonder dat er een schok door de wereld ging. Tien jaar geleden werd hij in één adem genoemd met twee andere revolutionaire denkers: Marx, Mao en Marcuse, werden zijn boeken in miljoenen-oplagen verkocht en werden ze in alle talen vertaald en werd hij gezien als de filosoof en profeet van de revolutie der marginalen in de kapitalistische wereld. Vóór 1966 was hij alleen bekend bij een heel klein kringetje vakgenoten - na 1970 is hij geleidelijk aan weer vergeten. Als het clichébeeld van de komeet ergens van toepassing is, dan wel hier. Hadden dan toch diegenen gelijk, die hem voor een renegaat hielden, en die hem - zoals de ook al weer bijna vergeten Daniel Cohn-Bendit - zijn werk voor de Amerikaanse inlichtingendienst verweten? Marxistisch filosoof - maar noch bij marxisten, noch bij filosofen erg hoog aangeschreven.

Marcuse was afkomstig uit een gegoed-burgerlijke Joodse familie in Berlijn - het soort milieu waar het grootste gedeelte van een inmiddels bijna uitgestorven generatie van Duitse intellectuelen uit afkomstig was. Ofschoon hij tot aan de moord op Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg in 1919 lid was van de Duitse Sociaal-demokratische partij, was zijn vroege filosofie in het geheel niet marxistisch. Hij was assistent bij Heidegger, en promoveerde in 1932 op een proefschrift over Hegel. Zijn vroege artikelen - in Die Gesellschaft - zijn een poging om fenomenologische inhoud te geven aan de grondbegrippen van het marxisme, en dit dus van een economische weer tot een filosofische theorie om te vormen. In de jaren daarna was hij verbonden aan het Institut für Sozialforschung in Frankfurt onder Max Horkheimer (de zg. Frankfurter Schule), en verhuisde met dat instituut eerst naar Genève en vervolgens naar Amerika. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de eveneens Duits-Joodse marxistische filosoof Ernst Bloch, die jaren in Amerika in grote armoede aan zijn filosofisch hoofdwerk Das Prinzip Hoffnung werkte en intussen van het karige inkomen van zijn vrouw leefde omdat hij de Engelse taal niet beheerste (een beschaafd mens moest kunnen volstaan met de kennis van Latijn en Grieks) - veramerikaanste Marcuse volledig: Hij werd in 1940 genaturaliseerd, bleef ook na de terugkeer van Horkheimer en Adorno in Amerika, en schreef zijn latere werken in slecht Engels (in plaats van in zijn eerdere, klassieke Duitse schrijfstijl).

‘Treue zur Philosophie bedeutet, es der Angst zu verbieten, dass sie einem die Denkfähigkeit verkümmern lässt’, schreef Max Horkheimer in 1947. Deze uitspraak kan men als motto van Marcuse's filosofie opvatten: blijven denken - en vooral rationeel blijven denken - in een werkelijkheid die hoe langer hoe irrationeler voorkomt. Evenals Horkheimer is Marcuse in wezen een filosoof die de idealen van de verlichting weer opvat: de mens als redelijk wezen, in staat de werkelijkheid te begrijpen en autonoom te handelen, in het bezit ook van redelijke vermogens die meer zijn dan alleen een vermogen tot technische analyse. Dit impliciete vertrouwen op de rede van de mens is zo groot, dat men zich vaak afvraagt, of Marcuse's tegelijkertijd aangehangen inzicht in het historisch karakter van alle begrip er niet door in gevaar komt. Marcuse's Jeremiaden tegen de volstrekte irrationaliteit van onze westerse burgerlijk-kapitalistische samenleving, haar consumptiedwang, haar oorlogseconomie, haar machtsstruktuur, haar ontkenning van de elementaire behoeften van de mens, lijken vaak de woorden van iemand-die-van-verre-komt-waar-het-beter-is. In hart en nieren is hij de kankerende intellectueel die de verwording van de moderne wereld waarneemt en veracht. Maar toch is hij als vele vergelijkbare ontevredenen niet in het fascistische kamp belandt. Waarom niet?

Marcuse's historisch besef doet hem uiteindelijk de wortels van het irrationele kwaad zoeken in de redelijkheid zelf. De Verlichtingsfilosofen wilden de wereld redelijk inrichten, en dachten dit te kunnen bereiken door het individu te bevrijden van de banden van traditie en geloof: het bevrijde individu zou zelf wel tot het juiste inzicht in de maatschappij komen. In het verdere verloop van de geschiedenis is dit ideaal van een redelijke samenleving die gebruik zou maken van de wetenschappelijke kennis die ze had verworven, onder druk van de krachten van eigenbelang en overheersing van anderen steeds meer verarmd tot het pragmatisch-rationele inzicht in hoe het gestelde doel te bereiken. Van een redelijke samenleving kan men niet spreken, we kunnen alleen maar nagaan hoe we kunnen bereiken wat we nu eenmaal willen, en daarbij helpt ons de wetenschap. Talloze malen hebben marxistisch getinte filosofen betoogd, dat in feite zo de wetenschap (het redelijk inzicht) dienstbaar gemaakt wordt aan de macht, evenzovele malen hebben filosofen uit de hoek van de analytische traditie daar tegenin gebracht, dat men de macht ook niet op rationele wijze kan bestrijden.

Ofschoon Marcuse steeds zegt, dat hij zich wil bezighouden met het maatschappelijk funktioneren van ideeën, en niet zozeer met die ideeën op zichzelf, zoekt hij uiteindelijk de oorzaak van de moderne verwording van de rede in een lacune in dat begrip zelf. M.a.w. de kiem van de irrationaliteit van de westerse samenleving moet gezocht worden in een verkeerde redelijkheid. Het verkeerde aan die redelijkheid is

[p. 70]

het feit, dat ze zich altijd ergens tegen afzet: tegen het natuurlijke aan de mens, tegen het zinnelijk-zintuiglijke dat in het Duits met het éne woord ‘Sinnlichkeit’ kan worden aangeduid.

Dat mensen niet alleen maar redelijk zijn in de beperkte zin van dat woord is vóór Marcuse genoegzaam aangetoond - vooral door Nietzsche en door Freud. In zijn zelfvergenoegzaamheid heeft de mens niet door dat hij rijdt op de rug van een tijger, in het beeld van Nietzsche. Het rationalisme moet zichzelf ontmaskeren als een ideologie, een ideologie die een gehele dimensie van het menszijn door de eeuwen heen heeft ontkent.

In zijn in 1956 verschenen boek Eros and Civilization heeft Marcuse de poging ondernomen deze beperktheid van het menszijn historisch-filosofisch-psychologisch te doorgronden en verklaren. Het boek dient zich aan als een filosofische analyse van het werk van Freud:

Dit essay gebruikt psychologische categorieën, omdat ze politieke categorieën geworden zijn. De traditionele grens tussen psychologie enerzijds, politieke en sociale filosofie anderzijds is door de situatie van de mens in deze tijd bijna uitgewist...

Het driftleven van de mens blijkt politieke betekenis te hebben. Reeds eerder was dit idee geopperd door Wilhelm Reich (o.a. in diens boek The sexual revolution, door Marcuse overigens niet genoemd). Maar Reich ging niet ver genoeg. Reich dacht nog teveel in de klassieke tegenstelling tussen (maatschappelijke) redelijkheid en (revolutionaire) zintuiglijkheid. Het gevolg was, dat volgens Reich de bevrijding van

[p. 71]

de sexualiteit (volgens Freud immers de kern van het driftleven) het begin van de maatschappelijke bevrijding zou moeten vormen. Marcuse weet wel beter. De oorspronkelijke mens kan niet scheiden in een redelijk en een niet-redelijk gedeelte. De vorming van de redelijkheid is een gevolg van de eisen van de maatschappij (redelijk heeft immers ook in het Nederlands de dubbele betekenis van wat rationeel is, en wat aanvaardbaar is), maar het is niet zo dat het zinnelijk-zintuiglijke daarnaast op onbedorven wijze blijft voortbestaan - nauwelijks getolereerd maar ook niet uitgeroeid. Freud heeft ons immers geleerd, dat ook de zintuiglijkheid diepgaand wordt beperkt door de maatschappelijke eisen, ‘redelijk’ wordt als het ware. De bevrijding van de zintuiglijkheid zoals deze historisch geworden is betekent daarom niet zoveel. Ze vindt plaats op het moment dat ze maatschappelijk aanvaardbaar is, en dat betekent in de burgerlijk-kapitalistische maatschappij: op het moment dat ze commercieel nut heeft gekregen. Marcuse laat zien, dat de bevrijding van de sexualiteit een schijnbevrijding is. Tot dusverre volbracht de westerse mens de onderdrukking van zijn driftleven binnen zichzelf, wat een gefrustreerd, maar tenminste autonoom mensentype opleverde - zij het dat die autonomie natuurlijk ondergeschikt was aan de eisen van een maatschappelijke klassenstruktuur. Nu is die situatie verandert: onderdrukking is niet meer nodig, want de (maatschappelijke beperkte) driftmatige behoeften van de mens kunnen door de maatschappij volledig worden bevredigd. Was sexualiteit een eeuw geleden nog een tijdbom, thans kunnen Playboy, partnerruil en polygamie vrolijk verenigd worden met een totale beheersing van het leven door een multinationaal kapitalisme.

Tot welke misvormingen dit leidt bespreekt Marcuse in zijn boek One-dimensional Man, zijn populairste en meest gelezen werk. Het is een opsomming van de irrationaliteiten van de westerse samenleving die zich laat lezen als een psychiatrisch rapport. Wij zijn ziek, doodziek; de enige kans die we hebben is te kijken naar krankzinnigen. Het is de gek of de nar die hier optreedt als het (nog) meest rationele element in onze samenleving.

Is er een bevrijding van dit soort totale krankzinnigheid mogelijk? Lezing van het moeilijke werk van Marcuse laat ons niet veel hoop. Wel blijft hij voortdurend wijzen op het verzet dat de kansloze slachtoffers van dit soort kultuur blijven bieden: de studenten, de verhongerden in de derde wereld, de ‘ethnische’ minderheden; misschien hadden de vrouwen, kinderen en dieren erbij genoemd kunnen worden. Maar het kulturele reservaat van de andere potentialiteiten van het menszijn wordt slechts gevormd door de fantasie, die maatschappelijk gestalte krijgt in de kunst. In zijn laatste geschriften - zoals Essay on Liberation - wordt de kunst steeds meer de oase die de kapitalistische woestijn een menselijk aanzien blijft geven. In de kunst blijven de mogelijkheden van het totale menszijn aanwezig, blijft het protest tegen de eenzijdige benadrukking van de rationeel-overheersende kwaliteiten van de mens. Maar de kunst kan die rol spelen, omdat ze zelf opgesloten zit in een reservaat. De bevrijding van de menselijke vermogens in de kunst is dus maar schijn: alles mag, als het maar niet echt gebeurt. Marcuse laat zien, hoe de kunst van deze hele eeuw doortrokken is van pogingen om dat maatschappelijk isolement, waardoor ze tegelijkertijd betekenisvol èn machteloos wordt, te doorbreken. Altijd vergeefs, omdat elke nieuwe vorm van doorbreking een vorm, en dus weer een kunstvorm, kunststijl, en dus weer isolement is.

De totale en compromisloze verwerping van onze werkelijkheid in het werk van Marcuse is zeker de oorzaak, dat hij juist in het studentenprotest van de 60er jaren zo'n grote populariteit heeft verworven. Het studentenprotest heeft iets elitairs, is onmaatschappelijk (ook nu nog), door het zich totaal afzetten tegen de maatschappelijke werkelijkheid (die zich immers toch nooit in zijn totaliteit terzijde laat schuiven, en juist dan dus onveranderlijk blijft, als men haar totaal wil elimineren). Tot zover is ook Marcuse de oude intellectueel gebleven. Zonder stropdas op de TV verschijnen was voor hem waarschijnlijk al een hele stap. Zo blijft hij een voorbeeld van wat hij in de idealistische filosofie veroordeelt: een bevrijding van het denken die altijd en eeuwig binnen het denken blijft, zonder ooit maatschappelijke werkelijkheid te worden.

Tegelijkertijd moet men Marcuse tegen veel van zijn ehemalige aanhangers beschermen. Redelijk inzicht leidt niet tot bevrijding; maar het verwerpen daarvan leidt dat zeer zeker niet. Marcuse's filosofie biedt voor een deel dat inzicht: het inzicht in wat er in zijn totaliteit ontbreekt aan onze hele westerse kultuur, inzicht in wat we hadden kunnen zijn (en misschien, onder onduidelijke en niet geheel te specificeren omstandigheden alsnog kunnen worden).

Van Marcuse zijn de volgende werken in het Nederlands vertaald:

Eros en Cultuur, Uitg. Bijleveld, 240 pag. f 27,50

Geweld en Vrijheid, politieke opstellen, Uitg. Van Gennep 163 pag. f 9,90

De ééndimensionale mens, Uitg. Paul Brand (een zeer slechte vertaling), 280 pag. f 15,75

Vertoog over Bevrijding, Uitg. Bijleveld, 144 pag. f 14,25

Herbert Marcuse