Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 123]

Franse kroniek
Een biografie van Albert Camus
Pierre H. Dubois

De aandacht voor de in januari 1960 bij een auto-ongeluk op 46-jarige leeftijd om het leven gekomen Franse schrijver Albert Camus blijkt na bijna twintig jaar nog steeds te bestaan. De herdrukken van zijn werk volgen elkaar op, de aan hem gewijde cahiers verschijnen geregeld en naar men zegt blijven vooral jongeren hem lezen.

De verschijning van Camus in de Franse letteren is een opmerkelijk fenomeen geweest. In nauwelijks vijftien jaar tijd bracht hij het van debuterend schrijver tot winnaar van de Nobelprijs voor Letterkunde, een onderscheiding die aanleiding kan geven tot bedenkingen (en dat hier en daar ook wel hééft gedaan), maar die hij deelde met figuren als Roger Martin du Gard, André Gide, François Mauriac, Sartre - die de prijs weigerde - en anderen. Bij hem speelde er ongetwijfeld ook een conjunctuur-element mee dat telt bij de populariteit en de publieke bekendheid. Want op een opvallende manier heeft Camus iets essentieels belichaamd van de problemen en de tegenstrijdigheden van een jonge, denkende en voelende generatie in de jaren vlak vóór, tijdens, en vooral ook ná, de tweede wereldoorlog.

Zijn beleving van een maatschappelijke en wijsgerige realiteit en de wijze waarop hij daaraan vorm heeft gegeven in werken als Le Mythe de Sisyphe, L'Etranger, La Peste, L'Homme révolté, La Chute en zoveel andere, maakten hem tot een symbool van een generatie die plotseling internationale wortels bleek te bezitten en die zich midden in een stelling van tegenstrijdigheden en onoplosbare dualismen bevond.

Camus heeft die net zomin opgelost als iemand anders. Het engagement van Sartre (die er ook niet in geslaagd is) was hem verwant. In maart 1939, naar aanleiding van de verschijning van Le Mur schreef Camus in L'Alger-Républicain: ‘De absurditeit van het leven constateren kan geen einde zijn, maar een begin’; en evenals Sartre, met wie hij lang bevriend gebleven is, poogde hij voor de hopeloosheid van het leven een zingeving te vinden. In zijn Carnets uit die jaren, waarop ik verder nog terugkom, staat een ‘brief aan een wanhopige’, waarin hij o.m. opmerkt: ‘U moet begrijpen dat men kan wanhopen aan de zin van het leven in het algemeen, maar niet aan de particuliere vormen van het bestaan, omdat men er geen macht over heeft, en niet aan de geschiedenis, waar het individu alles vermag’.

Camus wilde leven tegen de hopeloosheid in; hij moest leven omdat zijn instinct hem daartoe dwong. Wie zijn Carnets leest, zijn observaties, zijn vertrouwdheid met de zee, de zon, het licht, begrijpt des te gemakkelijker de felheid van het dualisme in zijn werk, de verwoedheid van zijn instinctieve ‘positiviteit’ tegen zijn rationele filosofische wanhoop. Het verklaart de sympathie die hij oproept, evenals de breuk met Sartre: het punt waarop zij scheiden moesten, lag in een verschillend levensgevoel, - met de nadruk op het laatste deel van dit woord.

Camus was, ofschoon geboren in Algerije, in Mondovi, een door en door Frans schrijver en, zoals velen onder hen, een moralist. Dat betekent niet dat zij een bepaalde moraal verkondigen, zij kunnen best amoreel (en zelfs immoreel) zijn; het wil zeggen dat zij een beeld geven van hun tijd in het perspectief van een persoonlijke, individuele levensopvatting. Door dat laatste maken zij deel uit van een traditie, een geschiedenis, die omvattender is dan die van de literatuur, namelijk van een cultuur. Dat Camus tot dit ‘soort’ schrijvers behoort, verklaart waarom de belangstelling voor hem en zijn werk niet is verminderd.

Maar die voortdurende belangstelling houdt niet in dat de optiek waarin dat werk en zijn personage wordt geplaatst niet aan verandering onderhevig is. Integendeel. Al kort na zijn dood verscheen, in 1962, een boek van Anne Durand, Le Cas Albert Camus, waarin een heftige aanval werd gedaan op de waarde en de betekenis van de schrijver. Op zichzelf geeft dat geen reden tot verbazing; ook tijdens zijn leven - en men behoeft maar weer aan het conflict met Sartre te denken - was hij verre van onomstreden. Maar op dit moment, na zijn dood, kreeg het de tendens van een afrekening met iets (met iemand), dat (die) tot het verleden was gaan behoren. Dat bleek al uit het motto dat de schrijver aan het boek meegaf en dat van haarzelf was, en dat luidde: ‘Ce livre n'est pas pour les ignorants, bien qu'aucun ignorant n'ignore Camus’. Een dubbele slag: degenen die haar boek afwijzen behoren ipso facto tot de onwetenden, de grootste groep lezers van Camus eveneens.

In haar betoog suggereert Anne Durand dat er, onder invloed van Camus zelf, maar een paar elementaire feiten uit zijn leven bekend zijn en dat er geen werkelijke biografie van hem bestaat. Dat is, voor iemand die 46 was toen hij stierf, ondanks zijn beroemdheid (die toch wel een respectabele reeks studies en monografieën met zich had gebracht), niet zo verschrikkelijk vreemd; minder in elk geval dan dat Anne Durand, die het laat voorkomen alsof er wat te verbergen viel en Camus daarin geslaagd was, zelf niet met nieuw materiaal, laat staan met een ‘véritable biographie’ kwam aandragen. Want, daarover kan men het gemakkelijk eens zijn, een dergelijke biografie is voor de juiste plaatsbepaling van een schrijver natuurlijk onmisbaar.

In die behoefte wordt thans voorzien door het werk van

[p. 124]

een Amerikaan, Herbert L. Lottman, iemand die in de beste Engels-Amerikaanse traditie een levensverhaal van de Franse schrijver heeft gepubliceerd - Albert Camus, Ed. du Seuil, Parijs - waarin in ongeveer 700 grote bladzijden een vrijwel uitputtend, tot in de kleinste bijzonderheden gaand onderzoek naar dat leven is ingesteld. Het is een biografie in optima forma, die niets uit de weg gaat, zomin in zijn ‘openbaar’ als in zijn particuliere leven, en daarbij een maximum aan objectiviteit nastreeft, - in die zin ook dat Lottman een persoonlijke plaats- en waardebepaling van zijn held achterwege laat. Hij geeft volgens een tegenwoordig gangbare opvatting het materiaal in een logisch en geordend verband; zoveel materiaal dat het naar mijn smaak wel eens te veel - d.w.z. van te gering belang - is om te worden gesignaleerd, maar men kan natuurlijk altijd vinden: liever te veel dan te weinig. Anne Durand kan in elk geval tevreden zijn: alles wat over Camus' leven en persoon aan feitelijke gegevens kon worden achterhaald, interessant en minder interessant, lijkt hier op tafel te liggen, klaar om door vriend of vijand, vóór- en tegenstander te worden geanalyseerd, geïnterpreteerd, gedetermineerd. En Lottman heeft daarvan een bij voortduring boeiend verhaal gemaakt.

Het boek van Anne Durand dateert van twee jaar na Camus, deze biografie van bijna twintig jaar daarna. In die tussentijd is er heel wat gebeurd, veranderd in ideeën, opvattingen, tendensen, in het gangbare cultuurpatroon, misschien vooral wel in dit opzicht dat er nauwelijks nog van een gangbaar cultuurpatroon kan worden gesproken. De morele bakens in het bijzonder zijn zover verzet, dat het woord ‘weggezet’ waarschijnlijk beter op zijn plaats is. De idee met name van de ‘menselijke waardigheid’, dat de kern uitmaakte van het cultureel levensgevoel in het tweede kwart van de twintigste eeuw en van ongeveer het hele oeuvre van Camus en dat een specifieke vorm was van het humanistisch ideaal dat tijdens, en vooral na, de zwarte jaren van onderdrukking en rechtsverkrachting kon - en misschien móest - ontstaan, heeft uiteraard nog wel zijn waarde behouden, omdat die nu eenmaal immanent is, maar door de na-oorlogse evolutie van denken en voelen veel verloren. Met de vernietiging of liever met de nederlaag (want van vernietiging is helaas nog geen sprake) van het fascisme werd een kwaadaardig gezwel geamputeerd, maar de crisis van de westere beschaving niet tegengehouden. Twijfel, wantrouwen, cynisme, gerechtvaardigde tendensen, maar ook het egoïsme dat daarmee gepaard kan gaan en dat door de economische welvaart grenzeloos is gestimuleerd, brachten de machinerie van de demystificatie op gang van ongeveer alles wat maar in de verte als ‘ideaal’ of ‘idealistisch’ zou kunnen worden geïnterpreteerd, om plaats te maken voor een zo belangwekkend, maar gevaarlijk manipuleerbaar begrip als ‘werkelijkheid’. En onder die mystificatie vallen ook al de begrippen die Camus vertegenwoordigde.

In dat perspectief geeft de herwaardering van zijn werk en zijn personage een resultaat te zien dat op dit moment minder overtuigt dan het destijds deed. De oorzaken daarvan moet men, geloof ik, zoeken zowel bij de evoluerende morele codes als bij Camus zelf.

Om met het laatste te beginnen: in een verzamelwerk over Camus - Camus, Collection Génies et Réalités, Paris 1965 - schrijft de essayist Albérès, dat zijn werk in de ogen van snobs is gedevalueerd, maar ook in die van estheten, frivolen en fanatici, overgeleverd aan de beangstigende goede wil van de pedanten, en bijna populair bij miljoenen over heel de wereld. Zo ziet het beeld er wel ongeveer uit, maar het is m.i. wat al te schematisch en in werkelijkheid veel gecompliceerder.

Na de dood van Camus zijn er nog enkele geschriften postuum gepubliceerd, waaronder, zoals ik reeds vermeldde, zijn Carnets (I en II; de titel is van de uitgever, Camus zelf sprak van ‘cahiers’). Het zijn aantekeningen, korte bespiegelingen, eenvoudige notities uit de jaren 1939-1951, d.w.z. uit de jaren waarin zijn bekendste boeken verschenen die hem beroemd maakten. Het interessante van die cahiers is dan ook dat ze juist over die periode iets meer inzicht geven in het beeld van Camus. Zo treft men bijvoorbeeld een aantekening aan uit 1947, ongedateerd maar geschreven tussen eind juni en oktober van dat jaar, waarin hij voor La Peste de Prix des Critiques ontvangen had en algemeen als een der ‘maîtres à penser’ van zijn generatie werd beschouwd. In die aantekening zegt hij: ‘J'ai relu tous ces cahiers - depuis le premier. Ce qui m'a sauté aux yeux: les paysages disparaissent peu à peu. Le cancer moderne me ronge moi aussi’. Een veelzeggende opmerking; want zij betekent dat Camus er zich van bewust werd dat zijn natuur ‘ontaardde’. Camus - hij heeft het zelf vaak genoeg vastgesteld - was door aard noch karakter voorbestemd in de intellectuele, vaak gesofisticeerde, pseudo-intellectuele milieus van Parijs te verkeren en deel te nemen aan discussies in hegeliaans-marxistische sfeer, die toen aan de orde van de dag waren en waaraan een zich respecterend cultureel ‘leider’ zich niet kon onttrekken. Men mag er stellig van uitgaan dat zijn deelname daaraan niet werd ingegeven door cynische conjunctuur-politieke overwegingen. De problemen waar het om ging, raakten hem wezenlijk en zijn motieven waren ongetwijfeld onbaatzuchtig en

[p. 125]

van morele aard. Maar Camus was meer een moralist dan een filosoof en minst van al politicus. Zijn belangstelling was emotioneel, niet intellectueel, niet rationeel, waarmee ik niet inspeel op het vaak gehoorde lachwekkende verwijt dat hij niet wijsgerig zou kunnen denken en eigenlijk geen intellectueel was. Maar de wereld van de politiek-filosofische dialectiek was hem vreemd en vijandig aan zijn natuur; hij heeft dat met het verlies van kostbare vriendschappen moeten betalen. Dat niet alleen: het zwaarste in die situatie moet de innerlijke gespletenheid, zelfs verscheurdheid op hem hebben gewogen, die hem zijn rust, zijn zekerheid, zijn zelfvertrouwen, zijn geluk ontnam. Zijn cahiers laten wat dat betreft weinig twijfel over. Hun belang ligt dan ook ten dele in dat verhelderende beeld dat zij van zijn houding geven, een houding die soms een gewilde en niet een natuurlijke was: men zou spreken van een ‘pose’, als er reden bestond aan zijn eerlijkheid te twijfelen. Die reden is er niet, als men op de nauwkeurige bestudering van zijn leven door Herbert Lottman mag afgaan. Maar men kan er wellicht toch een verklaring in vinden voor het feit dat velen die met hem twintig, dertig, veertig jaar waren, een zekere afstand van hem hebben genomen in het geleidelijk gegroeide inzicht dat het pathos van zijn ethiek werd gedragen door ‘iemand in hem’ die veel minder hemzelf was dan de man die hij wilde zijn, vrij van politieke, filosofische, zelfs morele bekommernissen.

Een notitie uit 1949 is in dit opzicht nogal onthullend: Le seul effort de ma vie, le reste m'ayant été donné, et largement (sauf la fortune qui m'indiffère): vivre une vie d'homme normal. Je ne voulais pas être un homme des abîmes. Cet effort démesuré n'a servi de rien. Peu à peu au lieu de réussir de mieux en mieux dans mon entreprise, je vois l'abîme s'approcher.

Het gaf hem in eigen ogen, maar ook in werkelijkheid, een zekere dubbelzinnigheid.

De andere oorzaak van de waarderingsverschuiving moet men zoeken in die veranderde morele codes. Want de behoefte het beeld te vergruizen dat de existentialistische filosofie, de existentiële levenshouding, ontwierp - pessimistisch maar humanistisch in de westerse traditie - veronderstelt óók een moraal, al is het een ‘anti-moraal’. Deze verwerpt alles wat op ‘nobele gevoelens’ lijkt en berust op beginselen van een humanistische ideologie, als hol gepraat, rhetoriek en drogformules, die een werkelijke ‘morele’ bevrijding (ook van de moraal) ondermijnen. Die anti-moraal beroept zich op de realiteit.

Dat valt natuurlijk best toe te juichen, al is die realiteit niet onbekend, en zelfs al vrij lang: ‘homo homini lupus’ - de mens is een wolf voor de mens. Heel de westerse cultuur is niets anders dan de geschiedenis van de pogingen om aan dat noodlot te ontsnappen! Wereldoorlogen, vernietigingskampen, volkerenmoord als in Azië, Afrika, Zuid-Amerika, het misdadig gebruik dat wordt gemaakt van de ontdekkingen der wetenschap, zelfs van ‘progressieve’ ideologieën, - dat alles maakt het niet eenvoudig in het mogelijke resultaat van die pogingen te geloven. Maar de weigering van Camus te wanhopen aan de geschiedenis ‘waar het individu alles vermag’, kan gelden voor wie bedenkt dat de geschiedenis van de mensheid, a fortiori die van onze beschaving, nog maar heel kort is. Eén van de resultaten is in elk geval dat, zonder de ontwikkeling van die pogingen, het besef van de onaanvaardbaarheid van wat over heel de wereld gebeurt, zelfs niet in ons zou zijn opgekomen: de mensonwaardige toestanden waartegen door zovelen in geestelijke anarchie wordt geprotesteerd, worden als mensonwaardig ondervonden omdat ze niet beantwoorden aan wat wij onszelf als normen wensen te stellen. Het is natuurlijk waar dat zoiets vanaf de Olympus makkelijker te constateren valt dan vanuit een concentratiekamp, een martelkamer, een gevangenis of een verzetsbeweging, net zo makkelijk als vanuit een vrij land daartegen te protesteren overigens, wat allicht geen reden is om het na te laten.

De anti-moraal die de nobele pathetiek van Camus verwerpt, moet hieruit worden verklaard. En er kan ook niets op tegen zijn om woorden en begrippen die tot gemeenplaatsen dreigen te devalueren of dat al hebben gedaan als zodanig te ontmaskeren, óók bij Camus. Maar het is wel iets anders als een argument tegen zijn moraal, of de vervanging daarvan door een andere.

Lottman spreekt zich over deze zaken niet uit, maar zijn weergave bijvoorbeeld van het conflict Sartre-Camus met alles daaromheen illustreert treffend de efficiency van de objectiviteit, als men ziet dat Sartre Camus verwijt een bourgeois te zijn, wiens moraal eerst moralisme wordt en dan literatuur, terwijl Camus Sartre definieert als een stalinistische bourgeois die het zich, ook materieel, veroorloven kon proletarischer te zijn dan de proletariërs... Er valt hier voldoende te ontmaskeren inderdaad, maar de moraliteit is niet zo uiteenlopend.

In zijn Humanisme et Terreur zegt Merleau-Ponty dat de Franse nederlaag in 1940 voor velen de enorme betekenis heeft gehad van een radicale twijfel en een revolutionaire ervaring, omdat zij voor het eerst een scheiding zagen tussen formele legaliteit en moreel gezag. Dat inzicht stelt het sociaal accoord waarop een maatschappij berust op losse

[p. 126]

schroeven, de verscheidenheid van meningen verloor zijn wettig karakter, de uiteenlopende opvattingen met betrekking tot de toekomst schiepen een dogmatisme in een strijd op leven en dood. Men veroordeelde elkaar als verraders ter dood op grond van een verschil in visie op de toekomst. Niet de bedoeling telde meer, alleen de daden.

Wat Merleau-Ponty hier over Frankrijk zegt, zou men langzamerhand kunnen toepassen op wat er in Europa, misschien meer nog buiten Europa, maar hoe dan ook over heel de wereld, steeds beklemmender aan de gang is en de neiging van de mens aan de orde stelt tot zelfvernietiging. Maar daardoor tegelijkertijd óók zijn pogingen om aan dat fatum te ontkomen.

Camus is, temidden van veel anderen ongetwijfeld, maar wel ongewoon onmiddellijk aansprekend, het voorbeeld van een schrijver die in de greep van deze onontkoombare problematiek is geraakt en daar zijn werk aan heeft gewijd. Dat maakt de biografie over hem van Herbert Lottman tot een belangwekkend boek, niet alleen over een individu, maar over de confrontatie van een mens met de wereld, het leven, zijn geschiedenis en zijn noodlot.