Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 110]

De drie gezichten van Lodewijk van Deyssel^*
Kees Fens

Er zijn drie Lodewijk van Deyssels. De eerste bestaat bijna niet meer. Dat is de Van Deyssel uit het onderwijs: daar is Karel Joan Lodewijk Alberdingk Thijm, zoals hij in werkelijkheid heette, een literair-historische figuur geworden: Tachtiger, schrijver van naturalistisch en later sensitivistisch proza. Hij heet de gevreesde kriticus, wat hem voor veel leerlingen tot alleenvertegenwoordiger van scheldstukken heeft gemaakt. En ieder kent de regel ‘Ik houd van het proza dat’, al wordt de rest van de bijzin er zelden bijgevoegd. Hij heet daar een literair-historische figuur, wat betekent dat zijn werken nagenoeg alleen literair-historische waarde hebben en dat betekent in Nederland: slechts te lezen op school. Het heet dan ook, dat het einde van zijn kreatieve periode heel vroeg inzette: het slot zou vallen in 1924, toen hij zijn Gedenkschriften publiceerde. Hij had daarna nog achtentwintig jaar te leven, want deze Tachtiger is zeer oud geworden: hij leefde van 1864 tot 1952. Bij zijn lichamelijke dood had de tijd hem al lang ingehaald.

De tweede Van Deyssel is die van de legende. Helaas, in dit geval, verdwijnt ook deze, want men is legendarisch zolang de getuigen de verhalen blijven doorvertellen. Zijn zij uitgestorven, dan wordt van de legendarische figuur alleen nog gezegd, dat hij tijdens zijn leven en nog jaren daarna een legende was. In welk opzicht, dat wordt steeds schimmiger en tenslotte betekent ook dat grafschrift niets meer. Gelukkig zijn er nog velen in leven die Van Deyssel van dichtbij of veraf hebben mogen zien of horen. Hij was een briljant spreker zeggen de getuigen, vaak zelf mensen die briljante sprekers waren: Anton van Duinkerken, Godfried Bomans. Hij was in taal zeer slagvaardig en daarvan blijven zeer vele voorbeelden circuleren, en Van Deyssels slagvaardigheid nam met het stijgen van de jaren niet af. In een land, waar gevatheid zeldzaam is en elke generatie slechts één echte excentriek oplevert, wordt voor de op wederwoord gespitste Van Deyssel nog altijd ruim baan gemaakt. Hij was een man die zich een zeer onafhankelijke wijze van leven had aangemeten; hij was een Heer, gegroeid uit de dandy die hij korte tijd is geweest, en een heerser, en hij was eigenaar van de meest markante kop uit de Nederlandse literaire geschiedenis.

Legenden hebben de eigenschap vrij korte banen te beschrijven: je krijgt dezelfde na korte tijd weer te horen. Er komen geen nieuwe bij, enkele vallen weg, een paar dezelfde keren steeds terug, totdat de legendarische figuur de man van één legende is geworden. Hardnekkig zal zeker dit verhaal blijven - ik mocht het onlangs voor de vierde keer horen van iemand die het mij bijna-blij als een unicum aanbood: Van Deyssel werd tachtig jaar in 1944, midden in de oorlog en in een tijd van grote schaarste. Bij zijn huldiging kreeg hij vrij kort na elkaar driemaal een stuk zeep (toen een kostbaarheid) aangeboden. Bij de derde ‘aanbieding’ merkte hij op: ‘Ik geloof dat jullie mij om zeep willen brengen’. Godfried Bomans, die Van Deyssel vrij goed gekend heeft - Van Deyssel was sinds 1918 Haarlemmer - heeft enkele mooie portretten geschreven van de Heer Thijm, zoals Van Deyssel bij voorkeur werd genoemd.

De derde Lodewijk van Deyssel is nog volop in ontwikkeling; diens leven is nog niet zo lang geleden begonnen; groeit hij door, dan zullen de literair-historische en legendarische Van Deyssel steeds meer schaduwen gaan worden. Het is niet overdreven te zeggen, dat Van Deyssel geleidelijk het leven terugkrijgt dat hij verdiende en dat hem tijdens zijn leven slechts korte tijd is gegund: dat van een groot maar ook veelgelezen schrijver en allerminst een auteur wiens naleven van de school afhankelijk is. Van Deyssels voortbestaan als gelezen auteur lijkt de laatste jaren zekerder dan ooit. Een enkel voorbeeld: in 1887 publiceerde Van Deyssel de roman Een liefde, een voor een auteur van 23 jaar (hij schreef het eerder) geniaal te noemen boek. (Van Deyssel heeft vele trekken van het jeugdige genie, dat al bij het neerschrijven van de eerste zin terstond van meesterschap blijk geeft: het jeugdig genie kent geen aanloopperiode, het groeit niet naar iets toe, het is meteen op een top, er zijn voor een schrijver meer dankbare omstandigheden denkbaar.) De niet geheel terecht als ‘naturalistisch’ te boek staande roman verwekte stormen van zedelijke verontwaardiging, zoals dat heet, hetgeen ons op een afstand van negentig jaar wat merkwaardig kan aandoen. De tweede druk, die pas in 1899 verscheen, werd door de auteur gekuist. Men bedenke dus dat de roman zijn tweede druk beleefde, twaalf jaar na de eerste. Daarna wordt het stil en is de roman een titel uit de literatuurgeschiedenis; gekend maar niet gelezen. In 1974 verscheen een fotografische herdruk van de ongekuiste editie van 1887. Die uitgave is nu al (drieëneenhalf jaar later!) aan zijn zevende druk. De oplage van de eerste druk van 1887 was vijfhonderd eksemplaren groot, die van 1899 vijftienhonderd; de zeven drukken van nu leveren een totaal-oplage van dertigduizend eksemplaren op. Van Deyssels tweede roman, De kleine republiek, dat zijn verblijf op de katholieke kostschool van Rolduc als achtergrond heeft, verscheen in 1889. In oktober '76 verscheen daarvan de tweede druk, ook een fotografische herdruk. Het sukses

* Uit: Studio, 15-4-1978.

[p. 111]

Lodewijk van Deyssel op twee- of drieëntachtigjarige leeftijd.

[p. 112]

- althans te meten aan de verkoopcijfers - was minder groot, maar de waardering voor het boek, dat gerust vergeten genoemd kan worden, was niet gering.

Maar er is met de derde Van Deyssel nog iets wonderlijks aan de hand: hij publiceert nog geregeld werk dat nooit eerder in druk verscheen, en dat bij lezers die bijna honderd jaar van zijn eerste optreden verwijderd zijn, sukses heeft. Dat literair zeldzame verschijnsel heeft een dubbele oorzaak: Van Deyssel is een ijsberg gebleken, hij heeft in zijn leven meer geschreven dan er gepubliceerd is. Hij zal misschien de Nederlandse auteur zijn met de grootste literaire nalatenschap. Van Deyssel blijkt zijn hele leven bezig geweest te zijn om een tweede leven op papier gestalte te geven. Hij is niet alleen een van de grootste veelschrijvers, hij is ook een van de veelzijdigste grootschrijvers: hij schreef over bijna alles, omdat bijna alles voor hem in relatie stond tot Lodewijk van Deyssel. Zelden zal een pen zoveel cirkels rond de hanteerder ervan getrokken hebben. De tweede oorzaak is de verzorger van zijn literaire nalatenschap: Harry G.M. Prick, een naam die, in dit stuk over Van Deyssel, eigenlijk pas laat valt. Het is niet overdreven te zeggen, dat veel, zo niet alles van de derde Van Deyssel aan de bemoeienissen van Harry Prick te danken is. Men kan zeggen, dat hij opnieuw begon aan een geschiedenis die ten einde leek: hij begon Van Deyssel te lezen en te waarderen, toen die al èn schoolstof èn legende was geworden. En de Nederlandse literatuur heeft het geweten: een reeks publikaties, van en over Van Deyssel, is de laatste vijfentwintig jaar ontstaan. Dat de herdrukken van de genoemde romans door Prick verzorgd werden, is vanzelfsprekend.

Pricks bemoeienissen hebben intussen nieuwe legenden in omloop gebracht. De eksentriek die Van Deyssel tijdens zijn leven was, is na zijn dood in nog indrukwekkender gestalte opgestaan in vele door Prick gepubliceerde brieven, dagboekaantekeningen, hoogst curieuze en altijd zeer nauwkeurig en in uiterst beheerst klassiek Nederlands geschreven beschouwingen. Die beschouwingen betreffen zijn eigen plannen en werkwijzen, maar handelen ook over zijn strijd tegen de vliegen, zijn opvattingen over het snuiten van een neus, het drukken van een hand, maar ook over zijn lektuur, de films die hij zag. De legende, die in dit geval eigenlijk een beetje onderdrukt zou moeten worden, wil zo langzamerhand dat Van Deyssel louter een schrijver van ons humoristisch aandoende curiositeiten is geweest. Pricks jongste bundel, Uit de schrijfcassette van Lodewijk van Deyssel, kan voor de nietvluchtige lezer het tegendeel aantonen. Van Deyssel is, tot op hoge ouderdom, ook bezig geweest het wezenlijke van zeer grote levensvragen te formuleren, en dat daarbij gedachten en termen uit de rooms-katholieke spiritualiteit, waarin hij was opgevoed, een grote rol spelen, dient toch ook vermeld te worden.

De derde Van Deyssel maakt een grondige revisie van de eerste hard nodig. De verhalen in literatuurgeschiedenissen en schoolboeken, en dus in de geesten van veel leerlingen, kloppen in geen enkel opzicht met de lees-werkelijkheid en waardering van nu. Het jaar 1924 is allerminst een eindpunt gebleken. Het lijkt erop, dat Van Deyssel, voorlopig, de eeuwigheid heeft, in elk geval een eeuw: van tachtig tot tachtig.