Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 99]

Brief van de letterkundige Allard Terveere aan den kunstschilder Hein Verdonk
(Psychologische schets)
Lodewijk van Deyssel

Waarde Heer Verdonk,

Gij zijt een superieur kunstenaar èn gij zijt een Verdonk. In het door U van mij geschilderd portret blijken deze beide feitelijkheden. Het spijt mij, dat ik niet, voor wij aan dit werk begonnen, U verzocht heb met mij eenige bepalingen te maken betreffende deze onze samenwerking. Ik heb dit eens gedaan met een teekenaar. Een mijner eerste bepalingen was toen dat, wilde ik toestemmen in de verschijning der teekening in een courant of op een ten-toon-stelling, zij moest strooken met mijn opvatting van wat een portret behoort te zijn. Deze opvatting is, mijns inziens, ruim genoeg, om daar binnen plaats te laten aan de verschillende eigene persoonlijke, meeningen en neigingen der kunstenaars aangaande onderdeelen der te geven kunst. Ik heb dit tegenover U níet gedaan, niet zoo zeer om de uitwerking van mijn voorstel op den teekenaar toen, die was van geheel van het werk af te zien, als wel om dat ik uit handelingen en uitingen van U van het begin af had meenen te kunnen opmaken, dat uw stuk in den geest míjner opvatting zoude worden.

Mijn opvatting dan is deze, dat een portret het model op zijn mooist moet wedergeven. Ieder mensch heeft mooyere en minder mooye oogenblikken in zijn voorkomen. Ieder mensch heeft ook mooyere en minder mooye bizonderheden, trekken, vormen in zijn uiterlijk. Hetzij men nu in het portret een moment, een deel van een levensdag, van het model wil afbeelden, waarop de edelere of hoogere dingen, die hij in zich heeft, het best uitkomen, hetzij men in het portret het geheel der eigenaardigheden, der eigenheden, van het model wil toonen, dus zoowel de leelijkere als de betere, maar zóo, dat de betere den bóventoon hebben, - in èlk dezer gevallen zal het aanwezige móóye moeten domineeren. Om dat een portret niet moet zijn een zoo krachtig mogelijke kenschetsing van het karakter of den aard van den afgebeelde; maar moet zijn de vastlegging der hier nu in dít schepsel, in dit natuurverschijnsel, te voorschijn komende, alom tegenwoordige, Schoonheid.

Ik bepléit thands deze opvatting niet. Ik deel alleen mede, dat dit mijne opvatting omtrent portretteeren is, en dat mijn gedragsregel is: niet mede te werken aan de practijk van een met déze mening in strijd zijnd inzicht.

Vóor U mij voorstelde een portret van mij te maken, toen dit onderwerp dus nog niet tusschen ons ter sprake was gekomen en het voornemen bij U nog niet was ontstaan, ik althands het niet kende, sprak ik met menschen over de door U geschilderde portretten, welke te zien waren geweest op de ten-toon-stelling in het juist door U betrokken huis. Ik zeide van de drie voornaamste dat van den Heer B. het mooiste, een waar meesterstuk, te vinden, dat van Mevrouw A. ook een goed stuk werk, en dat van den Heer N.T. het minste. (U had mij toen nog niet toevertrouwd, dat de Heer N.T. U geweigerd had zijn portret in ontvangst te nemen en het daarom bij U in huis was gebleven). Ik zeide:

hij heeft van N.T. niets te recht gebracht. Van de fijne trekjes en haaltjes, die N.T. in zijn gezicht heeft, is er geen enkele gereleveerd. Hij heeft van dezen gecultiveerden, bizonderen geest een grove, welvarende en onvervaarde, oppervlakkige heerboer gemaakt.

Mijn meening is, waarde Heer Verdonk, dat U met mij het zelfde gedaan heeft als met den Heer N.T. U heeft van mij het leelijkste gemaakt wat er van mij te maken was. U was daartoe in staat om dat U niet alleen is een superieur kunstenaar, die dus zoo een sterk stuk werk kon voortbrengen, en die een andere opvatting heeft als ik betreffende wat een portret behoort te zijn; maar vooral ook om dat U is een Verdonk.

Uw Oom, dat is dus de eigen broeder van uw vader, Herbert Verdonk, was de groote man in uw familië. Hij was de openbare persoonlijkheid, de beroemde schrijver, welke hoedanigheden dubbel woogen in de waardeering eener familië, die zelve, ook door haar huwelijken, zoo zeer deel uit maakte van de wereld der Kunst en Letteren. Naar U bekend is, ben ik met dezen uwen Oom een tijd op zekere wijze geässocieerd geweest. Er is toen een conflict gerezen tusschen uw Oom en mij. Ter oplossing van dat conflict was ten slotte een eereraad

[p. 100]

benoemd, bestaande uit drie personen, waarvan uw Oom en ik ieder een lid aanwezen, welke twee leden te zamen kozen een derde lid, die teven de voorzitter zoude zijn. Deze eereraad nu, heeft, na uitvoerige beöordeeling van de zaak, uw Oom in het ongelijk gesteld. Ofschoon de loopbaan van uw Oom zich verder wel door voorspoed heeft gekenmerkt, waren toch de gevolgen der uitspraak van dezen eereraad, zij het tijdelijk, fnuikend voor het openbare leven van uw Oom. Het bezorgde hem moeite en last en deze omstandigheid was zonder twijfel een groote tegenslag, door hem in het leven ontmoet. Alles in aanmerking genomen, kan het nu moeilijk anders, waarde Heer Verdonk, of U is grootgebracht in de overlevering van dit voorval, naar de voorstelling door uw Oom en zijn gezin ervan gegeven, welke voorstelling natuurlijk zeer tégen míj gericht was.

Toen U zich, langen tijd later, tot mij wendde, en ik het groote genoegen had in U iemand te leeren kennen, die jegens mijn werken buitengewoon sympathiek gezind bleek, - was het voor mij aanstonds opmerkelijk, dat deze groote waardering aanwezig was in een persoon, zoo nauw bloedverwant aan mijn ouden tegenstander. Deze toestand behoort intusschen niet tot de onmogelijk-, zelfs niet tot de zeldzaamheden. Het komt meer dan eens voor, dat de zoon over verschillende dingen anders als, ja, tegenovergesteld aan, den vader, denkt. Ik geloof ook, dat iemand het werk van een auteur zeer hoog kan stellen, en te gelijker tijd de persoon van den auteur haten.

Ik heb, waarde Heer Verdonk, U nu doen kennen mijn kijk op hetgeen tusschen ons gebeurd is. Nu bezit ik echter, als voor mij niet onaardig toevoegsel, het in mijn schatting bewíjs zijnde voor de waarheid van hetgeen ik heb aangevoerd.

Ik heb namelijk met een vriend in den laatsten tijd nogal wat gedaan aan de photographeer-liefhebberij. Indien men nu zoo'n kiekje, dat het object van het door U gemaakte portret voorstelt, beschouwt naast uw schilderij, - wat ziet men dan? Dan ziet men een kunstloze maar noodzakelijk wáre, reproductie van de werkelijkheid, naast een kunst-rijke, en door een menschengeest beïnvloede, reproductie van het zelfde.

Wanneer ik het door U gemaakte portret zie, denk ik níet: ‘zóo ben ik niet’ maar ik denk: ‘zóo ben ik, gezien door iemand die mij haat’. Wanneer ik het kiekje zie, denk ik: ‘zoo ben ik, gezien door onpartijdig, liefde noch haat kennend, oog’.

Ik gebruik het eenigszins drakerig klinkend, maar het idee van sterken afkeer compact uitdrukkend, woord haat. Een, vooral niet een zich als zoodanig aanmeldende, caricatuur kan uw doek niet genoemd worden. Een caricatuur bevat meestal vroolijkheid, den gecaricaturiseerde goed gezinde, grappigheid. Maar uw doek geeft een monster te zien, een afschuwlijk iets, waarvan de geslaagde monsterlijkheid het grootst is geworden nu zij juist door diep liggende beweegkrachten is veroorzaakt en wel binnen de, waarborgen van natuur-getrouwheid, van wáarheid, bevattende realistische kunstopvatting. Men ziet aan dit kunstwerk: het is wáar, het geeft de wérkelijkheid weêr, èn het geeft iets afschuwelijks. Het stelt dus naar waarheid voor: iets afschuwelijks. Men bedenkt dan daarbij niet, dat nietige schakeeringen de werkelijkheid essentieel doen veranderen. Indien de schilder, bij voorbeeld, de boven-ronding van een schedellijn tot een bijna onbespeurbaar geringe hooger ronding aanzet, zal de kop aan schoonheid van bouw winnen, terwijl een zeer klein weinigje afplatting aan de lijn haar adel zal ontnemen.

Hiermede min of meer de psychologische analyse aandoende, doe ik U opmerken, dat ik ter zijde laat de vraag naar de mate der opzèttelijkheid van uw handeling. Het is zeer wel mogelijk, dat U alléen gedácht heeft: ik wil schilderen dat, wat ik hier voor mij zie, en dat U toen het leelijk menschwezen heeft afgebeeld dat tegenover U zat. Uw Verdonkschap heeft U toen, aan U zelf onbewust, doen accentueeren, de bizonderheden in het vormencomplex daar vóór U, wier beklemtoning het leelijke deed uitkomen. De omstandigheid, dat gij, vóor het schilderen begon, uw model verzocht te poseeren met de armen gekruist over de borst, toont aan, dat gij vooraf het te maken stuk reeds globaal in gedachten vóór U zaagt en wíst welk een effect het heeft, wat betreft het algemeene voorkomen der gestalte, indien een mensch, die eerder middelmatig groot en corpulent dan lang en slank genoemd kan worden, in zittende houding de verhooging der armenkruising nog aanbrengt boven op de borst.

Ik behoef U niet meer te zeggen dat nu uw schilderij zóo is geworden als zij is, ik niet kan toestemmen in een openbare ten-toon-stelling er van. Even zoo, als mijn, zoo even uit-een-gezette, meening is, dat een portret den geportretteerde op zijn mooist moet laten zien, is zij betreffende het ten toon stellen en wel, dat daarmede bedoeld moet zijn de waardeering, de sympathie, der toeschouwers te wekken ten opzichte van den voorgestelde, en niet het omgekeerde, niet bij bezoekers, die tot nu toe den afgebeelde alleen door lectuur of bij reputatie kenden, de gedachte: ‘o, is hij dát, ziet hij er zóo uit! Nu, hij valt mij vreeselijk tégen!’

En hiermede, waarde Heer Verdonk, neem ik voor ditmaal afscheid, en groet U

als uw U toegenegene

Allard Terveere.

Naschrift
Harry G.M. Prick

In de eerste helft van april 1955 deed ik Godfried Bomans in afschrift toekomen een door mij in Van Deyssels nalatenschap aangetroffen ‘psychologische schets’: Brief van den letterkundige Allard Terveere aan den kunstschilder Hein Verdonk. Het was duidelijk dat deze op 15 oktober 1941 aangevangen en op 18 oktober voltooide Brief zich langs een omweg richtte tot de in Haarlem woonachtige schilder Kees Verwey. Op zondag 24 augustus 1941 had Van Deyssel aangezeten aan het diner waarmee op feestelijke wijze zowel Verwey's atelier als diens toen recent door hem betrokken woning, aan het Spaarne no. 108, werd ingewijd. Bij die gelegenheid was Van Deyssel ter rechterzijde van zijn gastheer geplaatst, een privilege dat bij latere beschouwers van de van dit banket bewaard gebleven foto, er alleen maar toe zou bijdragen de indruk te vestigen dat het hier een feestelijk samenzijn betrof ter ere van de door Verwey bewonderde Tachtiger, die op waarlijk pontificale wijze de feestdis leek te presideren en tevens te overheersen. (De betreffende foto werd afgedrukt in het om onduidelijke redenen ongepagineerde boek over Het atelier van Kees Verwey, dat in 1976 bij Van Spijk te Venlo verscheen, met foto's door Nico Koster

[p. 101]

en tekst van Peter Berger). Diezelfde augustusdag werd Van Deyssel, in Haarlem beter en algemener bekend als mijnheer Thijm, geconfronteerd met drie door Verwey geschilderde portretten: van de schilder H.F. Boot, van mevrouw A. Hoogendoorn en van G.J. Nolst Trénité, die als Charivarius jarenlang, in de Groene Amsterdammer, een befaamd geworden rubriek redigeerde waarin taal- en stijlslordigheden op geestige wijze aan de kaak werden gesteld.

Wat mijnheer Thijm van deze portretten vond, heeft hij Allard Terveere in diens brief aan Hein Verdonk laten vastleggen. Het is duidelijk dat Thijm onmiddellijk het werk van Kees Verwey heeft onderkend als dat van een superieur kunstenaar. Toen de schilder hem korte tijd daarna vroeg of hij wilde poseren voor een portret, heeft Thijm daarin dan ook van harte gaarne toegestemd. Het resultaat werd door de geportretteerde terecht aangemerkt als een superieur kunstwerk, zij het ook dat Thijm eerst op 10 januari 1944 (althans toen eerst in geschrifte) tot deze vaststelling kwam. Zijn op die datum geboekstaafde Diagnose van enkele van Kees Verwey's stukken kreeg de schilder niet eerder dan enige tijd na Van Deyssels overlijden onder ogen. In facsimile werd dit testimonium afgedrukt in het wederom ongepagineerde, in 1974 bij Van Spijk te Venlo verschenen boek over Kees Verwey door Lambert Tegenbosch. Uit dat boek citeer ik nu de tekst bij het aldaar ook in kleur afgedrukte portret van Lodewijk van Deyssel:

Meer dan zijn oom Albert Verwey - naar wie hij overigens een fraai portret heeft getekend, nu in het prentenkabinet van Leiden - heeft Kees Verwey de Tachtiger Lodewijk van Deyssel bewonderd. Al vroeg is hij onder de indruk gekomen van De Kleine Republiek; op een stilleven dat Verwey nog bij Boot heeft geschilderd, figureert het boek van Lodewijk van Deyssel, een bewuste hommage.
In 1941 heeft Verwey de schrijver gevraagd te willen poseren voor een portret. Mijnheer Thijm stond de schilder acht zittingen toe en in acht zittingen precies is het tot stand gekomen. Voor Verwey zijn die acht zittingen geweldige gebeurtenissen geweest, waarvan hij zich alle details is blijven herinneren. Zo bijvoorbeeld Thijms uitspraak over zijn aquarellen. Verwey had geen moment gepoogd zijn bewondering voor de schrijver te verhullen. Van zijn kant wilde Verwey ook door Thijm gewaardeerd worden en al zal Verwey zich niet veel illusies hebben gemaakt over Thijm als criticus van beeldende kunst, hij toonde hem toch een reeks van zijn aquarellen. Thijm zat er roerloos naar te kijken zonder over ook maar één blad een woord te zeggen. Verwey werd ongerust: ‘Mijnheer Thijm, kunt u er wel iets van zien?’ Het antwoord overtrof Verwey's stoutste verwachtingen. ‘Mijnheer Verwey, u zet voortdurend spiegels voor me neer. Men ziet zich daar uitstekend in afgebeeld.’ - Het idee van de spiegel en het spiegelen spelen een centrale rol in Verwey's denken over zijn eigen werk.
Het portret van Lodewijk van Deyssel, nu in het Stedelijk Museum te Schiedam, is een imposant portret geworden. Waarschijnlijk is het zo volmaakt gelukt, omdat de verering die de schilder koesterde voor zijn model, een even gunstige conditie voor de observatie schiep als een unieke kans op identificatie. In Van Deyssel schilderde Verwey zijn zoveelste zelfportret. Geïdealiseerd natuurlijk, zoals elk zelfportret een moment van idealisering inhoudt. In het portret van de grote Tachtiger is de artiest verbeeld als geniaal en verplichtend, zij het misschien onnavolgbaar voorbeeld voor ieder die zijn leven wil vestigen in het artistieke werk.
Hij heeft de vorst geschilderd met de armen over elkaar geslagen. Geen rijksappel of boek in de hand ten teken van zijn koninklijke waardigheid. De handen zijn slechts in de aanzetten zichtbaar waar ze het blanke hoge wit van de manchetten verlaten, om zich vervolgens aan onze blik te onttrekken. Op dit ontoegankelijk gebaar staat gefundeerd de massieve stijve buste, het zwarte lakens pak met de brede revers. En daaruit rijst loodrecht omhoog de naakte schedel van de meester. De schele blikken gericht op de vier windstreken en op al wat binnen en buiten is. Een kop die zou kunnen exploderen, maar de moustache schut de gevaarlijke mond, waaruit, gedoseerd naar de mate van onze ontvankelijkheid, de geestkracht van de Meester ons wordt medegedeeld. Er is nauwelijks een omgeving gesuggereerd om nader te zeggen wie of wat deze figuur is. Elk detail bevestigt de identiteit van de man met zijn superieure zelf.

Lodewijk van Deyssel op het Zandvoortse strand, in de vroegdertiger jaren van deze eeuw.

Voor zover zich een en ander anno 1979 liet reconstrueren, moeten de zevende en de achtste zitting hebben plaatsgevonden op respectievelijk donderdag 25 september en dinsdag 30 september 1941. Het portret werd voor de eerste maal tentoongesteld van 8 t/m 29 november 1941 in de kunsthandel Huinck & Scherjon, Herengracht 469 te Amsterdam, die het portret toen ook heeft aangekocht, zoals Verwey op 28 november schriftelijk aan mijnheer Thijm liet weten.

De Olympische rust waarmee Thijm van dit alles, alsook van de overwegend gunstige tot zeer gunstige openbare reacties op zijn door Verwey geschilderd portret, kennisnam, gevoegd bij de omstandigheid dat hij zijn Brief ongepubliceert liet, bevestigt alleen maar mijn ook - in latere jaren -

[p. 102]

herhaaldelijk tegenover Kees Verwey kenbaar gemaakte indruk dat Thijm zelf deze ‘psychologische schets’ niet ernstig heeft genomen en dat het schrijven daarvan voor hem niet veel meer kan hebben betekend dan een hem voor even bezighoudend ‘geestesspel’, Thijms geliefkoosde woord voor een of andere vorm van louter divertissement.

Lodewijk van Deyssel, geportretteerd door Kees Verwey.
Foto: door F. André de la Porte.

Wat hij over Verwey's oom meedeelde, is intussen juist. Dat Van Deyssel op zekere wijze met die oom geassocieerd was geweest, sloeg uiteraard op het samen met Albert Verwey gevoerde redacteurschap, eerst van het Tweemaandelijksch Tijdschrift en daarna, tot 1905, van De XXe Eeuw. Het heeft geen zin op deze plaats in te gaan op het tussen Albert Verwey en Van Deyssel gerezen conflict, voor de beslechting waarvan in november 1903 een ereraad in het leven werd geroepen, bestaande uit Jac. van Looy, P.L. Tak en de schilder Floris Verster.

Op 13 april 1955 zond Godfried Bomans mijn afschrift van de betreffende brief aan Kees Verwey, voorzien van dit begeleidende schrijven:

Beste Kees, Telefonisch deelde ik je al mee, dat ik je iets merkwaardigs te geven had. Ik doelde daarbij op datgene, wat hierbij nu is ingesloten. Over de inhoud daarvan hoop ik nog eens met je van gedachten te wisselen. Op dit ogenblik releveer ik slechts de wijze, waarop het mij in handen kwam. Ik sprak met Prick over het door jou geschilderde portret van Thijm, waarbij Prick opmerkte dat dit Thijm volstrekt niet beviel. Op mijn vraag, hoe hij dit wist, gaf hij ten antwoord dat Thijms mening in een manuscript was vastgelegd. Hij beloofde dit voor mij over te schrijven en mij op te zenden. Van mijn voornemen het jou ter inzage te geven, heb ik niet gerept. Hartelijke groeten, Godfried.

Vrijwel per kerende post werd op deze zending gereageerd in een brief van Kees Verwey aan Godfried Bomans. Deze laatste berichtte mij op 18 april 1955 o.m.

Ik dank U wel zeer voor de toezending van dit document humain en reciproceer dit door U de reactie van Kees Verwey ten geschenke te geven, met wien ik verder nog een gehelen nacht over deze quaestie gesproken heb.

Op 12 juli 1979 was Kees Verwey zo vriendelijk goed te vinden dat ik zijn reactie van 15 april 1955 alsnog openbaar zou maken:

Beste Godfried, Ik kom vanavond thuis, alleen. Jeanne is naar Groningen. Het juiste moment om deze gebeurtenissen te beleven!
Je begrijpt dat me van allerlei weer voor den geest kwam bij het lezen van Thijm's woorden. Het is merkwaardig dat hij er blijkbaar voldoende van verlost was, toen hij zijn grieven op schrift had gesteld. Want de brief versturen deed hij niet!
Toen ik hem jaren later voorstelde nog eens zijn portret te maken, nu voor de gemeente Haarlem, zegde hij mij desniettemin zijn medewerking toe. Er is niets van gekomen want Thijm is kort daarop overleden.
Wat er tusschen Oom Albert en Thijm is voorgevallen heb ik nooit geweten! Het komt uit dat mijn oom zich niet vriendelijk over Thijm uitte en hem in gezelschap een dronkaard noemde. Dat deze meening ooit eenige invloed op mij heeft gehad, zul je wel weten te vatten omdat zooiets niet bestaat bij mij. Het tegenovergestelde had plaats! Mijn oom nam door zijn uitlating zeer tegen zich in en Thijm rees voor mij, ondanks dat ik zoo goed als niets van hem had gelezen toen!
Op mijn 20ste jaar las ik ‘de Kleine Republiek’. Dit boek vond ik zoo prachtig, dat ik het vele malen overlas en er mij geheel mee vereenzelvigde. In de tijd dat Thijm mij boeide, was er juist weinig belangstelling voor zijn werk onder mijn vrienden. Eerst veel later toen ik Mari Andriessen leerde kennen, kreeg ik meer instemmende meeningen te hooren met zijn werk en persoon.
Met dit eerste werk heb ik hem altijd zonder grenzen bewonderd. Nooit is er ooit eenige gedachte bij mij opgekomen dat hij leelijk of zelfs afgrijselijk zou zijn. Wel kende ik zijn meening over het portret! Nl. dat hij vond dat de geportretteerde er op zijn mooist moest opkomen. Ik heb deze meening nooit bestreden maar heb er ook geen invloed van ondergaan.
Het verwijt dat hij mij maakt van een Verwey te zijn is dunkt mij onredelijk! Hoe het zij: hij voor zich zag daardoor een reden om mij als het ware door mijn afkomst te verontschuldigen en tegelijk te beschuldigen. In ons verkeer spraken wij zelden over mijn oom en ik kreeg de indruk dat hij dat in mij waardeerde.
Merkwaardig is ook dat eerst na het schilderen van het portret er een werkelijk soort vriendschap ontstond, ik leerde hem dus eigenlijk pas na het portretschilderen kennen. Daarbij heb ik dikwijls het gevoel gehad dat ik hem in het portret niet heb weergegeven zooals ik hem later leerde zien! Ik keek tegen hem op, als tegen een rots!
Zijn uiteenzetting over mijn expresse bedoeling hem met

[p. 103]

gekruiste armen te maken om daarmee zijn figuur nog gedrongener te maken dan het reeds was, - is beslist onjuist. Bij de eerste zitting ging hij zelf zoo zitten. Ik vond dat direct prachtig en vroeg hem of hij er bezwaar in had, zoo te worden afgebeeld. Hij werkte steeds zeer goed mee en zoo zorgde hij altijd dat zijn houding weer precies dezelfde was als bij de vorige zitting!
Het lijkt mij goed, dat de brief niet is uitgegeven want hij is niet bijzonder de waarheid vertolkend. Indien het stuk over Thijms portret ooit wordt gepubliceerd, zou ik je willen vragen de heer Prick voor te stellen er mijn eigen reactie achter af te drukken!
Met dank voor de inzage. Gaarne het oogenblik afwachtend er nader met je over te spreken, je Kees.