Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 50]

Lodewijk van Deyssel^*
1864-1952
C.J. Kelk

Toen wij hem, als onze oudste medewerker, in December van het vorige jaar verzochten de 20ste van die maand 's avonds in Tuschinski aanwezig te willen zijn, om uit handen van de Voorzitter van de Redactieraad een eerste exemplaar van ons Jubileumnummer te ontvangen, nam hij die uitnodiging met graagte aan. Ik had toen het genoegen hem te mogen bezoeken en in zijn werkkamer een uurtje met hem te praten. Wij waren trouwens reeds oude kennissen. De bewijzen, dat het pas St. Nicolaas was geweest, lagen kinderlijk correct op zijn schrijftafel, vlak bij mijn hand.

Zo gezeten, kon hij een fikse zeventiger zijn, met zijn chevalereske knevel, zijn bedaard maar levendig gebarenspel, enigszins hardhorend wel, maar hoffelijk en welbespraakt, op de hoogte van wat er om hem heen gebeurde, telkens verrassend actueel, vol belangstelling ook voor de meningen en het werk van zijn bezoeker. Mevrouw Mulder, in wier huis hij jarenlang de nauwlettendste zorg genoot, bezat de gave hem een home te bereiden, dat hem de vereiste rust en eenzaamheid, maar tegelijk een onmisbaar gezelschap bood. Met ingenomenheid dronk hij mee van de goede oude port die na de thee geschonken werd. En rookte met plezier zijn sigaar. Toch scheen hij, toen het er op aankwam, zich niet voldoende uitgerust te voelen om de vermoeienis van het grote, drukke feest aan te durven en een oud vriend verzocht hij mevrouw Mulder in zijn plaats te begeleiden en in Tuschinsky die avond te zeggen wat hij aangaande De Groene op het hart had. Het heeft ons zeer gespeten. Nu wij zijn dood met onroering vernemen, begrijpen wij het beter: ondanks alles wat er zich tegen scheen te verzetten, bleek de kracht van deze 87-jarige sterk aan het minderen. Hij die van alle Tachtigers de hoogste leeftijd heeft bereikt, was dan toch reeds aan het einde genaderd, waartoe ieder komt.

Van Deyssel. In de naam ligt heel een denkwereld besloten. Als men steeds nauwer definieert en precieser bepaalt, overweegt dat Kloos toch eigenlijk na zijn tumultueuze begin geen wasdom vertoonde, oordeelt dat Gorter in zekere zin van het aanvankelijk ideaal is afgegroeid, concludeert dat Verwey een wijsgeer werd en Van Eeden een apostel, besluit dat de ontwikkeling van de overigen altijd op zeker moment ergens is beknot, dan blijft er ten slotte nog maar één naam over: Van Deyssel. En Van Deyssel is niet veranderd. Van Deyssel is precies dezelfde gebleven als hij altoos is geweest, Van Deyssel is niet deze of gene ‘richting’ opgegaan. Hij was een in zich besloten, onnoemelijk geheel.

Voor wie niet in al zijn werk thuis is, blijft hij een ongemakkelijk auteur. Want al schreef hij enkele gedichten, enkele romans, enkele fantasieën, vele opruiende beschouwingen, talrijke gedenkstukken en eindeloos vele losse notities, opmerkingen en dithyramben, dit alles biedt de toevallige lezer geen of weinig houvast: geen figuur rijst op, geen enkel verhaal treft. En toch: Van Deyssel is nooit weg van zijn pagina's, hij staat er altijd op. Zijn uiterst verzorgde, rijk geschakeerde spreekwijze zet zich als een eenvoudig distillaat om in een even verzorgde schrijfwijze. Maar nergens is afstand, nergens objectivering. Hier vindt men het denkleven, het gevoelsleven, de verbeeldingskracht, de levensbeschouwing en de levenslust van één man tegenover alles en allen. Maar dan wel zo fijn genuanceerd, zo precies en gewetensvol, zo puntig, geduldig, atmosferisch en dus door en door Nederlands, dat wij in Van Deyssel niet een groot schepper, maar wel een groot schrijver hebben te eren. Een schrijver van ongeëvenaard talent, niet alleen voor Nederland, maar, binnen de perken van zijn wezen, ook voor geheel Europa. Slechts weinige andere, buitenlandse, en dan nog alleen de allerbeste, schrijvers hebben dit nuanceringsvermogen zo sterk in zich gehad, dat zij als het ware opzettelijk de grote lijnen van het wereldverschijnen konden verwaarlozen en boeiend konden zijn in zulk een verscheidenheid van details.

Hierin nu schuilt de ongemakkelijkheid van een auteur als Van Deyssel. Men kan in hem nooit zoeken: een werk, een figuur die tellen. Men moet in hem zoeken de pagina, de zinsnede, het woord, dat telt, maar dat dan ook met onnavolgbare intensiteit. Hij zelf heeft het geweten. Natuurlijk, als men zulk een hoge leeftijd bereikt, komt men al gaandeweg objectiever te staan tegenover het eenmaal zelf verrichte. Op een vraag, wat hij wel als zijn beste werk beschouwde, heeft Van Deyssel destijds naar waarheid, ook naar onze waarheid, geantwoord:

Voorliefde voor enig door mij geschreven boek heb ik niet: wèl voor die gedeelten der verschillende werken, die ik, bij een keuring, soms na twintig, dertig, jaar, in wier objectieve juistheid ik geloof, voor de beste gedeelten houd.

Met recht is gezegd, dat de Beweging van '80 voor onze poëzie van veel groter belang is geweest dan voor ons proza. Terecht is opgemerkt, dat het z.g. tachtigersproza eigenlijk maar bederfelijk heeft gewerkt op de ontwikkeling, op lateren. Dat ze op de verkeerde weg waren met hun woord-

* Uit: De Groene Amsterdammer, 2-2-1952

[p. 51]

koppelingen, in het algemeen met hun woordenverheerlijking zonder aandacht voor de structuur. Het is gebleken, dat dit oordeel juist is. Niemand heeft zich in latere jaren ooit op dit proza kunnen scholen, het was incidenteel.

Lodewijk van Deyssel in september 1924, enkele dagen voor zijn zestigste verjaardag. Het was n.a.v. deze foto dat Marcel Polak, op 11 november 1961, schreef aan Simon Vinkenoog: ‘Die foto, de heer K.J.L. Alberdingk Thijm wel aangekleed op 'n bankje in de verregende Hout, eenzaam, zonder gelaatsuitdrukking, neergezegen, om gefotografeerd te worden, welk 'n misère! Natuurlijk, Lodewijk van Deyssel stond - melodisch pseudoniem - op zijn boeken, maar hij had nooit opgehouden de heer K.J.L.A.Th. te zijn en dat was zijn ongeluk, want in tegenstelling tot het Londen van Henry James, de letterkunde is in Nederland geen bezigheid voor welgestelde, welgekleede Heeren uit de Upper Middle Class zelfs uit de aristrocratie. Toch, op den duur zal het werk van Van Deyssel interessant worden als letterkundig-psychologisch voorbeeld der vereenzaming, van de onmacht niet alleen om zich aan te passen, maar om 'n greep te doen om de nek van de uitwendige wereld en het in 'n symboolvorm gemaakt uit eigen taal-materie [Henry James, James Joyce, Proust, Gide, Mann] te gieten’.
(Randstad, nr. 5, aug. 1963. p. 100-101)

Maar de prozaïst Van Deyssel maakt op al die slechte voorbeelden de schitterende uitzondering. Zelfs in de periode van zijn experimenten: zijn Kind-leven, zijn Adriaantjes, bleef hij de volzin verzorgen zoals het beste deel van de negentiende eeuw dat had gedaan. Wie herinnert zich niet zijn doodkalme boeken over Multatuli, over zijn vader, prof. Josef Alberdink Thijm? Bij hem bleef de sprekende stem even levend als die van Multatuli zelf was geweest, en zoals dat b.v. bij de latere Arthur van Schendel zou zijn. Hij bleef luide zich uitspreken, verstaanbaar, magistraal.

En hij schreef nog in latere jaren een meesterwerk, dat ik durf stellen boven zijn beide romans Een Liefde en De Kleine Republiek. Ik bedoel zijn Gedenkschriften van 1924. Hij liep al tegen de zestig toen hij het werk voltooide dat ik voor zijn hoogtepunt houd. Een veel te weinig bekend geschrift, een van de mooiste Hollandse boeken die er in proza bestaan, een boek, waaruit men leren kan wat en wie Van Deyssel was, in zijn jeugd, in de natuur, als kind in het Gooi als jongeling en jong echtgenoot in de Ardennen, als man van de wereld, als genieter en beschouwer, als proever van liefde en vriendschap en levenskunst en levensgeluk.

Ik ben blij en tevreden, hem nog zo kort voor zijn heengaan te hebben mogen zeggen hoezeer ik wenste dat dit boek van hem meer en beter gekend zou worden. Zelfs, we zaten in de Van Eedenstraat te Haarlem, waagde ik het erop, na bekomen verlof, te opperen om nu eens niet langer op de scholen De Kleine Johannes obligaat te stellen, maar de Gedenkschriften van mijn gastheer. Ik zei dit geenszins om hem te vleien, maar uit overtuiging. En die overtuiging meen ik hier te zijner nagedachtenis te moeten herhalen. Ik mag aannemen, dat de schuld, die de school heeft aan Van Deyssel zal worden ingelost, dat men niet volstaan zal met wat het meest voor de hand ligt (Ik houd van het proza..., enkele der Verzamelde Opstellen) maar dat men met zijn letterkundige werk ook de figuur van de Meester zal willen en kunnen maken tot een nationaal bezit in de hoofden en harten van het opgroeiend geslacht.