Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 40]

Lodewijk van Deyssel^*
Anton van Duinkerken

Op Zaterdag 26 Januari des avonds tussen acht uur en half negen stierf Lodewijk van Deyssel in zijn woning te Haarlem. Hij was zeven-en-tachtig jaar oud. Ziek is hij niet geweest. Hij is in heel zijn leven nooit ziek geweest. Zijn lichaam was buitengewoon krachtig, tegen alle inspanning gemakkelijk bestand. Tot op zeer hoge ouderdom bleef hij onvermoeibaar en beschaamde hij jongere vrienden of bewonderaars door zijn uithoudingsvermogen en door zijn onuitputtelijke vaardigheid van geest.

Hij woonde sedert 1918 te Haarlem, waar hij een kleine kring van vaste kennissen om zich heen had, op weinig opvallende wijze deelnam aan het stedelijk gemeenschapsleven, doch overigens vrij teruggetrokken leefde. Zijn vruchtbaarste tijd als letterkundige was voorbij, toen hij zich te Haarlem vestigde. Toch heeft hij na zijn vijftigste verjaardag nog heel wat geschreven en dit latere werk, bedachtzaam van stijl, opzettelijk vrij gehouden van hartstochtelijkheid, dus sterk verschillend van de vurige en onstuimige scheldproza-stukken uit zijn jeugd, blijft een documentaire betekenis behouden, die misschien door het nageslacht met meer waardering zal worden erkend dan de vernieuwende waarde van het jeugdwerk, dat hem beroemd heeft gemaakt. Lang niet al zijn ouderdomswerk is gebundeld. Het is zelfs niet volledig gedrukt. Tot in 1952 toe had hij de gewoonte, vrijwel dagelijks enige tijd te schrijven. Vroeg men hem, waaraan hij werkte, dan antwoordde hij met de ironie, die hij vaak vertoonde, wanneer hij over zijn verhouding tot het publiek sprak, dat er altijd nog een vervolg te wachten was op zijn Gedenkschriften uit 1924, maar als hij alles opschreef, wat hij zich herinnerde, zouden dit wel honderd delen worden, in elk geval veel te veel om er ooit mee klaar te zijn. Bij zijn lectuur maakte hij altijd nog aantekeningen. Een kleine verzameling hiervan is in 1950 met een woord vooraf van de Haarlemse schrijver H. Prenen door A.A.M. Stols te 's-Gravenhage uitgegeven, maar er moet veel meer van die aard in zijn schriftelijke nalatenschap berusten, wanneer hij voor zijn dood geen papieren heeft vernietigd.

Hij is overleden als zonder het zelf te bemerken. Terwijl hij ingesluimerd lag in het vertrek, waar hij altijd rustte, hield de ademhaling op en rustig, alsof hij nog sliep, werd hij geen vol half uur later dood gevonden. Bijzondere blijken, dat hij zijn sterfuur voelde naderen, schijnt hij niet te hebben gegeven. Wel viel het zijn huisgenoten achteraf op, dat hij Zaterdagavond om acht uur het dienstmeisje, dat voor hem zorgde, verzocht, het licht in de kamer te doven, terwijl hij gewoonlijk, wanneer hij op die tijd van de dag te bed lag, gaarne wat boeken of tijdschriften doorkeek. Hij had dus meer dan gewone behoefte aan rust. Maar de nabijheid van de dood schijnt hij zomin vermoed te hebben als iemand uit zijn omgeving.

Lodewijk van Deyssel in 1934, gebogen over Fiep Meijer, wier voogd hij is geweest en die hij in later jaren placht te betitelen als ‘mijn kleinkind-uit-sympathie’.

Enkele maanden tevoren bracht hij zelf voorzichtig de mogelijkheid ter sprake, dat er iets met hem gebeuren zou. Hij verlangde toen nadrukkelijk een zeer eenvoudige begrafenis zonder enigerlei manifestatie.

Zo is hij ook op Woensdag 30 Januari op de begraafplaats Westerveld in de gemeente Velsen ter aarde besteld. Het had de nacht tevoren een klein beetje gesneeuwd. De morgen was winterkoud, doch helder. De begraafplaats ligt tegen de flank van een heuvelrij aan de duinrand, zodat zij uitzicht geeft over het Hollandse landschap, dat kraakhelder uitgestrekt lag in de wintermorgen met dunne flarden sneeuw over de vlakten. Men moest aan de winterbeschrijving uit Frank Rozelaar denken en ook aan de dag, waarop Albert Verwey te Noordwijk werd begraven in Maart van 1937, want dit was ook een dag met sneeuw op de landen, maar toen dooide het onder een grijze, winderige hemel.

In de namiddag van de dag, waarop Verwey werd begraven, was er ten huize van Lodewijk van Deyssel een vergadering van de commissie voor schone letteren, een der commissies van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Van Deyssel was toentertijd voorzitter van deze commissie. Hij was toen al twee-en-zeventig jaar. Het slechte weer had

* Uit: Dietsche Warande en Belfort maart 1952, blz. 185-186.

[p. 41]

hem weerhouden, naar Noordwijk te gaan, doch zodra de leden van de commissie voltallig aanwezig waren in het studeervertrek van het Haarlemse huis, dat hij toen bewoonde, hield hij een korte toespraak om Albert Verwey te herdenken. Hij improviseerde deze toespraak, gelijk hij altijd deed, ook wanneer hij aan tafel of bij een huldigingsplechtigheid het woord voerde, want hij sprak het best onder de rechtstreekse indruk van gebeurtenissen en omstandigheden, wanneer hij zich in het geheel niet schriftelijk had voorbereid. Zijn herdenkingswoord voor Albert Verwey is bij mijn weten niet door hem op schrift gesteld. Tenminste het is nooit in druk verschenen. Hemzelf meegerekend waren er vijf mensen in de kamer, waarin hij deze toespraak hield, zittend aan het hoofd van een huiskamertafel, waarop zijn gasten hun papieren voor de vergadering reeds hadden klaargelegd. In het begin klonken zijn woorden vertrouwelijk: ‘Mevrouw, mijne heren, deze bijeenkomst van onze commissie kan ik niet openen zonder met enkele woorden de verdienstelijke man te herdenken, die hedenmorgen te Noordwijk naar zijn graf gedragen werd...’. Doch terwijl hij sprak werd het intieme vriendenwoord als vanzelf een grote redevoering. De aanwezigen vergaten, dat zij gevieren om een tafel luisterden, want het scheen hun toe, dat zij deel uitmaakten van een menigte, niet alleen ruimtelijk veel uitgebreider dan het vertrek zou kunnen toelaten, maar ook in de orde van het tijdelijke was dit geen verzameling meer van weinig tijdgenoten, veeleer een samendrang van geesten, gestorvenen en ongeborenen, tot wie de redenaar zich richtte in een groot en zwellend betoog, dat de voorbeeldige karakteradel en hieruit voortkomstige gestadige arbeidzaamheid van Albert Verwey huldigde.

Hans en Paul van Eeden, de beide zoontjes van Frederik van Eeden, die - evenals hun vader - Van Deyssel mochten aanspreken met ‘Pake’. In april 1931 zou Van Deyssel in zijn Gedenkschriften vastleggen: ‘En de kinderen, de zoontjes, een jaar of zeven, acht, Hans en Paul, wat een tweetal, beide met de zelfde haardracht en de zelfde kleeding, beide ongewoon bevallig van gezichtje, fijn en lenig, de jongenslevendigheid in beide aanwezig, edel beperkt door dat zachte en fijne’.

Wie zulke ogenblikken van Lodewijk van Deyssel beleven mocht, kende zijn persoon nog op andere wijze dan zij kenbaar is voor de lezers, zelfs de vurige bewonderaars van zijn geschriften. Hij bezat inderdaad een koninklijke heersersmacht over het woord. Zijn evocatieve schrijfwijze, die een tijdperk van de Nederlandse letterkunde de eigen aard van een afzonderlijke stijlperiode meegaf, draagt nu reeds voor een goed deel de geest van de datum. Jonge mensen worden voor die stijl onverschillig. Ze vinden hem te opzettelijk verfraaid, te doelbewust schilderachtig en te vermoeiend door veelheid van aaneengevoegde naamwoorden. Wie de onuitputtelijke taalkracht van Lodewijk van Deyssel in spontane werking mocht waarnemen, leest wellicht zijn boeken met een andere aandacht, want door de schijnbare gezochtheid en overladenheid stroomt hem de natuurlijke overvloed tegen van dit veelomvattend taalvermogen.

In het bijzonder de geestigheid van Lodewijk van Deyssel was veelvormig, wisselend van de daverdolle dwaze inval, die de hoorder schuddebuiken deed van het lachen tot de scherpst verfijnde, koude ironie, die bij de minste aanraking vlijmde. Deze geestigheid schitterde in zijn gesprekken beweeglijker dan in zijn boeken, doch maakte er gewoonlijk slechts een onmisbaar deel van uit, gelijk de kleurigheid der gebrandschilderde ramen deel uit maakt van de indrukwekkendheid ener kathedraal. Hij sprak of schreef niet met de uitsluitende bedoeling leuk te zijn.

Zijn leven lang is hij bij al wat hij deed een indrukwekkende man geweest, zelfs voor menigeen een beetje schrikaanjagend door de forsheid en soms onberekenbare bruuskheid van zijn reacties. Tot op zijn praalbed toe behield hij deze indrukwekkendheid van een grootse, moeilijk doorpeilbare Caesars-gestalte, tot rust gekomen op de wijze, waarop een orkaan of een overstroming tot rust komt.